REFLEKSJE NAD ZASTOSOWANIEM TEORII GIER

W PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

Psychologia społeczna jako empiryczna dziedzina psychologii powstała w początkach XX w. Bezpośrednią przyczyną podjęcia badań w tym zakresie była próba wyjaśnienia wariancji wyników badań eksperymentalnych z psycho­logii ogólnej -wariancji wynikającej z obecności eksperymentatora i/lub innych badanych. Jeżeli obecność osoby A wpływa na wyniki osoby B. a obecność osoby B wpływa na wyniki osoby A, to wyniki uzyskiwane przez każdą z tych osób zależą nie tylko od nich samych, ale również od innych uczestników interakcji (relacji interpersonalnej). Tak wiec każda sytuacja społeczna wiąże się z szeroko rozumianą współzależnością społeczną.

Thibaut i Kelley (1959) zwrócili uwagę, że każdej interakcji towarzyszy wymiana nagród i kar - wzmocnień, których źródłem mogą być działania innych ludzi. Prace tych autorów stanowiły podwaliny współczesnych koncepcji współzależności społecznej. W koncepcjach tych sytuacje współzależności definiuje się jako takie, w których wyniki uzyskane przez każdego z ucze­stników zależą nie tylko od jego własnych działań, ale również od działań podejmowanych przez innych uczestników relacji interpersonalnej.

Rozwój psychologicznych koncepcji współzależności społecznej nieroz­łącznie wiąże się z matematyczną teorią gier von Neumana i Morgensterna (1944). Wykorzystanie teorii gier, mimo jej normatywnego charakteru, zafascynowało psychologów społecznych. Ujęcie zjawiska współzależności społecznej jako gry umożliwiało dobrą operacjonalizację badanych zmiennych, konstruowanie eleganckich procedur badawczych, zgodnie z wymaganiami współczesnej metodologii. O popularności zastosowań teorii gier w psychologii może świadczyć fakt, że w dwudziestoleciu 1957- 1977 opublikowano ponad tysiąc prac w tej dziedzinie (Pruitt, Kimmel, 1977). W ujęciu tym współ­zależność społeczną sprowadza się do współzależności interesów uczestników sytuacji społecznych. W szczególności przedmiotem analiz był konflikt intere­sów między jednostką a grupą, której ta jednostka jest członkiem. Przyj­mowano, że dobrym modelem większości sytuacji konfliktowych są gry nieściśle antagonistyczne (o sumie niestałej). Przyjmowano ponadto, że ana­lizując reakcje człowieka w grach eksperymentalnych można wykryć prawidło­wości, które umożliwią interpretację i przewidywanie reakcji ludzkich w sy­tuacjach naturalnych. Koncepcję psychologiczną wykorzystującą matematyczną teorię gier do analizy zachowań człowieka w sytuacjach konfliktowych nazywać będziemy teorią konfliktu interesów [1]. Oczekiwano, że psychologiczna teoria konfliktu interesów będzie użyteczna dla inżynierii społecznej, umożli­wiając konstruowanie sytuacji fascylitujących zachowania zgodne z interesem społecznym. Teoria konfliktu interesów nie spełniła jednak pokładanych w niej nadziei. Przyczyn tego dopatrywano się w brakach teoretycznych, w „podporządkowaniu badań jednej metodzie (method-bound approach) oraz w nie przywiązywaniu wagi do zewnętrznej trafności" (Pruitt, Kimmel, 1977, a także Grzelak, 1978, 1982, 1984). Prace krytyczne przeważnie koncentrują się na ocenie teorii, metodologii badań oraz interpretacji wyników.

Chciałbym zwrócić uwagę na przesłanki psychologiczne, które zadecydo­wały o kształcie teorii konfliktu interesów i o stosowanym warsztacie metodologicznym. Omówienie teorii i badań ma dostarczyć materiału, który będzie przedmiotem moich rozważań, refleksje zaś dotyczyć będą w większym stopniu teoretyków konfliktu interesów niż samej teorii. Wydaje się, że tego typu refleksje mają bardziej ogólny charakter - formułowane są na przykładzie teorii konfliktu interesów, ale w równym stopniu dotyczyć mogą innych koncepcji psychologii społecznej.

I.                    DROGI I BEZDROŻA TEORII KONFLIKTU INTERESÓW

„Aresztowano dwóch ludzi podejrzanych o dokonanie poważnego prze­stępstwa, jednakże prokurator nie dysponuje wystarczającymi dowodami ich winy. W tej sytuacji proponuje każdemu więźniowi z osobna przyznanie się do winy, przedstawiając następujące konsekwencje:

- jeżeli obaj nie przyznają się, to z braku dowodów ich kara będzie niewielka -10 miesięcy więzienia;

- jeżeli obaj przyznają się, to zostaną ukarani surowiej i każdy z nich otrzyma po 20 miesięcy więzienia;

- jeżeli jeden z nich się przyzna, drugi zaś nie - to pierwszy zostanie zwolniony (otrzyma wyrok w zawieszeniu ze względu na postawę w śledztwie), drugi zaś otrzyma najsurowszą karę - 30 miesięcy więzienia" [2].

Konsekwencje decyzji więźniów, wyrażone w miesiącach pozbawienia wolności, można przedstawić w postaci macierzy wyników.

Tabela 1. Dylemat więźnia

                                          Więzień 1                                                        Więzień 2

Od lego przykładu rozpoczyna się większość wykładów poświęconych teorii konfliktu interesów, a gra zwana dylematem więźnia była i jest grą najczęściej stosowaną w eksperymentach psychologicznych.

Jak już wspominałem, inspiracją teoretyczną dla takiego opisu sytuacji społecznych była teoria von Neumana i Morgensterna. Aby zrozumieć idee tej teorii, sięgnijmy do tekstów źródłowych: „Teoria gier jest dyscypliną matematyczną, analizującą od strony formalnej problem optymalnego zacho­wania się uczestników gier strategicznych [...] W takich grach każdy uczestnik stara się osiągnąć jak największe korzyści w sytuacjach, w których wynik zależy nie tylko wyłącznie od jego działań ani wyłącznie od natury, lecz także od innych uczestników, których interesy są czasami przeciwne, czasami analogiczne do jego własnych. Tak więc w grach strategicznych istnieje konflikt interesów, jak również możliwa jest kooperacja między uczestnikami. Możemy tu mieć do czynienia z niepewnością każdego z uczestników, ponie­waż działania innych nic muszą być znane z całą pewnością. Takie sytuacje, bardzo często niezwykle skomplikowane, powstają nie tylko w grach, ale również w handlu, polityce, działaniach wojennych oraz innych działaniach społecznych. Tak więc teoria służy do interpretacji zarówno wszystkich gier jako takich, jak i zjawisk społecznych, z którymi pewne gry są dokładnie identyczne. Teoria ma charakter normatywny w tym sensie, że jej celem jest dostarczenie każdemu graczowi wskazówek dotyczących optymalnego działania; ma ona charakter opisowy, gdy stosujemy ją jako model analizy zjawisk empirycznych. Analizując gry teoria nic zakłada racjonalnego zacho­wania [graczy - przyp. Z. C.], raczej stara się określić, co »racjonalność« może znaczyć, gdy człowiek staje wobec problemu optymalnego zachowania w grach lub sytuacjach im równoważnych” (Morgenstern, 1968, s. 65; podkreślenia moje - Z.C.).

Psychologowie analizujący problemy konfliktu interesów w kategoriach teorii gier przyjmowali następujące założenia:

I. o sytuacji gry:

a)      gra jest sytuacją decyzji w warunkach niepewności (tzn. nieokreślone są

prawdopodobieństwa wyboru poszczególnych strategii przez poszczególnych graczy);

   b)  gra określana jest przez:

        - zbiór graczy (uczestników).

                         - zbiór strategii (ich liczba musi być większa od 1),

- macierz wyników, określającą (dla każdego z graczy) konsekwencje wyboru każdej

strategii przez poszczególnych graczy.

2. o uczestnikach gry (graczach):

b)     każdy gracz zna dokładnie grę (tak jak została ona zdefiniowana w zał. l a.b),

c)      każdy gracz ma określoną preferencję porządkującą wyniki albo. inaczej mówiąc,

wyniki te mają dla niego określoną użyteczność,

d)     każdy gracz zna także użyteczności wyników pozostałych graczy,

e)      spośród dwóch różnych działań gracz wybiera zawsze to. którego wynik jest przez niego bardziej preferowany, i dokładnie to samo zakłada o partnerze (Grzelak, 1978. s. 50-51).

Założenie 1 definiuje sytuacje, którymi zajmuje się teoria konfliktu interesów - zgodnie z teorią gier jako modelem opisowym zjawisk społecz­nych. Z warunków wyszczególnionych w założeniu 2 można wnioskować, że człowiek postępuje zgodnie z normatywnymi wskazówkami teorii gier. Postronny obserwator mógłby odnieść wrażenie, że teoria (a dotyczy funkcjo­nowania w sytuacjach konfliktowych ludzi, którzy przeszli praktyczny kurs z zakresu teorii decyzji, ze szczególnym uwzględnieniem teorii gier. A zatem teoria konfliktu interesów dotyczy tych ludzi, których funkcjonowanie poznawcze dopasowane jest do wymagań teorii von Neumana i Morgensterna jako modelu normatywnego.

Przyjęcie tak mocnych założeń można uzasadniać tym. że: 1. każda teoria stanowi pewną idealizację rzeczywistości, a 2. założenia te są niezbędne, aby problem w ogóle był rozwiązywalny. Przyjęcie takich założeń implikuje pełną wiedzę o sytuacji oraz racjonalność człowieka. Człowiek racjonalny w sytuacji gry (spośród możliwych działań) wybiera takie, które umożliwia mu osiągnięcie lepszych wyników, niż gdyby wybrał inne działania. Wynik lepszy od innych to wynik, którego subiektywna wartość jest wyższa od subiektywnej wartości innych wyników. Przyjmijmy dla uproszczenia, że „A” oznacza wynik najbardziej pożądany, „3” i „2” odpowiednio mniej pożądane. „1" oznacza wynik najmniej pożądany - najgorszy. Przy takich oznaczeniach macierz wyników dylematu więźnia (winno się tu raczej użyć określenia - macierz porządku preferencyjnego wyników) będzie miała postać jak w tabeli 2.

Tabela 2. Macierz porządku preferencyjnego wyników

                                                                      Gracz 2

Jak już wspomniałem, gra definiowana jest poprzez zbiór graczy, zbiór strategii i macierz wyników. Konstruując rozmaite gry możemy dowolnie manipulować tymi trzema elementami. Możemy zatem projektować gry n-osobowe, n-strategiowe (dla n>2). Możemy również manipulować wynikami w macierzy - zarówno ich bezwzględną wartością, jak i różnicować macierz porządku preferencyjnego wyników. Szczególnie ta ostatnia manipulacja stalą się popularna w psychologii. Umożliwia ona bowiem konstruowanie gier o różnych własnościach strategicznych. Pozwala to psychologom na poszu­kiwanie odpowiedzi na pytania o kryteria racjonalności stosowane przez ludzi i zależność wyboru od wielkości konfliktu. Kilka przykładów gier zostało przedstawionych w tabelach 3 i 4.

Tabela 3. Gra kurcząt                                           Tabela 4. Gra bezkonfliktowa

Gracz 2                                                                                    Gracz 2

W teorii konfliktu interesów rozważa się kilka różnych kryteriów racjonal­nego postępowania w grze. Oto najbardziej znane [3]:

- dominacja: wybieraj taką strategię, która zawsze da ci lepsze wyniki niezależnie od działań partnera (o ile taka istnieje);

- minimaks: wybieraj taką strategię, która zabezpiecza przed najgorszym z możliwych wyników, tzn. strategię, która maksymalizuje minimalny wynik;

- para strategii w równowadze: wybieraj taką strategię, od której odstępstwo jest nieopłacalne zarówno dla ciebie, jak i dla któregokolwiek z graczy;

- wynik optymalny w sensie Pareto: wybieraj taką strategię, która jest łącznie najlepsza dla wszystkich graczy, tzn. taką, od której odstępstwo pociąga za sobą pogorszenie wyników któregokolwiek z graczy.

Zauważmy, że kryteria I i 2 adresowane są do pojedynczego gracza (tzn. wyznaczają optymalne działanie pojedynczego gracza) bez względu na to, co zrobią partnerzy, natomiast kryteria 3 i 4 określają optymalny stan gry, tzn. parę strategii, z których każda reprezentowana jest przez innego gracza (w grach n-osobowych jest to stan gry wyznaczony przez n strategii, z których każda jest reprezentowana przez jednego z n graczy).

Zwróćmy uwagę na kilka faktów:

- Teoria gier proponuje jednoznaczne rozwiązanie jedynie w grze bezkonfliktowej. Wybierając „c" pozostajemy w zgodzie ze wszystkimi wymienionymi kryteriami.

- W grze kurcząt nie ma strategii dominującej. Ponadto występują dwa punkty równowagi, każdy z nich jest bardziej korzystny dla jednego z graczy. Problem ten był dyskutowany przez Nasha (por. Grzelak, 1978, s. 93—97).

- W dylemacie więźnia aż trzy kryteria nakazują wybór „d”, jednakże w efekcie prowadzi to obu graczy do wyników tylko nieco lepszych od wyniku najgorszego. Czy takie roz...