Jan Ptaśnik, Kultura wieków średnich,
Warszawa 1959.[1]
I. Kościelny system średniowieczny.
- epoka klasycznego średniowiecza: idea o państwie Bożym, cechuje ją pogarda dla świata, pobożni tęsknią za śmiercią-wybawicielką.
- asceta – bohater wojuje ze swymi namiętnościami (wzór doskonałego człowieka), ten ideał urzeczywistniał głównie stan mniszy, klasztor = ziemia obiecana.
- wyprawy krzyżowe, na ich czele duchowni, papiestwo na czele państwa chrześcijańskiego.
- Początkowo było tylko Państwo Boże (Civitas Dei), poniżony szatan stwarza na ziemi swoje państwo (Civitas Dyaboli).
- św. Augustyn.
- po odłączeniu Kościoła od państwa (1122 r.) Kościół dąży do zapanowania nad tym drugim.
- św. Tomasz.
- walka Państwa Bożego z państwem szatana: Innocenty III mówił, że Chrystus, oddając św. Piotrowi, oddał rządy nad Kościołem i państwem.
- Kościół = dusza, państwo = ciało, Kościół powinien rządzić państwem.
- ascetyczne poglądy na rodzinę i na życie rodzinne: liczy się niewinność i dziewictwo, nie mi-łość, małżeństwo nie jest grzechem, ale Kościół mniej je cenił niż życie klasztorne, poparcie białych małżeństw; nad miłością do rodziców – miłość do Chrystusa, mnich nie miał żadnych zobowiązań wobec ojczyzny i rodziców, zakaz małżeństw poza Kościołem (nie błogosławio-ne, XIII w.).
- praca jest następstwem grzechu pierworodnego, później uważana za środek chroniący przed zmysłowością i skłonnością do grzechu, praca dla korzyści – grzech.
- pierworodny grzech zrodził chciwość, a ta podział na „moje – twoje”, wezwanie do gardzenia dobrami, w zakonach brak własności prywatnej.
- ubogi – wzór Chrystusa (wizerunek, odbicie).
- rozwinęło się jałmużnictwo.
- pieniądze = towar, zakaz lichwiarstwa, pogardzanie handlem.
- Kościół bogaci się przez jałmużny.
- podstawę ustroju stanowiły prawa rzymskie i narodowościowe, prawu kościelnemu podlegało świeckie (ekskomunikowany – zakaz urzędów).
- nauka świecka – próżna i zgubna, nauka i wiedza – zależne od poglądów kościelnych.
- nauka opanowana przez duchowieństwo.
- symbolika religijna.
- przedmiotem sztuki – sceny z życia Chrystusa…, gardzono pięknością. średniowieczny Chry-stus – brzydki, cierpiący za grzechy ludzi, Matka Boska – najpiękniejsza niewiasta (piękno duszy); brak nagości.
II. Choroby religijne i społeczne.
- stopniowe wypieranie pogańskich zwyczajów: wiary w czary, gusła itp. – energiczna walka z pogaństwem – od połowy X w., powstanie inkwizycji.
- uświadomienie sobie tego, że życie na ziemi jest elementem przejściowym.
- duchowni zajmowali się astrologią i alchemią.
- ok. połowy XIV w. – „czarna śmierć” (rodzaje: atak na płuca lub wrzody).
- sekta biczowników (braci krzyżowych).
- początkowo charakter prawdziwej pobożności miały pielgrzymki do miejsc świętych: do Jero-zolimy, San Jago de Compostella, Akwizgran i Rzym, wytworzyli się zawodowi pątnicy (za-stępcy pielgrzymkowi).
- chorobliwa ekstaza religijna w ascezie – asceci stojący lub siedzący całe życie przed kościo-łem, na słupach…
III. Kult świętych i ich cuda.
- świętym robiła opinia publiczna, dopiero od X w. święci są wybierani wspólnie ze Stolicą Apo-stolską.
- kult relikwii – znajdują się w każdym kościele, bogaci mają je w domu, kobiety noszą naszyj-niki-medaliony ze szczyptą świętej pamiątki, , rycerze w rękojeściach mieczy, przysięga na relikwie – święta i najbardziej uroczysta, „cudowne odkrycia” relikwii, np. gwoździ z krzyża…, ok. 560 koron cierniowych itp. – handel relikwiami, oszustwa.
- krytycyzm wobec relikwii i niektórych świętych, wzrost pobożności wraz ze wzrostem kultu re-likwii, kto umrze w Wielki Piątek – święty.
- świętość udowadniają cuda.
- rozpowszechnianie kultu świętych, np. w Polsce św. Idzi (Bolesław Krzywousty, Sieciech).
IV. Legendy o ascezie.
- schematyczne żywoty świętych: sprzeciw rodziny, udanie się do Rzymu, gdy zdobyć pozwo-lenie na głoszenie Ewangelii, cuda świadczące o Bożym posłannictwie, choć często świętość dopełnia śmierć męczeńska.
- wzór legendy o świętej: święte dziewice, wstąpienie do klasztoru, nie rzadko karze się zamu-rować; jeśli żyją w małżeństwie, zachowują czystość, po śmierci męża służą chorym i bied-nym.
- narodzinom świętego towarzyszą znaki, cuda, szybciej dojrzewa niż inni ludzie, od dzieciń-stwa nie lubi płochych zabaw.
- czas rozwoju legend: X – XII w., święci głównie z wysokich rodów.
- święci: Lambert, Korzep, Kinga.
- wiek XIII – rozkwit miast i bogatego mieszczaństwa czyni świętymi ludzi pochodzących z róż-nych warstw społecznych.
- „Kto dziewictwo zachowuje, Boga naśladuje” (św. Wilburga, św. Kinga).
- Mojżesz Węgrzyn jako wzór doskonałej czystości męskiej.
- nie zabraniano spotykać się z kobietami, nie wolno było ich pożądać i ich widzieć (ale patrzeć można było)., świątobliwego widok kobiety napełniał strachem, jakby widział diabła.
- białe małżeństwa: św. Kinga i książę Wstydliwy, siostra Wstydliwego - św. Salome i jej mąż.
- śmierć świętego – cudowna woń ciała, wędrówka duszy do nieba.
V. Rozwój reguł zakonnych.
- pisarze greccy uważali, że asceci to bojownicy.
- zakładanie wspólnych domów, koinobia, by bronić się przed niebezpieczeństwami.
- pustelnicy = anachoreci.
- pierwszy klasztor założył św. Pachomiusz (V 348) wraz z Palemonem z Tebenny (tabenioci); św. Bazyli z Kapadocji – dobrowolne ubóstwo, czystość, bezżeństwo, posłuszeństwo, pokora, ale tylko w czasie pobytu w klasztorze (na tej zasadzie opierały się wszystkie klasztory gre-ckie).
- Europa: św. Benedykt z Nursji (klasztor Monte Casino) – czystość, bezżeństwo, ubóstwo, po-słuszeństwo na całe życie, czarny ubiór (stąd „czarni mnisi”), w szkołach klasztornych uczyli się także świeccy; na czele opat, z czasem klasztory bogaciły się, a mnisi korzystali z życia.
- reformy:
- opat Odo w klasztorze Cluny (kluniacy posiadali ok. 3000 klasztorów na przestrzeni Hiszpania-Polska).
- św. Romuald i Zakon Kamedułów.
- zakon kartuzów w Chartres.
- 1098 r. opat Robert w Citeaux – zreformowany kluniacki.
- 1115 r. w Clairvaux Bernard i cystersi.
- zakon rycerski joanitów – św. Jana w Jerozolimie.
- 1128 r. zakon rycerski templariuszów (francuski) – Zakon pw. Najświętszej Marii Pan-ny.
- zakon trynitarzy – wykup jeńców.
- zakony żebracze:
- św. Dominik Guzman – klasztor prezentujący ewangeliczne ubóstwo, sławy nauk: Tomasz z Aquino i Albertus Magnus.
- św. Franciszek z Asyżu (świecki) – zakon nie mógł posiadać majątku.
- ...
Rozniste