Albania.pdf

BlueNote zamów kolekcję Ewydanie Sklep Polityki Archiwum

Kraj Świat Rynek Kultura Nauka Blogi Forum Dodatki Wakacje

SZUKAJ...

ARCHIWUM

drukuj

Polityka nr 29 (2714) z dnia 18072009; s. 82

Świat

Skuleni w kulli

Spytaj Albańczyka, o co chcesz: politykę, stan dróg, formę

narodowej drużyny piłkarskiej, jego ulubiony sposób

spędzania wakacji, a usłyszysz o sile tradycji, Hodży,

Skanderbegu i pięciu wiekach niewoli tureckiej.

Jędrzej Winiecki

Z czwórki rodzeństwa tylko Hana została w Bogë, maleńkiej wsi leżącej w najbardziej deszczowym i śnieżnym zakątku

Albanii. W zielonej dolinie, otoczonej szczytami Alp Północnoalbańskich, pada przynajmniej przez 300 dni w roku, co

albańskie służby meteorologiczne mierzą w stacji badawczej, którą postawiły w winnicy ojca Hany, Preka Ulaja.

Rodzeństwo Hany – dwie siostry i brat – już dawno wyniosło się do słonecznych Włoch. Bardziej niż przed pogodą uciekali

przed brakiem perspektyw. Gospodarstwo Preka, na które składa się krowa, koza, parę kur, kilka krzaków winorośli,

szopa do destylowania winogronowej raki i trochę wysokogórskich łąk, nie wyżywiłoby całej rodziny. Samo Bogë oferuje

niewiele więcej. Turyści tu raczej nie zaglądają, skutecznie odstrasza ich dzikość miejscowych gór, bliskość Kosowa, brak

schronisk, pogotowia górskiego, znaków na szlakach oraz samych szlaków. Jeśli już ktoś wędruje, to po ścieżkach

wydeptanych przez owce i ich pasterzy. No i rzadko szuka noclegu we wsi.

By wyrwać się z deszczowego Bogë, Hana musi wyjść za mąż. Jest już zaręczona, przy czym zgodnie ze starym

zwyczajem przyszłego męża wskazał jej Prek. W tej okolicy aranżowane małżeństwa nie są niczym niezwykłym. Dlatego

Hana nie protestowała, gdy dowiedziała się, że wyjdzie za syna przyjaciela Preka z sąsiedniej wsi. Nie miało znaczenia, że

chłopak mieszkał w USA i narzeczeni słabo się znali. Klamka zapadła, bo ich ojcowie przyrzekli, że pożenią swe dzieci. Na

dodatek zaręczyny skwitowali besą, albańską przysięgą.

Besa, która może dotyczyć wszystkiego, jest świętością, żadne tam obiecanki cacanki w rodzaju naszego słowa

honoru. Dostajesz besę i możesz być pewien – słowo zostanie dotrzymane. Albańczyk zawsze jest ambasadorem swojego

rodu i wie, że jeśli miga się od realizacji besy albo, nie daj Boże, ją zrywa, okrywa hańbą siebie i krewnych, a rodzinie

drugiej strony nie okazuje należnego szacunku, za co tamci mogą domagać odszkodowania. Zerwanie besy zwyczajnie

się nie opłaca.

Jednak w wypadku zamążpójścia Hany nie wszystko ułożyło się po myśli ojców narzeczonych. Wyszukany przez Preka

przyszły pan młody sporo narozrabiał w Ameryce, za co sąd w dalekiej Nevadzie skazał go na karę wieloletniego

więzienia. Sędzia z USA nie mógł unieważnić umowy albańskich górali. Wyrok jedynie przekładał ślub, a Hanę zmuszał do

czekania. Po 13 latach przyszła z Nevady wiadomość, że narzeczony nie ma co liczyć na przedterminowe zwolnienie

i jeszcze kilka lat przeżyje na koszt amerykańskiego podatnika. W tych wyjątkowych okolicznościach Prek z przyjacielem

skorzystali z możliwości rozwiązania besy. Gdyby przyjaciel miał jeszcze nieżonatego syna albo chociaż bratanka, Hana

wyszłaby właśnie za niego. W rodzinie uwięzionego nie było odpowiedniego kawalera, więc zaręczyny można było

rozwiązać, a Prek mógł rozglądać się za nowym kandydatem na zięcia. – W sierpniu wychodzę za Albańczyka z Niemiec –

cieszy się Hana, pokazując album wyklejony zdjęciami z nielicznych spotkań z narzeczonym.

Ulajów, oprócz zamążpójścia ostatniej córki, czeka jeszcze jedna rewolucja. W przyszłym roku, za pieniądze przysyłane

przez dzieci z zagranicy, zmodernizują gospodarstwo. Przede wszystkim zburzą 300letnią kullę, tradycyjny dom

obronny, ostatni tego typu budynek we wsi.

Wyliczają niewygody miniaturowego zamku: by do niego wejść, trzeba wspiąć się po stromych zewnętrznych schodach na

wysokość drugiego piętra, które jest jednocześnie kuchnią, spiżarnią i pokojem dziennym. Niżej, na pierwszym piętrze,

mieszczą się sypialnie. Parter nie nadaje się do zamieszkania i pełni funkcję graciarni. Kamienne ściany są grube na

metr, małe okna, zaprojektowane jako okienka strzelnicze, wpuszczają niewiele światła, a kilkusetletnie, przeżarte przez

korniki drewniane stropy, podłogi oraz wewnętrzna klatka schodowa powykrzywiały się. Całość skrzypi, popada w ruinę

i grozi zawaleniem. Po remoncie będzie z cegły, wygodnie i nowocześnie.

O los XVIIwiecznej kulli nie upomni się konserwator zabytków, tak samo jak urząd podatkowy z najbliższego

miasta nie wymaga, by Prek Ulaj i reszta Bogë płacili podatki. Rzadko zagląda tu także policja. Latem dojazd

z komisariatu zajmuje godzinę, a zimą śnieg i lawiny odcinają wieś od świata. Bogë nie potrzebuje pomocy policjantów.

Rządzi się samo według kanunu, średniowiecznego prawa zwyczajowego, które reguluje wszystkie dziedziny życia, w tym

zawieranie małżeństw i dawanie besy.

– Innego prawa nie potrzebujemy – mówi Prek Ulaj. W jego życiu kanun ma pierwszeństwo przed zarządzeniami lokalnej

administracji, a nawet ustawami uchwalanymi w Tiranie. Zgodnie z tradycją, Bogë samo wybrało sobie przewodniczącego,

ma radę złożoną z głów rodzin i to wystarczy, by mieszkańcy samodzielnie zarządzali okolicą. I jednocześnie nie

przeszkadza, by żądali od państwa wyasfaltowania drogi, leczyli się w publicznych ośrodkach zdrowia i głosowali

w wyborach.

Niektóre zwyczaje sięgają starożytności, inne średniowiecza. Te, które są obecnie w użyciu, ujednolicili w XV w.

albańscy możnowładcy, w tym największy z nich, Skanderbeg. Po albańsku nazywa się Gjergj Kastrioti, ale Albańczycy

wolą używać jego tureckiego imienia, które zdobył na dworze sułtana. W sułtańskiej armii zrobił zawrotną karierę,

a potem się zbuntował, by przez ponad 20 lat na czele niewielkiego wojska z sukcesami bić się z potężnym zaborcą.

W ramach antytureckiej działalności zawarł sojusz z Władysławem Warneńczykiem, planował nawet stanąć u boku

polskiego króla w jego ostatniej bitwie. Pod Warnę nie dotarł, bo Serbowie nie zgodzili się na jego przemarsz przez

Serbię.

Od XV w. Albania nie wydała bohatera większego formatu. W wielu domach wizerunek bitnego wodza wisi na honorowym

miejscu, dwugłowy czarny orzeł z czerwonej flagi Albanii to herb rodu Kastrioti, konny pomnik Skanderbega góruje nad

głównym placem Tirany, a plastikowe lub gipsowe popiersia, obok makiet bunkrów, bunkrówpopielniczek oraz figurek

Matki Teresy z Kalkuty, Albanki urodzonej w macedońskim Skopje, są obowiązkową pamiątką z Albanii. Pamięć o nim

pielęgnowała komunistyczna propaganda. Pierwsza superprodukcja powojennej kinematografii to, oczywiście, dzieje

przewag Skanderbega. Pamiętała o nim także III Rzesza, która jego imieniem nazwała dywizję SS, sformowaną

z albańskich ochotników.

Krótko po śmierci Skanderbega Turcy podporządkowali sobie całą albańską elitę. Tylko górali zostawili w spokoju.

Oddziały wojskowe nie zapuszczały się w niedostępne góry, bez ich pomocy urzędnicy nie mieli jak zmusić górali do

płacenia podatków. Doliny rządziły się same, według kanunu. Także dziś w Bogë porządku pilnują mieszkańcy, broni jest

pod dostatkiem. Zresztą łamanie prawa w miejscach takich jak Bogë obrzydzić ma widmo przewidzianej kanunem

krwawej zemsty, gjakmarrji. Za najcięższe zbrodnie: zranienie, zabójstwo lub zniewagę płaci się głową.

Zgodnie ze starą zasadą: krew się nie starzeje, gjakmarrja się nie przedawnia, polowanie na winowajcę trwa, dopóki

przestępstwo nie zostanie pomszczone. Pobyt w państwowym więzieniu nie jest uważany za wystarczające

zadośćuczynienie. Przestępca może czuć się bezpiecznie tylko we własnym domu, przy czym najlepiej na schronienie

nadaje się kulla, stąd jej obronny charakter. Winowajcy nic nie grozi także w domu rodziny poszkodowanego, bo święte

prawo gościnności wymaga, by nawet najbardziej znienawidzonego wroga przyjąć z życzliwością. Oczywiście pod

warunkiem, że wróg żywy przekroczy próg. Zabójcy udziela się także besy na czas pogrzebu i stypy, jeśli zechce, będzie

mógł wziąć w nich udział.

Prawo zemsty powoduje, że każde przestępstwo nakręca spiralę zbrodni: zgładzenie winowajcy daje jego

rodzinie prawo do nowej zemsty, role się odwracają, wet za wet. W ten sposób zwaśnione rodziny potrafią prowadzić

przeciw sobie niekończące się krwawe krucjaty. Jeszcze na początku XX w. ginął w nich co piąty mężczyzna.

Zemsta rodowa była ostro zwalczana w szytym na stalinowską modłę państwie Hodży, ale odrodziła się z nową mocą

wraz z upadkiem komunizmu. Szczególnie silna fala zabójstw przetoczyła się przez Albanię we wczesnych latach 90. To

wnuki wracały do porachunków, których dziadkowie nie zdążyli wyrównać przed wojną.

Zemsta rodowa była ostro zwalczana w szytym na stalinowską modłę państwie Hodży, ale odrodziła się z nową mocą

wraz z upadkiem komunizmu. Szczególnie silna fala zabójstw przetoczyła się przez Albanię we wczesnych latach 90. To

wnuki wracały do porachunków, których dziadkowie nie zdążyli wyrównać przed wojną.

W XXI w. problem trwa. W ciągu ostatnich 20 lat ponad 20 tys. rodzin dotknęła gjakmarrja, jej ofiarą padło ok. 6 tys.

osób. Kolejne kilka tysięcy chłopców i mężczyzn w całym kraju, także w miastach, od lat nie wyściubia nosa z domu.

Siedzą w zwykłych mieszkaniach, gdzie też są bezpieczni, bo kanun obowiązuje nawet w komunistycznych blokach.

Obawa przed mścicielami jest tak silna, że ścigani nie posyłają swoich synów do szkół, sami nie pracują, nie chodzą

nawet na spacery. Zdani są na pomoc nieobjętych zemstą córek, żon i matek. Kobietom nic nie grozi, bo zemsta, tak jak

besa, to męska rzecz.

Jędrzej Winiecki z Bogë

Redakcja POLITYKI Historia POLITYKI Napisz do nas Reklama Prenumerata

Bieżący numer Ewydanie POLITYKI Sklep Newsletter

Reklama w serwisie Polityka.pl Mapa serwisu Zgłoś błąd na stronie Kanały RSS

Zasady publikacji komentarzy Winda, czyli jak się robi POLITYKĘ

POLITYKA auf Deutsch

S.P. Polityka 20052007, wszystkie prawa zastrzeżone

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: