Witkowska- Zaręba, SZTUKA GRY NA INSTRUMENTACH KLAWISZOWYCH OKOŁO 1430 ROKU- DWA TRAKTATY ORGANOWE Z RĘKOPISU M. CIII BIBLIOTEKI KAPITUŁY METROPOLITALNEJ W PRADZE.pdf

MUZYKA

KWARTALNIK INSTYTUTU SZTUKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Rocznik XLVIII

2003

Nr 2 (189)

PL ISSN 0027-5344 Vat 0% Cena 10 zł

PL ISSN 0027-5344, Muzyka 2003, 2

Elżbieta

Witkowska-Zaremba

Warszawa

Księdzu Profesorowi Jerzemu Pikulikowi

w 70. rocznicę urodzin

SZTUKA GRY NA INSTRUMENTACH KLAWISZOWYCH

OKOŁO 1430 ROKU: DWA TRAKTATY ORGANOWE Z RĘKOPISU

M. CIII BIBLIOTEKI KAPITUŁY METROPOLITALNEJ W PRADZE*

Terminy „ars organisandi", „ars tangendi", „ars organica", „modus organisan-

di", „modus tangendi" - polskojęzyczne ich przybliżenie figuruje w tytule tego ar

tykułu -wskazują na przedmiot piętnastowiecznych traktatów organowych prowe

niencji czeskiej i południowoniemieckiej, oznaczając zbiór reguł kontrapunktu in

strumentalnego realizowanego na organach bądź klawikordzie (clavicordium). Te

go rodzaju reguły odnosiły się do struktury trzygłosowej, której najważniejszym

elementem był discantus, komponowany według ściśle określonych wzorów melo-

metrycznych, zwanych „tactus". Ars organisandi obejmowała także zasady notacji

tabulaturowej oraz podstawy techniki gry klawiszowej (dispositio digitorum).

Dwa traktaty organowe, wydane niedawno jako Octopńncipalia de arte orga

nisandi i Opusculum de arte organica, są, być może, najstarszymi i najobszerniej

szymi znanymi dziś podręcznikami ars organisandi pochodzącymi z Europy

Środkowej 1 . Zostały przepisane do kodeksu praskiego najprawdopodobniej w

1.1427-36 z nieznanego dziś źródła. Kopista, niejaki Matthias Bohemus de Tyn,

wpisał do rękopisu także trzy inne traktaty muzyczne oraz pięć dziel z zakresu

astronomii. Kodeks spisywany był w różnych miejscach, z pewnością we Frakfur-

cie (nad Odrą?), Krakowie i Żychlinie (obecnie Lanśkroun na Morawach) 2 . Nie

wiadomo jednak, gdzie dokładnie została skopiowana jego część muzyczna.

* Artykuł ten stanowi podsumowanie problemów poruszonych w trakcie wykładu przedstawio

nego w Instytucie Sztuki PAN w dniu 12 czerwca 2001 oraz referatów wygłoszonych w ramach sym

pozjum „Musiktheorie im Mittelalter: Quellen-Texte-Terminologie" zorganizowanego w Mona

chium w dn. 25-27 VII 2000 r. przez Komisję Historii Muzyki Bawarskiej Akademii Nauk i w ramach

XVII Kongresu Międzynarodowego Towarzystwa Muzykologicznego, Leuven 1-7 VIII 2002 roku.

1 The Organ Treatises from the Manuscript Praha, Archiv Prazskeho Hradu, Knihovna Metropolit-

Kapituły M. CIII (1463). Ed. Elżbieta Witkowska-Zaremba with collaboration of Christian Meyer.

: Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters 3. Munchen 2001 s. 384-423.

2 Mathias Petri de Thyn, zapewne identyczny z kopistą kodeksu praskiego, został odnotowany jako

student Uniwersytetu Krakowskiego w roku 1429 (por.: Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego

-latach 1400-1500. Opr. J. Zathey, J. Reichen. Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974 s. 195). Informację tę

^wdzięczam uprzejmości Pana doc. dr. hab. Jerzego Włodarczyka, któremu najserdeczniej dziękuję.

ELŻBIETA WITKOWSKA-ZAREMBA

Ms. 98 th. 4 0 ) 3 , natomiast fragmenty Opusculum de arte organica widnieją

w kompilacji zachowanej w rękopisie z Monachium (Bayerische Staatsbibłio-

thek, sygn. clm 7755) datowanym na połowę XV w. 4 . Analiza dostrzeżonych wa

riantów tak w zakresie tekstu słownego jak i przykładów muzycznych nie dostar

cza dowodów, by którykolwiek z tych fragmentów mógł zostać przepisany z nie

znanego dziś egzemplarza, który posłużył za pierwowzór dla kopisty rękopisu

praskiego. Wobec braku większej liczby przekazów trzeba raczej poprzestać na

stwierdzeniu, że mamy do czynienia z dwoma podręcznikami, które funkcjono

wały na terenie Czech i Bawarii z pewnością nie później niż w drugiej ćwierci XV

wieku. Jest to czas bliski datom powstania kodeksu Faenza, Biblioteca Commu-

nale 117, watykańskiego rękopisu Barberini lat. 307, zawierającego krótki trak

tat Ars et modus pulsandi organa 5 oraz zachowanych fragmentarycznie dwóch

tabulatur śląskich 6 .

Określona w paragrafach wstępnych i realizowana w dalszym toku wywodów

jasna konstrukcja obu tekstów praskich wskazuje, że przedstawiają one dwa nie

zależne i kompletnie przekazane traktaty. Podwajają one pod względem objęto

ściowym skromny zasób znanych wcześniej piętnastowiecznych tekstów teore

tycznych na temat ars organica uzupełniając nadto naszą wiedzę o szereg elemen

tów, które odsłaniają mało znane lub nieznane dotąd aspekty muzyki klawiszowej

w okresie poprzedzającym Fundamentum organisandi Konrada Paumanna 7 .

3 Wyd.: Christian Meyer: Ein deutscher Orgeltraktat vom Anfang des 15. Jahrhunderts. „Musik in

Bayern" 29 (1984) s. 44^8.

4 Wyd.: Theodor Góllner: Formen fruher Mehrstimmigkeit in deutschen Handschriften des spdten

Mittelalters. W serii: Munchener Veróffentlichungen zur Musikgeschichte 6. Tutzing 1961 s. 167-179.

5 Ars et modus pulsandi organa secundum modum novissimum inventum per magistros musicos

modemos. Wyd.: Raffaele Casimiri: Un trattatello per organisti di anonimo del sec. XIV. „Note d'ar-

chivio per la storia musicale" 19 (1942) s. 99-101.

6 Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. 2082 (olim Breslau, Staats- und Universitatsbibliothek

I Qu 42); Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. I Q 438a (olim Breslau, Staats- und Universi-

tatsbibliothek I Qu 438). Wykaz wszystkich znanych obecnie tabulatur z XV w. (21 zabytków noto

wanych według zasad starej niemieckiej tabulatury organowej i pięć notowanych według zasad wło

skiej partytury klawiszowej) podał ostatnio Martin Staehelin (Die Orgeltabulatur des Ludolf Bódeker.

Eine unbekannte Quelle zur Orgelmusik des mittlere 15. Jahrhunderts. W: Nachrichten der Akademie

der Wissenschaften in Góttingen. I. Philologisch-Historische Klasse 5. Góttingen 1996 s. 173-174).

7 Poza wymienionymi tekstami z Monachium, Ratyzbony i traktatem Ars pulsandi (Rzym, Biblio

teca Apostolica Vaticana, sygn. Barberini lat. 307, olim 841, f. 29v-30r) zasób ten tworzą nadto dwa

krótkie teksty z Monachium (Bayerische Staatsbibliothek, sygn. cgm 811, f. 22v: Nota regulas supra

tactus, Bawaria 1430-60, wyd.: Theodor Góllner: Eine Spielanweisung fur Tasteninstrumente aus dem

15. Jahrhundert. W: Essays in Musicology. A birthday offeringfor Willi Apel. Red. Hans Tischler. Bloo-

mington 1968 s. 69-81) i Brukseli (Bibliotheąue Royale, sygn. II 4149, f. 48v: Seąiuitur de ąuarto

membro videlicet de tactibus, Włochy, po 1470 r., wyd.: Christian Meyer: op. cit., s. 56).

Obszerne fragmenty obu traktatów organowych zachowane są także w innych

źródłach: znaczna część Octo principalia została przekazana w kodeksie z Ratyz-

bony z drugiej połowy XV w. (Ratyzbona, Bischóffliche Zentralbibliothek, sygn.

SZTUKA GRY NA INSTRUMENTACH KLAWISZOWYCH

Fakt, że oba teksty praskie można traktować jako kompletne traktaty organo

we wydaje się szczególnie ważny, stwarza bowiem możliwość wglądu w struktu

rę ars organica jako wyraźnie określonego działu nauki o muzyce. Ars organica

w akapicie otwierającym Opusculum została przeciwstawiona działalności orga

nistów określonych jako „organistae, qui proprie dicuntur usuales". Jak można

sądzić, osią tego przeciwstawienia jest para pojęć „ars"-„usus", która odnosi się

w tym przypadku do sformułowanych na piśmie zasad kontrapunktu instrumen

talnego z jednej strony, z drugiej zaś - do gry na organach, opartej jedynie na

bezpośrednio przekazywanych umiejętnościach praktycznych. Nic nie wskazuje

na to, że ars organica, rozumiana jako system zasad porządkujących muzykę or

ganową, miała w pierwszych dekadach piętnastego wieku skrystalizowaną

i utrwaloną tradycję piśmienną. Jedynym dostępnym wzorem tak przekazywanej

wiedzy muzycznej mogły być wówczas traktaty dotyczące muzyki wokalnej. To

też ars organica, widziana z perspektywy obu traktatów praskich, wydaje się być

jakby rozpięta pomiędzy dobrze ugruntowanym systemem pojęciowym muzyki

wokalnej a kategoriami funkcjonującymi zwyczajowo w praktyce organowej i dy

daktyce gry na organach. I tak w tekstach tych rozpoznajemy z łatwością elemen

ty systemu heksachordalnego i cechy dyskursu właściwego dla podręczników

kontrapunktu wokalnego. Z drugiej strony, natrafiamy na wyrażenia i zwroty

utarte zapewne w „bezpośredniej dydaktyce", z której wyrastają „fundamenta

organisandi". Owa dwoistość dotyczy zarówno konstrukcji obu traktatów pra

skich, jak i metody wykładu oraz terminologii.

1. Zawartość praskich traktatów organowych

a. „Octo principalia de arte organisandi"

W strukturze tego traktatu można dostrzec ścisły związek ars organisandi

i ars contrapuncti. Dotyczy to zwłaszcza porządku rozdziałów (zwanych „prin

cipalia"), który odzwierciedla schemat ówczesnych podręczników kontrapunk

tu dotyczących kompozycji trzygłosowych 8 . Poszczególne principalia traktują

kolejno o współbrzmieniach (de concordantibus), o tenorze (de tenore), o di-

scantus (de discantu), o kontratenorze (de contratenore); problematyka „de

tactu", obejmująca zasady konstruowania instrumentalnego discantus, została

jakby wbudowana w ten schemat. Zamyka się ona w pięciu rozdziałach (prin

cipalia III-VII). Cztery z nich (principalia III-VI), uzupełnione przez passus

na temat transpozycji (passusu tego nie zawiera rękopis praski) i przekazane

w rękopisie z Ratyzbony (z zachowaniem jednak oryginalnej numeracji), funk-

8 Por. traktat o kontrapunkcie poprzedzający traktaty organowe w kodeksie praskim (wyd.: Elż

bieta Witkowska-Zaremba w: Notae musicae artis. Musical Notation in Polish Sources lP h -l& h Cen-

tury. Red. Elżbieta Witkowska-Zaremba. Kraków 2001 s. 535-541).

ELŻBIETA WITKOWSKA-ZAREMBA

cjonowały, być może, jako samodzielna całość. Rękopis praski pozostaje obec

nie jedynym przekazem pozostałych rozdziałów tego traktatu: są to principalia

I, II, VII i VIII.

W pierwszym principale, zatytułowanym „De concordantibus", wskazano

konsonanse doskonałe (ąuinta, octava, duodecima, decima ąuinta) i niedosko

nałe (tertia depressa, tertia elevata, quarta, sexta depressa, sexta elevata, deci

ma, undecima, tredecima depressa et elevata), budowane od kolejnych stopni

skali instrumentu. Na podstawie powstałego w ten sposób wykazu współbrzmień

można odtworzyć skalę instrumentu, określonego terminem „corpus organi

cum": mieści się ona w ramach nieco powyżej dwóch oktaw, obejmując dźwięki

od H (o tercję powyżej Gamma-ut skali gwidońskiej) przynajmniej do cis (pół

ton poniżej dd-la sol skali gwidońskiej), najwyższego z dźwięków wymienionych

w wykazie. Klawiatura pedałowa (claves pedales) obejmowała osiem dźwięków

od H do b i cztery tzw. semitonia: cis, dis, fis, gis 9 .

Zwięzły drugi rozdział traktatu („De secundo principali, scilicet de tenore")

ogranicza się do wyróżnienia dwóch zasadniczych typów tenoru - postępujący

w kierunku wznoszącym (ascendens) i postępujący w kierunku opadającym (de-

scendens) - i dwóch odmian każdego z nich: wznoszący się po kolejnych stop

niach skali (ascendens sine saltu), wznoszący się skokami (ascendens cum saltu),

opadający po kolejnych stopniach (descendens sine saltu), opadający skokami

(descendens cum saltu). Jest to klasyfikacja powszechnie stosowana w piętnasto-

wiecznych „fundamenta organisandi" 10 .

Principalia III, IV, V i VI przekazują najbardziej istotny i zarazem najbardziej

„autonomiczny" wobec „ars canendi" dział ars organisandi: reguły generowania

„tactus" wraz z zestawem wartości rytmicznych. Są one dobrze znane z wcze

śniejszych edycji i omówień 11 . Praski przekaz Octo principalia nie wnosi do tych

reguł nowych elementów, pozwala natomiast ujrzeć je w szerszym kontekście ars

organisandi.

Unikatowy charakter zachowuje natomiast siódmy rozdział traktatu („De di-

sposicione digitorum"), poświęcony zasadom palcowania tactus. Jest to jedyny

znany obecnie szczegółowo opisany element techniki wykonawczej ars organi

sandi ok. 1430 roku. Nieznane są natomiast szczegóły ówczesnej praktyki wyko

nawczej dotyczące głosu tenorowego, nic też nie wiadomo o technice grania kon-

tratenoru. Ostatnie, ósme principale, poświęcone zasadom wprowadzania kon-

tratenoru, nie wnosi nowych elementów do dotychczasowej wiedzy na ten temat,

ukształtowanej na podstawie traktatów z zakresu kontrapunktu wokalnego.

9 Octo principalia, zob.: The Organ Treatises from the Manuscript Praha, jw., s. 387-390.

pus of Early Keyboard Musie 1 (1963); Martin Staehelin: op. cit.

1 Por.: Keybord Musie of the Fourteenth and Fifteenth Centuries. Wyd. Willi Apel. W serii: Cor

1 Por.: Theodor Góllner: Formen..., jw., zwłaszcza s. 61-75, oraz Christian Meyer: op. cit.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: