Ukł. pokarmowy.doc

Grzegorz Gut

UKŁAD POKARMOWY

I. UŻYTE SKRÓTY

MALT (mucose-associated limphoid tissue) - tkanka limfoidalna błony śluzowej

GALT (gut-associated limphoid tissue) -              tkanka limfoidalna jelita

APUD (amine precursors uptake and decarboxylation)- wychwytywanie i dekarboksylacja prekursorów amin

IgA -              immunoglobuliny klasy A

PGE -              prostaglandyny klasy E

PGA -               prostaglandyny klasy A

PGJ2 -               prostacyklina

EBV (Epstein-Barr virus) -              wirus Epsteina-Barr

VLDL (very low density lipoprotein) -               lipoproteiny o bardzo małej gęstości

LDL (low density lipoprotein) -                             lipoproteiny małej gęstości

IDL (intermediate density lipoprotein) -               lipoproteiny pośredniej gęstości

HDL (high density lipoprotein) -                             lipoproteiny dużej gęstości 

LAP (lingual antimicrobial peptide) -               antybiotyki peptydowe języka

CCK -                                                                                     cholecystokinina (pankreozymina)

VIP (vasoactive intestinal polypeptide) -               polipeptyd jelitowy działający na naczynia

II. WPROWADZENIE

Układ  pokarmowy (systema digestorium), służy pobieraniu trawieniu i wchłanianiu składników pokarmowych oraz wydalaniu niestrawionych resztek pokarmowych. Składa się z przewodu pokarmowego (tractus digestorium) oraz narządów miąższowych (gruczołów) leżących poza przewodem pokarmowym, które produkują soki wydzielane do światła przewodu pokarmowego (ślinianki, wątroba, trzustka).

Budowa przewodu pokarmowego

Przewód pokarmowy ma postać wysłanej nabłonkiem rury mięśniowej. Szczelinowatą przestrzeń znajdującą się wewnątrz przewodu pokarmowego nazywamy światłem tego przewodu.

Na prawie całej swej długości (poza jamą ustną) ściana przewodu pokarmowego zbudowana jest podobnie i składa się z czterech warstw:

-         błony śluzowej pokrytej nabłonkiem (tunica mucosa)

-         błony podśluzowej (tela submucosa)

-         błony mięśniowej (tunica muscularis)

-         błony okrywającej (otrzewnej lub przydanki)

Błona śluzowa stanowi najbardziej wewnętrzną warstwę ściany przewodu pokarmowego. Od strony światła wysłana jest nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym lub wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym (w jamie ustnej, przełyku i odbycie). Pod nabłonkiem znajduje się łącznotkankowa blaszka właściwa błony śluzowej. Najgłębszą warstwą błony śluzowej jest blaszka mięśniowa błony śluzowej. Blaszka ta stanowi granicę błony śluzowej i podśluzowej, zbudowana jest z kilku warstw miocytów (komórek mięśniowych) gładkich i w żadnym wypadku nie może być utożsamiana z błoną mięśniową.

Błona podśluzowa zbudowana jest z tkanki łącznej wiotkiej. W niektórych odcinkach przewodu pokarmowego jak górna część przełyku czy dwunastnica występują w niej gruczoły.

W obrębie błony śluzowej oraz podśluzowej znajdują się liczne komórki układu immunologicznego, rozproszone lub tworzące skupiska (grudki limfatyczne). Tkankę limfatyczną towarzyszącą błonie śluzowej (podśluzowej) określamy mianem MALT (tkanka limfoidalna błony śluzowej).

Błona mięśniowa znajduje się na zewnątrz od błony podśluzowej. Na przeważającej długości zbudowana jest z miocytów gładkich (poza początkowym odcinkiem przełyku oraz zwieraczem zewnętrznym odbytu) i układa się w dwie warstwy. W warstwie wewnętrznej komórki mięśniowe ułożone są okrężnie (wokół osi), a w warstwie zewnętrznej podłużnie (równolegle do osi).

Ściana przewodu pokarmowego okryta jest od zewnątrz błoną łącznotkankową (przydanką lub otrzewną).

Otrzewna (peritoneum, błona surowicza, tunica serosa) jest to błona łącznotkankowa, która wyścieła od wewnątrz jamę brzuszną i przechodzi na narządy znajdujące się w jamie brzusznej. Od strony jamy brzusznej pokryta jest nabłonkiem surowiczym. Niektóre narządy jak żołądek, jelito czcze, jelito kręte, poprzecznica, odbytnica otoczone są otrzewną ze wszystkich stron. Są to narządy wewnątrzotrzewnowe.

Pozostałe odcinki przewodu pokarmowego (przełyk, dwunastnica, okrężnica wstępująca, okrężnica zstępująca) otoczone są przydanką (adventitia), czyli warstwą tkanki łącznej i ewentualnie przykryte częściowo otrzewną. Są to narządy zewnątrzotrzewnowe.

W ścianie  przewodu pokarmowego występują naczynia krwionośne i limfatyczne oraz włókna nerwowe.

III. JAMA USTNA

Pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jama ustna (cavum oris). W jamie ustnej pokarm jest rozdrabniany, nawilżany i wstępnie trawiony. W jamie ustnej znajdują się również kubki smakowe, które są receptorami zmysłu smaku.

Wnętrze jamy ustnej wysłane jest błoną śluzową, która pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W przeważającej części jest to nabłonek nierogowaciejący. Rogowacenie obserwuje się jedynie na podniebieniu twardym, dziąsłach i brodawkach nitkowatych języka.  Błona podśluzowa występuje tylko na podniebieniu miękkim i wewnętrznej powierzchni policzków.

W obrębie jamy ustnej wyróżniamy wargi, zęby, dziąsła, język i podniebienie.

Wargi

Wargi (labia) zbudowane są z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej (mięsień okrężny ust) i pokryte skóra owłosioną  od zewnątrz, a błoną śluzową od wewnątrz.

Szczytowe powierzchnie warg (czerwień wargowa) pokryte są skórą niowłosioną, a swoje charakterystyczne zabarwienie zawdzięczają szczególnej budowie naskórka i wysokim brodawkom skóry właściwej.

Zęby

Każdy ząb (dens) składa się z korony i korzenia.

Korona zęba wystaje ponad granicę dziąsła. Pokryta jest od zewnątrz szkliwem.

Korzeń zęba w warunkach fizjologii znajduje się poniżej granicy dziąsła i pokryty jest cementem.

Miejsce przejścia korzenia w koronę nazywamy szyjką.

Szkliwo jest najtwardszą tkanką organizmu. Ta bezkomórkowa warstwa swoje szczególne właściwości fizyczne zawdzięcza tzw. pryzmatom tj.  kompleksom dużych, regularnie ułożonych kryształów hydroksyapatytu (uwodniony fosforan wapnia) i niewielkiej ilości proteoglikanów. W skład szkliwa wchodzą również bezpostaciowe fosforany wapnia, magnezu i fluoru. Szkliwo jest wytworem komórek szkliwotwórczych (ameloblastów).

Grubość szkliwa może sięgać do 2,5 mm (na powierzchniach żujących), a w jego obrębie może być do 12 mln pryzmatów.

Pomimo swej twardości szkliwo jest wrażliwe na żrące działanie kwasów organicznych (np. produkowanych przez bakterie).

Cement pokrywa od zewnątrz korzeń zęba warstwą grubości 40-200 mm. Produkowany jest przez komórki cementotwórcze (cementoblasty), które obudowują się substancją międzykomórkową i pozostając żywe zmieniają się  w cementocyty.

W substancji międzykomórkowej  znajdują się kryształy hydroxyapatytu oraz włókna kolagenowe. Część tych włókien biegnie od kości zębodołu do cementu jako tzw. włókna Sharpey’a,  które mocują ząb w zębodole.

Tkankę łączną wypełniającą przestrzeń pomiędzy cementem, a kością nazywamy ozębną.

Wewnątrz zęba znajduje się jama zęba.

Jama korony nosi nazwę komory, a jamę korzenia nazywamy kanałem.

Jama zęba wypełniona jest galeretowatą tkanką (miazgą). W obrębie miazgi znajdują się naczynia krwionośne i włókna nerwowe (głównie bólowe). Obrzęk miazgi (np. wywołany stanem zapalnym) prowadzi do wzrostu ciśnienia w jamie zęba, co objawia się bólem.

Pomiędzy miazgą, a szkliwem i cementem znajduje się zębina. Jest to tkanka łączna zbita, której substancja międzykomórkowa wysycona jest hydroxyapatytem.

Zębina produkowana jest przez odontoblasty. Komórki te znajdują się w powierzchownej warstwie miazgi i przylegają do zębiny.

W zębinie znajdują się kanaliki, w których układają się wypustki odontoblastów. Wypustki te przenoszą bodźce (głównie bólowe).

Odontoblasty zachowują zdolność do produkowania zębiny przez całe życie co umożliwia w pewnych warunkach regenerację tej tkanki, może również doprowadzić do stopniowego zarastania jamy zęba.

Po uszkodzeniu szkliwa bakterie mogą swobodnie penetrować w głąb zębiny (np. korzystając z kanalików). Dlatego niezwykle istotne jest po pierwsze staranne czyszczenie zębów, z drugiej strony zapewnienie odpowiedniej ilości wapnia i fluoru zarówno w pożywieniu jak i w pastach do zębów.

              Uzębienie człowieka składa się z 32 zębów stałych i 20 zębów mlecznych.

Dziąsła

Dziąsło (gingiva) jest to błona śluzowa pokrywająca wyrostki zębowe i przestrzenie międzyzębowe. Nabłonek dziąsła otacza szyjkę każdego zęba tworząc w tym miejscu mocne i szczelne połączenie z zębem.

Ozębna, wyrostki zębowe i dziąsła noszą nazwę przyzębia. Przewlekły stan zapalny w obrębie przyzębia prowadzi do rozluźnienia połączenia dziąsła z zębem. Miejsce połączenia obniża się odsłaniając szyjkę (paradontoza).

Język

Język (lingua) jest narządem leżącym w dnie jamy ustnej. Zbudowany jest z włókien mięśniowych zależnych od naszej woli (komórki mięśniowe poprzecznie prążkowane). Włókna te układają się w kierunku podłużnym, poprzecznym oraz dolno-grzbietowym co zapewnia językowi bardzo dużą ruchomość. Język pokryty jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, pod którym znajduje się błona śluzowa. Brak natomiast jest błony podśluzowej.

Na grzbiecie języka znajdują się brodawki, które są fałdami błony śluzowej. Wyróżniamy brodawki nitkowate, liściaste, grzybowate i okolone.

Najliczniejsze są brodawki nitkowate, które zapewniają językowi szorstkość i zawierają receptory dotyku.

Brodawki liściaste i grzybowate zawierają kubki smakowe (receptory smaku).

Największe są brodawki okolone. Występują w liczbie około 7-12, na granicy przednich 2/3 i tylnej 1/3 języka. Układają się w charakterystyczny szereg w kształcie litery V. Każda brodawka otoczona jest rowkiem. W obrębie rowka rozmieszczone są kubki smakowe, a na dnie rowków uchodzą gruczoły surowicze. Wydzielina tych gruczołów obmywa nieustannie kubki smakowe umożliwiając rozpoznawanie smaku kolejnych potraw.

Komórki nabłonka języka wydzielają defenzyny (antybiotyki) określane jako LAP (peptydowe antybiotyki języka), które uczestniczą w zapewnieniu ochrony immunologicznej.

Podniebienie

Podniebienie (palatum) jest to przegroda kostna (podniebienie twarde), lub mięśniowa (podniebienie miękkie) oddzielające jamę ustną od jamy nosowej. Od strony jamy ustnej podniebienie pokryte jest błoną śluzową.

Gruczoły jamy ustnej

W obrębie błony śluzowej jamy ustnej (poza podniebieniem twardym i dziąsłami) rozmieszczone są drobne gruczoły ślinowe (surowicze i śluzowe). Wydzielina tych gruczołów, łącznie ze śliną produkowaną przez ślinianki (patrz niżej) zwilża pokarm, ułatwia jego rozdrabnianie i odczuwanie smaku.

Gruczoły typu surowiczego mają postać pęcherzyków. Komórki tworzące ścianę pęcherzyka produkują białkową wydzielinę, która następnie jest rozcieńczana przez przesącz z naczyń krwionośnych otaczających pęcherzyk.

Gruczoły typu śluzowego mają postać cewek (przewodów), których ściana składa się z komórek wydzielniczych. Komórki te produkują śluz (mucus), czyli lepką, bogatą w białko i proteoglikany wydzielinę.

W gruczołach mieszanych występują zarówno komórki śluzowe jak i surowicze. Komórki śluzowe układają się w szeregi. Na końcu takiego szeregu zgrupowane są komórki surowicze.

IV. ŚLINIANKI

Ślinianki (glandulae salivariae) znajdują się poza obrębem jamy ustnej i są gruczołami produkującymi ślinę.

Ślina (saliva) jest to wydzielina o lekko zasadowych charakterze, składająca się w przeważającej ilości z wody (99,5%). W skład śliny wchodzi również amylaza, lizozym, mucyna, proteoglikany, immunoglobuliny klasy A (IgA) oraz sole mineralne. Dobowa produkcja śliny wynosi 1-1,5 l.

Wyróżniamy trzy pary ślinianek (gruczołów ślinowych): ślinianki przyuszne (przyusznice), ślinianki podżuchwowe i ślinianki podjęzykowe.

W każdej ślinianki wyróżniamy część wydzielniczą oraz część wyprowadzającą.

Część wydzielnicza ma postać przewodu, w ścianie którego znajdują się komórki produkujące śluz. Na końcu przewodu znajduje się grupa komórek produkujących wydzielinę surowiczą (półksiężyce Gianuzziego).

Wyjątkiem jest ślinianka przyuszna, której część wydzielnicza zbudowana jest z pęcherzyków wydzielniczych produkujących wyłącznie wydzielinę surowiczą.

Część wyprowadzająca każdej ślinianki ma postać przewodzików, które łączą się w przewód wyprowadzający uchodzący w obrębie jamy ustnej. Początkowe odcinki przewodów wyprowadzających to wstawki, które następnie przechodzą w przewody prążkowane. Komórki przewodów prążkowanych mają zdolność do aktywnego transportowania jonów i wody.

Pod wpływem aldosteronu kationy sodowe i woda są odzyskiwane ze światła przewodu, przez co ślina staje się hipotoniczna. Natomiast jony potasu i jodu wydzielane są do światła przewodu.

Funkcja ślinianek podlega kontroli układu nerwowego. Pod wpływem układu współczulnego produkowane są białka i proteoglikany (ślina staje się gęsta). Pod wpływem układu przywspółczulnego wzrasta ilość wydzielanej wody i elektrolitów, przez co ślina staje się mniej gęsta i wzrasta jej objętość.

Podstawowe informacje na temat lokalizacji i czynności wydzielniczej poszczególnych ślinianek przedstawia tabela 1.