Przedruk za zezwoleniem.
B. Kędzia, E. Hołderna-Kędzia „Leczenie miodem”.
Polski Związek Pszczelarski, Warszawa 1998 r.
Adres: PZP
ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa,
tel. (0-22) 826-04-97
Autorzy doc. dr Bogdan Kędzia i mgr Elżbieta Hołderny-Kędzia są pracownikami naukowymi Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu, członkami Pszczelarskiego Towarzystwa Naukowego. Zajmują się m.in. właściwościami farmakologicznymi, mikrobiologicznymi i leczniczymi produktów pszczelarskich. Na ten temat opublikowali kilkadziesiąt prac naukowych i cztery monografie.
Spis treści:
h Słodki i zdrowy - Ryszard Sterczyński
h Skład chemiczny miodu - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód – właściwości biologiczne - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód – działanie antybiotyczne - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Odmiany miodu - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Ziołomiody - Alicja Paciorek-Kolbus
h Pyłek kwiatowy - Alicja Paciorek-Kolbus
h Co zamiast cukru - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Znaczenie miodu w odżywianiu - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód w leczeniu chorób układu pokarmowego - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód w leczeniu chorób wewnętrznych - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód w chorobach serca - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód na serce - Ryszard Sterczyński
h Miód w chorobach układu oddechowego - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Miód w leczeniu chorób skóry - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Apiterapia na niepogodę - Halina Sterczyńska
h Drugie życie miodu - Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
h Kosmetyczny cud? Miód! - Anna Niewiadomska
h Uroda na miodzie - Alina Więckiewicz
Cukry, biopierwiastki, enzymy, witaminy, aminokwasy – to wszystko znajduje się w miodzie. Od wieków stosowany był jako środek wykrztuśny i uśmierzający kaszel. Dziś nauka potwierdza mądrość medycyny ludowej. We wszystkich kulturach świata miód uznawany byt za lekarstwo. Wiadomo, że wzmaga działanie naturalnych środków przeciw przeziębieniom. Właściwości lecznicze miodów są jednak różne. Wpływ na to ma pora roku, w jakiej miód powstawał i był zbierany, sposób przechowywania oraz kwiaty, z których pszczoły spijały nektar.
Miód akacjowy – pomaga na kłopoty żołądkowe. Dwie łyżki rozcieńczone w szklance letniej wody i wypijane na czczo regulują trawienie, likwidują zaparcia.
Miód wielokwiatowy – dwie, trzy łyżeczki dziennie zjadane systematycznie zimą pomagają organizmowi łatwiej znosiç wiosenne alergie.
Miód lipowy – działa rozgrzewająco i kojąco przy schorzeniach oskrzeli, zatok, kaszlu i przeziębieniu. Jest skuteczny zwłaszcza w stanach osłabienia. Ma także właściwości uspokajające.
Miód gryczany – działa odtruwająco i uodparniająco na organizm.
Miód spadziowy – zalecany przy schorzeniach układu krążenia i kłopotach z sercem. Leczy nieżyty górnych dróg oddechowych i gardła. Polecany też w stanach wyczerpania fizycznego i okresach stresu.
Miód wrzosowy – pomaga przy chorobach pęcherza moczowego, nerek i prostaty. Najlepiej w ciągu dnia popijać miód rozcieńczony w wodzie z dodatkiem soku cytrynowego i łyżeczki oliwy.
WARTO WIEDZIEĆ
- W temperaturze powyżej 80° C, miód traci swoje lecznicze właściwości.
- Aby miód zachował na długo swoje cenne właściwości, trzeba go przetrzymywać w szczelnym naczyniu, w ciemnym, suchym i raczej chłodnym (do 20° C) miejscu.
- Dobrze jest dodawać miód do naparów z ziół, np. lipy – to zwiększa efekt zdrowotny.
- Miód lipowy pobyusza wydzielanie i odkrztuszanie śluzu. Gdy dokucza nam kaszel, możemy zastosować inhalacje z miodu, podczas których wdycha się zawarte w nim olejki eteryczne.
- Znajdujące się w miodzie substancje i związki chemiczne działają jak antybiotyki.
Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
Miód jest produktem o zróżnicowanym składzie chemicznym. Zależy on w dużym stopniu od rodzaju i gatunku roślin, z których pszczoły zbierają nektar lub spadź. W różnych typach i odmianach miodu odkryto ponad 300 składników należących do kilkunastu grup chemicznych, przy czym większość z nich występuje w nieznacznych ilościach.
Zgodnie z Polską Normą zawartość wody w dojrzałym miodzie nie może przekraczać 20%. Wyjątkiem jest miód wrzosowy, w którym dopuszcza się 23% wody. Większość miodów zawiera wodę w granicach 17-18%. Spotykane są także miody o zawartości 13-15% wody (niektóre miody nektarowe wielokwiatowe i spadziowe).
Najliczniejszą grupę związków występujących w miodzie stanowią węglowodany (średnio 77%). Zawartość cukrów redukujących w polskich miodach nektarowych i spadziowych waha się od 67,9 do 77,7%. Przeważają cukry proste. Przeciętna zawartość glukozy wynosi 30%, a fruktozy 38%. Sacharoza występuje w miodach odmianowych w granicach od 0,8% (miód gryczany i wrzosowy) do 7,7% (miód akacjowy). Średnio występuje ona w ilości 1,3%. Z dwucukrów redukujących w największej ilości spotykana jest maltoza (do 5,4%), a z trójcukrów melecytoza, występująca wyłącznie w miodach spadziowych (do 28%). Ponadto w różnych typach i odmianach miodu stwierdzono niewielkie ilości 22 innych cukrów (m.in. trehalozy, izomaltozy, melibiozy i gencjobiozy).
Do charakterystycznych związków powstających na skutek kwasowego rozkładu cukrów prostych, głównie fruktozy, należy zaliczyć 5-hydroksymetylofurfunal (5-HMF).
Ważną grupę związków pochodzących z nektaru lub spadzi stanowią kwasy organiczne (0,05-1,2%), które w zasadniczy sposób kształtują smak miodu. W największej ilości występują kwasy: glukonowy, jabłkowy i cytrynowy. Z innych kwasów wymienić należy: mlekowy, bursztynowy, winowy, szczawiowy, masłowy, propionowy, mrówkowy i octowy. Ponadto w miodzie spotyka się 15 innych kwasów, w tym benzoesowy i pirogronowy.
Związki azotowe występują w miodzie w niewielkich ilościach. Zawartość białka nie przekracza zwykle 0,5%. Są to głównie albuminy i globuliny, będące składnikami wydzieliny gruczołów gardzielowych pszczół. Miód zawiera także niewielkie ilości wolnych aminokwasów (średnio 0,03%).
Do istotnych związków azotowych występujących w miodzie należą enzymy. Pochodzą one głównie z wydzieliny gruczołów ślinowych pszczół. Do najważniejszych należy zaliczyć:
- inwertazę, która powoduje rozpad sacharozy do glukozy i fruktozy, czyli wywołuje tak zwaną inwersję,
- amylazy: alfa-amylaza prowadzi przemianę skrobi do dekstryn, natomiast beta-amylaza ich dalszy rozpad do maltozy (enzymy te zwane też są diastazami),
- oksydazę glukozy – enzym powodujący utlenianie glukozy do kwasu glukonowego (w reakcji tej powstaje także nadtlenek wodoru – związek o silnych właściwościach przeciwdrobnoustrojowych).
W miodzie stwierdzono również występowanie kilkunastu innych enzymów, w tym lizozymu.
W omawianym produkcie występują ponadto związki o charakterze hormonalnym. Ważne zadanie spełnia neurohormon acetylocholina. Pochodzi on z wydzieliny gruczołów gardzielowych pszczół i występuje w ilości do 5 mikrogramów w 1 g miodu. Poza tym miód zawiera wolną cholinę, która jest prekursorem wspomnianego hormonu.
W składzie miodu spotyka się zwykle związki flawonoidowe, reprezentowane głównie przez kemferol, kwercetynę, apigeninę i hesperetynę. Mogą również występować antocyjany, leukoantocyjany i katechiny.
Zasadniczą grupę połączeń, decydującą w dużym stopniu o smaku i aromacie miodu, stanowią składniki olejków eterycznych pochodzące z nektaru. Łącznie wyodrębniono z miodu kilkadziesiąt substancji aromatycznych, wśród których znajdują się wyższe alkohole alifatyczne, aldehydy, ketony, estry i związki polifenolowe, m.in. aldehyd mrówkowy, octowy i izomasłowy, aceton i diacetyl. Uważa się, że aromat i smak miodu zależy także od innych związków, takich jak kwasy organiczne, cukry, aminokwasy, 5-HMF, garbniki i woski.
Barwa miodu uzależniona jest przede wszystkim od obecności związków karotenoidowych (głównie beta-karotenu), ksantofilu, chlorofilu i jego pochodnych, flawonoidów i antocyjanów. Ciemnienie miodów przypisuje się melanoidom, substancjom powstającym w wyniku reakcji cukrów, kwasu askorbinowego (witaminy C) i aminokwasów. Na barwę miodu wpływają także substancje koloidowe zbudowane z białek, drobin wosku pszczelego, wody i biopierwiastków.
W miodzie mogą występować w nieznacznych ilościach sterole, fosfolipidy i kwasy tłuszczowe. Ponadto w niektórych miodach odmianowych obecne są takie związki, jak arbutyna, gwajakol, katechina i kwas benzoesowy.
Miód zawiera niewielką ilość witamin. Zależy to głównie od obecności pyłku kwiatowego i mleczka pszczelego. W miodzie występują zazwyczaj witaminy z grupy B w tym B1, B2, B6, kwas foliowy, kwas nikotynowy i kwas pantotenowy. Zawartość witaminy C w miodzie wynosi przeciętnie 22 mg, przy czym w miodzie gryczanym jej zawartość może dochodzić do 120 mikrogramów. Ponadto w niektórych miodach stwierdzono obecność witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, głównie witaminy A.
Poszczególne odmiany miodu różnią się zarówno liczbą, jak i zawartością biopierwiastków, która wynosi średnio 0,3%. W miodzie znajduje się najwięcej potasu (do 4 mg/g), fosforu, magnezu i wapnia. W nieco mniejszej ilości występuje żelazo, krzem, siarka, miedź, fluor, cynk i mangan. Spośród innych ważnych biopierwiastków miód zawiera: kobalt, molibden, chrom i jod.
Pozostałe składniki zawarte w miodzie określa się jako domieszki. Na ogół ich zawartość w miodach nie przekracza 1%. W pierwszym rzędzie wymienić można pyłek kwiatowy. W miodzie pszczelim znajduje się średnio 3000 ziarn pyłku w 1 g. Miód zawiera zazwyczaj także niewielką ilość mleczka pszczelego (średnio 1 mikrogram/g).
Należy też wspomnieć o możliwości występowania w miodzie substancji toksycznych, do których zalicza się: hioscyjaminę i skopolaminę (nektar z bielunia i lulka czarnego), atropinę (nektar z pokrzyku), digitoksynę (nektar z naparstnicy żółtej) oraz akonitynę (pyłek kwiatowy z tojadu). Zatrucia u ludzi po spożyciu miodu zawierającego wymienione substancje występują jednak niezmiernie rzadko.
Działanie miodu na serce i układ krążenia znane jest od dawna. Dzięki dużej zawartości glukozy i fruktozy miód jest produktem łatwo przyswajalnym przez organizm, w tym przez mięsień sercowy. Wysoko energetyczne składniki wchłaniane są bezpośrednio do krwi już w błonie śluzowej żołądka, z pominięciem przewodu pokarmowego. Miód w ilości 100 g dostarcza średnio 325 kcal energii.
Występująca w miodzie acetylocholina wzmacnia siłę skurczu i wydolność mięśnia sercowego. Przyczynia się do tego także potas występujący w miodzie w stosunkowo dużej ilości.
Miód powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, a także rozszerzenie naczyń wieńcowych. Przyczynia się do zahamowania procesu miażdżycowego.
Wpływ miodu na układ oddechowy można wyjaśnić jego szerokim zakresem działania biologicznego. Miód odznacza się właściwościami antybiotycznymi, przeciwzapalnymi, wykrztuśnymi i odnawiającymi.
Za działanie przeciwdrobnoustrojowe miodu odpowiedzialny jest głównie nadtlenek wodoru. Ważną rolę odgrywają również składniki olejków eterycznych. Efekt ten ujawnia się przede wszystkim przy bezpośrednim kontakcie miodu ze zmienioną zapalnie błoną śluzową dróg oddechowych. Z silnym działaniem składników olejkowych mamy do czynienia w przypadku komponentów miodowych. Dla przykładu terpeny z ziołomiodu sosnowego wchłaniają się częściowo przez błonę śluzową górnego odcinka dróg oddechowych, przedostają się do płuc i wydychane z powietrzem oddziałują na drobnoustroje występujące w nabłonku śluzowym. Terpeny odznaczają się również działaniem przeciwzapalnym.
Miód powoduje podrażnienie gruczołów wydzielniczych błony śluzowej dróg oddechowych, dzięki czemu dochodzi do upłynnienia wydzieliny oskrzelowej. Pobudza on również ruch rzęsek aparatu migawkowego, co ułatwia odkrztuszanie wydzieliny i usuwanie jej na zewnątrz.
Miód odznacza się również właściwościami przeciwalergicznymi. Związane jest to przede wszystkim ze zmniejszeniem obrzęku błon śluzowych, który towarzyszy stanom alergicznym dróg oddechowych, jak również z działaniem uodparniającym miodu.
Miód normalizuje zaburzoną czynność wydzielniczą i motoryczną żołądka. Ponadto przyspiesza gojenie powierzchni błony śluzowej żołądka i dwunastnicy poprzez wchłanianie wody z chorej tkanki i działanie przeciwzapalne.
Miód pobudza czynność wydzielniczą i motoryczną jelit. Po podaniu tego produktu obserwuje się wzrost ruchów perystaltycznych jelita cienkiego i zwiększone wydzielanie soku jelitowego.
Miód wykazuje wyraźnie lecznicze działanie na wątrobę i drogi żółciowe. Ze względu na dużą ilość glukozy i fruktozy jest on łatwo przyswajalny przez ten organ. Glukoza zawarta w miodzie, oprócz odżywiania komórek wątrobowych, odgrywa także dużą rolę w procesach odtruwania organizmu. W wyniku łączenia związków toksycznych z kwasem glukuronowym i pirogronowym powstają połączenia łatwo rozpuszczalne w wodzie, które wydalane są z organizmu wraz z moczem. Natomiast fruktoza prawie całkowicie wykorzystywana jest do syntezy glikogenu, zwiększając w ten sposób jego zapas w wątrobie. Prowadzi to do przyspieszenia przemiany materii w tkankach, a także do wzmocnienia czynności ochronnej i odtruwającej wątroby. Poza tym występująca w miodzie cholina obniża poziom lipidów w wątrobie oraz zwiększa wydzielanie żółci.
Dzięki niskiej zawartości białka oraz jonów sodu i chloru, miód wykazuje korzystne działanie na nerki i drogi moczowe. Przyczynia się do usuwania obrzęków pochodzenia sercowego i naczyniowego. Rozszerza naczynia krwionośne nerek, zwiększając filtrację kłębkową. Ma to szczególne znaczenie w tych schorzeniach nerek, którym towarzyszy zmniejszone wydzielanie moczu. Poza tym przyczynia się do usuwania obrzęków pochodzenia mózgowego. Zapobiega także tworzeniu się piasku i kamieni w nerkach i pęcherzu moczowym.
Duża zawartość cukrów redukujących, takich jak glukoza i fruktoza oraz niewielka ilość sacharozy, czynią miód pomocnym w leczeniu cukrzycy. Cenna jest przede wszystkim obecność fruktozy, cukru łatwo przyswajalnego przez chorych na cukrzycę. Korzystny wpływ na metabolizm węglowodanów w organizmie wykazuje ponadto acetylocholina oraz niektóre biopierwiastki, szczególnie cynk i chrom.
Miód dzięki szybkiemu przenikaniu przez skórę zaopatruje tkanki w glukozę oraz inne substancje energetyczne. W przypadku ran przyczynia się do szybkiego ich oczyszczenia z produktów przemiany materii i elementów martwiczych. Przejawia także właściwości przeciwbólowe, przeciwzapalne i odnawiające, dzięki czemu prowadzi do szybkiego ziarninowania i naskórkowania rany.
Miód z dobrymi wynikami stosuje się również w przypadku ropiejących ran i oparzeń. Powoduje on szybkie oczyszczanie rany z ropnej wydzieliny, a także umożliwia dostęp makrofagów do chorych miejsc, dzięki cze-mu następuje niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych, szczególnie gronkowców i paciorkowców. Nie dopuszcza także do tworzenia się pęcherzy i blizn pooparzeniowych.
Warto także dodać, że miód nie sprzyja powstawaniu próchnicy zębów. Stwierdzono, że wzrost paciorkowców Streptococcus mutans, będących główną przyczyną próchnicy, hamowany jest przez nadtlenek wodoru obecny w miodzie. Ze względu na niewielką zawartość sacharozy (przeciętnie 1,3%) drobnoustrój ten nie jest także w stanie wytworzyć nalotu nazębnego, czynnika warunkującego rozwój próchnicy zębów.
Miód posiada bogate właściwości biologiczne, do których należą działania antybiotyczne i konserwujące, a także inne, mające pozytywny wpływ na skórę i narządy wewnętrzne.
Jedną z cenniejszych właściwości miodu jest jego działanie na bakterie chorobotwórcze dla człowieka. Przede wszystkim wymienić tutaj wypada ziarniaki Gram-dodatnie, takie jak gronkowce (Staphylococcus aureus) i paciorkowce (Streptococcus pyogenes, S. pneumoniae, S. mutans) oraz pałeczki Gram-ujemne (Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Proteus vulgaris, Salmonella typhi, Shigella dysenteriae, Pseudomonas aeruginosa). Poza tym miód działa na laseczki wąglika (Bacillus anthracis), prątki gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis), rzęsistka pochwowego (Trichomonas vaginalis) oraz chorobotwórcze dla człowieka grzyby drożdżoidalne z rodzaju Candida.
Zdania na temat wrażliwości miodu na ogrzewanie i na warunki przechowywania są podzielone. Na ogół przyjmuje się, że ogrzewanie miodu w temperaturze wyższej od 60o C powoduje całkowite zniszczenie zawartych w nim substancji antybiotycznych. Poza tym uważa się, że miody przechowywane w temperaturze pokojowej tracą po 6 miesiącach połowę swojej aktywności antybiotycznej, a po 1,5 roku zanika ona prawie całkowicie.
Aktywność antybiotyczną miodu określa się za pomocą wartości inhibinowej, wyrażonej liczbami od 0 do 5. Miody hamujące rozwój wzorcowego szczepu gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus 209 P FDA) w stężeniu 50% mają wartość inhibinową 0, hamujące wzrost szczepu przy stężeniu 25% wartość inhibinową 1, przy stężeniu 12,5% wartość inhibinową 2, a przy stężeniu 1,56% lub niższym wartość inhibinową 5.
Wysoką aktywnością antybiotyczną (wartości inhibinowe 4 i 5) charakteryzują się miody spadziowe ze spadzi iglastej, miody nektarowo-spadziowe, a także niektóre miody odmianowe, na przykład gryczany i lipowy. Do średnio aktywnych (wartość inhibinowa 3) zalicza się miód wielokwiatowy i miód spadziowy ze spadzi liściastej. Niską aktywnością antybiotyczną (wartość inhibinowa od 0 do 2) odznaczają się między innymi miody: rzepakowy, akacjowy i wrzosowy.
Aktywność antybiotyczna miodu zależy od czynników fizykochemicznych i chemicznych. Podstawowymi mechanizmami zabezpieczającymi miód przed rozwojem drobnoustrojów są czynniki fizykochemiczne. Należy tu wymienić wysokie ciśnienie osmotyczne, spowodowane dużym stężeniem cukrów (średnio 77%), oraz kwaśny odczyn środowiska, wywołany obecnością kwasów organicznych (średnie pH = 4,1). W tych warunkach rozwój bakterii i drożdży osmofilnych jest całkowicie zahamowany.
Do substancji chemicznych odpowiedzialnych za antybiotyczne działanie miodu należy zaliczyć przede wszystkim oksydazę glukozy. Enzym ten wprowadzany jest do miodu przez pszczoły wraz z wydzieliną gruczołów gardzielowych. Należy wyjaśnić, że jest on często utożsamiany z inhibiną, chociaż obecnie pod pojęciem tym kryją się różne czynniki i substancje antybiotyczne obecne w miodzie. Wymieniony enzym powoduje powstawanie z glukozy nadtlenku wodoru. Związek ten, zwany potocznie wodą utlenioną, odznacza się silnym działaniem antybiotycznym. Wystarczy nadmienić, że już w stężeniach 3-10 mg/ml powoduje on zniszczenie wszystkich chorobotwórczych bakterii, grzybów, wirusów i pierwotniaków.
W naturalnym miodzie reakcja powstawania nadtlenku wodoru zachodzi bardzo wolno. Aktywność antybiotyczna świeżego, nie rozcieńczonego miodu jest z tego względu niska. Natomiast po rozcieńczeniu miodu wodą powstawanie nadtlenku wodoru zachodzi z dużą szybkością. Dla przykładu aktywność antybiotyczna rozcieńczonego miodu jest od 6 do 220 razy wyższa w porównaniu z miodem nie rozcieńczonym.
Do innych substancji antybiotycznych wytwarzanych przez pszczoły i wprowadzanych przez nie do miodu należą lizozym i apidycyna. W wielu miodach odmianowych występują także substancje antybiotyczne pochodzące z nektaru roślin olejkowych i spadzi drzew iglastych, takich jak tymol, eukaliptol, mentol, pinen i kamfen, poza tym związki flawonoidowe (kemferol, kwercetyna, apigenina), garbniki katechinowe oraz kwas benzoesowy.
...
dancistino