1. Pojęcie demografii i jej podział 1
2. Charakterystyka teorii przejścia demograficznego 1
3. Charakterystyka teorii ewolucyjnej Leibensteina 2
4. Charakterystyka hipotezy i teorii Easterlina 2
5. Charakterystyka teorii zmiennych pośredniczących 2
6. Charakterystyka teorii spadku płodności Caldwella 3
7. Źródła informacji o ludności 3
8. Charakterystyka współczynników obciążeń demograficznych 4
9. Charakterystyka współczynników aktywności zawodowej 4
10. Charakterystyka ludności wg płci i wieku 4
11. Piramida wieku 5
12. Siatka demograficzna jako narzędzie analizy kohortowej 5
13. Własności poznawcze współczynników urodzeń, małżeństw i zgonów 5
14. Charakterystyka zmian umieralności (przyczyny chorób i zgonów) 7
15. Pojęcie prognoz i ich rodzaje 7
16. Procedura badawcza przy prognozie biologicznej 7
17. Procedura badawcza przy prognozie poemigracyjnej 8
18. Pojęcie ruchów migracyjnych, miary ruchów migracyjnych i ich charakterystyka 8
19. Procesy urbanizacji 9
20. Stan i rozmieszczenie ludności Polski 10
21. Stan i rozmieszczenie ludności świata 10
22. Charakterystyka syntetycznych miar analizy ludności (współczynniki reprodukcji) 10
23. Kategorie dzietności 11
24. Charakterystyka cyklu życia rodziny 11
Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i ekonomicznych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno – analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów „demos” czyli lud i „grafia” czyli opis. Współczesny szybki rozwój nauk demograficznych spowodował wyodrębnienie się wielu subdyscyplin.
Wyróżnia się:
a) Demografia ogólna – jej przedmiotem jest rozwiązywanie zarówno problemów teoretycznych dotyczących pomiaru, jak i opis struktur oraz procesów demograficznych.
b) Demometria – to nauka o metodach pomiaru i predykcji (przewidywaniu) procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno – statystycznego.
c) Demografia opisowa – zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych (urodzenia, zgony, małżeństwa)
d) Demografia historyczna – zajmuje się opracowywaniem metod pomiaru oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach. Metody stosowane w demografii historycznej zaczerpnięto z arsenału metod obecnie opracowywanych w celu umożliwienia analizy struktur i procesów w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, w których nie prowadzi się pełnej rejestracji faktów demograficznych.
e) Demografia potencjalna – stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i ewentualnie innych cech. Wagą jest tu długość dalszego przeciętnego trwania życia.
f) Doktryny demograficzne – to kierunek zajmujący się formułowaniem teorii rozwoju ludności
g) Demografia społeczna zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych. Z kolei demografia ekonomiczna zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych.
W latach 40-tych Thompson podjął próbę uogólnienia przemian demograficznych jakie dokonały się w Europie w formę teoretycznego modelu trzech typów sytuacji uwzględniającego tylko poziom współczynników urodzeń i zgonów.
Współcześnie najczęściej cytowany jest model 4-fazowy:
a) 1 faza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie zgonów i urodzeń utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się możliwości istnienia reprodukcji prostej w tej fazie rozwoju, co oznacza że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, a także okresów kiedy poziom umieralności przekracza poziom rodności. Faza ta charakterystyczna jest dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Wg standardów ONZ współczynnik dzietności (liczba urodzeń na jedną kobietę w wieku 15 – 49 lat) jest większy niż 6 dzieci. Przeciętna długość życia nie przekracza 45 lat.
b) 2 faza – zmniejszenie się umieralności przy utrzymaniu wskaźnika rodności na bardzo wysokim poziomie. Następuje zmniejszenie liczby zgonów w wyniku osiągnięć medycyny i zwiększenia zasięgu oddziaływania służby zdrowia. Współczynnik dzietności wynosi 4,5 do 6,0 na jedną kobietę, a przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach od 45 do 65 lat. Zmiany w obyczajach i świadomości następują znacznie wolniej dlatego natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie jak w fazie poprzedniej.
c) 3 faza charakteryzuje się większym obniżeniem poziomu rodności niż umieralności, Dzietność waha się od 3,0 do 4,5, a przeciętna długość trwania życia od 55 do 65 lat.
d) 4 faza – poziom wskaźnika urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Dzietność poniżej 3,0, a długość życia wyższa niż 65 lat. W fazie tej może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie niższe od natężenia zgonów, co przy długotrwałej tendencji wpłynie na zmniejszenie ogólnej liczby ludności badanej populacji. Taka sytuacja jest określana mianem fazy 5.
3 pierwsze fazy określają sytuację demograficzną krajów rozwijających się gospodarczo. 4 faza jest typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej państw wysoko rozwiniętych
Punktem wyjścia tej teorii jest założenie, że rodzice dokonują kalkulacji użyteczności i kosztów pieniężnych i psychologicznych związanych z posiadaniem kolejnego dziecka. Wprowadzono pojęcie 3 typów użyteczności i 2 typów kosztów związanych z kolejnym dzieckiem:
a) typy użyteczności
- użyteczność dziecka rozważanego jako dobro konsumpcyjne
- użyteczność produkcyjna (dziecko pójdzie do pracy zarobkowej)
- użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła zabezpieczenia na starość
b) koszty posiadania
- bezpośrednie (bieżące wydatki na utrzymanie dziecka)
- pośrednie (utracone możliwości np.: pracy czy kariery)
Autor wyróżnił 3 rodzaje zmian wpływających w toku rozwoju gospodarki na użyteczność i koszty dodatkowego dziecka:
- efekt dochodowy
- efekt przeżycia
- efekt struktury zawodowej
Postęp gospodarki charakteryzuje się wzrostem dochodu na głowę, wzrostem prawdopodobieństwa przeżycia i zmianami struktury zawodowej. Każdy z tych czynników wpływa na zmianę motywacji dotyczącej posiadania większej liczby dzieci.
- zależność między użytecznością konsumpcyjną, a dochodami jest trudna do wyznaczenia, ale autor przyjmuje że nie zmienia się ona w sposób istotny przy zmianie dochodu
- zależność między użytecznością dziecka, a źródłem wzrostu dochodu rodziny jest oczywista. Im większy dochód tym bardziej zmniejsza się potrzeba korzystania z dzieci jako źródła dochodu
Rozbudowa systemu społecznej opieki państwa zmniejszyła rolę dzieci jako źródła zabezpieczenia na starość.
Koszty bezpośrednie i pośrednie wzrastają wraz z dochodem.
Wzrost dochodu wiąże się ze wzrostem długości trwania życia, zmniejsza też umieralność niemowląt.
Wzrost gospodarczy wiąże się ze wzrostem kosztów kształcenia co wiąże się ze wzrastającą specjalizacją zapewniającą awans społeczny – to z kolei wpływa na zwiększeni kosztów pośrednich oraz bezpośrednich posiadania dodatkowego dziecka.
Autor nawiązuje do tezy o włoskowatości społecznej (sformułowanej w 2 poł. XXw. przez Dumenta) – rodzina musi być nieliczna, aby wznieść się na drabinie społecznej. Teza ta wiąże się z koncepcjami tłumaczącymi mobilność społeczną.
Determinanty płodności:
a) popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć gdyby kontrola urodzeń nie pociągała kosztów
b) liczba rodzonych dzieci (dożywających wieku dorosłego) jaką mieliby rodzice gdyby świadomie nie kontrolowali urodzeń
c) koszty kontroli urodzeń
Bezpośrednie determinanty popytu na dzieci:
- dochody
- koszt dziecka w porównaniu do kosztu dóbr trwałego użytku
- subiektywne preferencje posiadania dzieci w porównaniu do innych dóbr
Potencjalna liczba urodzonych dzieci zależy od płodności naturalnej i prawdopodobieństwa dożycia dziecka do wieku dorosłego.
Koszty regulacji urodzeń obejmują koszty psychologiczne oraz obiektywne (czas i pieniądze).
Hipoteza Easterlina:
Istnieje cykliczność w procesie rodności. Jest ona oparta na określonym mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw i zachowań prokreacyjnych.
Cykliczne zmiany (20 do 25 lat) wyrażają się:
- liczna kohorta rodzicielska dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności wynikające z dużej liczby rówieśników decyduje się na małą liczbę dzieci
- mało liczna generacja dostrzega te same niedogodności i decyduje się na wydanie licznego potomstwa
Do źródeł informacji statystycznych o ludności zalicza się:
a) spisy ludności
Są to pełne badania statystyczne ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie na określonym terytorium.
Informacje uzyskuje się w wyniku indywidualnego spisywania wszystkich jednostek podlegających badaniu.
Pierwszy imienny spis na ziemiach polskich przeprowadzono w 1790r. ,a w okresie Księstwa Warszawskiego spisy odbywały się w latach 1808, 1810, 1811. Dostarczyły one informacji o cechach demograficznych i strukturze zawodowej ludności. W okresie zaborów na terenach ziem polskich spisy przeprowadzano jednocześnie ze spisami na terenach państw zaborczych.
W okresie międzywojennym przeprowadzono w Polsce 2 spisy powszechne o szerokim zasięgu:
Po zakończeniu II Wojny przeprowadzono 14.02.1946r. spis sumaryczny ujmujący i strukturę ludności według wieku i płci. Pełny spis organizowano potem jeszcze 5-krotnie: 3.12.1950, 6.12.1960, 8.12.1970, 7.12.1978, 6.12.1988.
Ogólne zalecenia przeprowadzania spisów (wg ONZ):
- spisy powszechne powinny odbywać się co 10 lat w latach zakończonych na „0”, co ułatwia przeprowadzanie szacunków ludnościowych na skalę całego globu.
- Dla bieżących potrzeb działania państwa niezbędne jest określenie stanu i struktury ludności według cech demograficznych i społeczno – zawodowych częściej niż raz na 10 lat. W Polsce w okresach międzyspisowych ustalano dodatkowo stan ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego na podstawie cech meldunkowych lub mikrospisu, co pozwala na wprowadzanie korekt zwłaszcza w podziale na ludność miast i wsi.
Dobrze przeprowadzony spis musi:
- precyzyjnie określić badaną zbiorowość pod względem rzeczowym, czasowym, terytorialnym
- posiadać właściwy układ formularzy, jednoznacznie sformułowane pytania i dobrą instrukcję
- mieć dobrą organizację
- być powszechny (obejmować całą ludność)
- być bezpośredni (docierać do każdej jednostki)
- być jednodniowy (tj. określać moment krytyczny)
- być fachowy (przeprowadzany przez przeszkolony personel)
- zawierać minimum demograficzne – podział na wiek i płeć
- zawierać minimum ekonomiczne – podział na wykonywany zawód
- zawierać minimum społeczne – przynależność do klasy i grupy
- wywoływać pozytywny stosunek ludności do spisu
- informacje objęte są tajemnicą statystyczną (nie mogą być nikomu udostępniane)
Spisy powinny zawierać cechy:
a) cechy geograficzne (miejsce pobytu w czasie spisu, miejsce stałego zamieszkania, charakter miejsca zamieszkania)
b) informacje dotyczące gospodarstwa domowego (stosunek do głowy domu, rodzaj gospodarstwa domowego, jego wielkość)
c) cechy osobiste (płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo, narodowość)
d) cechy ekonomiczne (zawód główne źródło utrzymania, gałąź gospodarki, stanowisko społeczne, stosunek do pracy, miejsce pracy)
e) cechy dotyczące wykształcenia (poziom i rodzaj)
Dodatkowo można przeprowadzać badania dotyczące płodności kobiet. Zawarte są tu informacje:
a) ogólna liczba dzieci żywo urodzonych
b) długość trwania aktualnego małżeństwa
c) czy aktualne małżeństwo jest pierwsze czy nie
d) daty urodzenia dzieci
b) ewidencję bieżącą ludności
Ewidencja jest podstawą sprawozdawczości bieżącej, która periodycznie w ustalonych z góry okresach sprawozdawczych dostarcza danych o ruchu naturalnym i wędrówkowym oraz o będących ich konsekwencją stanie, strukturze i rozmieszczeniu terytorialnym ludności. Cechy danych ewidencyjnych, ich aktualność i ciągłość, powodują, że sprawozdawczość oparta na ewidencji odgrywa ważną rolę w okresach międzyspisowych. Dane ewidencyjne i spisowe stanowią podstawę oceny zarówno obecnych jak i przyszłych stanów liczebnych i struktur.
Podstawowe fakty demograficzne rejestruje się w księgach stanu cywilnego oraz w księgach meldunkowych, do których wpisuje się dane o zameldowaniu i wymeldowaniu na pobyt stały lub czasowy.
Rejestr małżeństw, urodzeń i zgonów to źródło danych sprawozdawczości o ruchu naturalnym.
Przed 1939 rokiem akta stanu cywilnego w Polsce sporządzały kościoły. Jedynie na terenach dawnego zaboru pruskiego obowiązywał rejestr świecki. Po wojnie jednolite prawo świeckie zaczęło obowiązywać na terenie całej Polski. Wprowadzono je dekretem z 25.09.1945r. z mocą obowiązującą od 1.01.1946r.
Najważniejsze z punktu widzenia statystyki przepisy prawa o aktach głosiły że:
- małżeństwo należy zawrzeć w USC znajdującym się na terenie zamieszkania jednego z przyszłych małżonków
konkordat podpisany między rządem polskim a Watykanem przewiduje możliwość zawierania tylko związków wyznaniowych ze skutkami prawnymi wynikającymi dotychczas tylko ze związków zawartych w USC
- akt małżeństwa zawarty w USC zawiera dane o imionach, nazwiskach, stanie cywilnym, miejscu i dacie urodzenia, zawodzie, miejscu zamieszkania każdego z małżonków;
Rozwody orzekane są przez upoważnione sądy. Podstawą statystycznego opracowania są karty statystyczne dla prawomocnie orzeczonych rozwodów. Karty te poza danymi osobistymi o osobach rozwiedzionych zawierają informacje o dacie zawarcia małżeństwa i dacie rozwodu. Zawierają też dokładne info...
cezarfirst