9884.txt

PAUZANIASZ 
W�DR�WKI PO HELLADZIE 
KSI�GI IV, V, VI 
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL 
MAIL: HISTORIAN@Z.PL 
MMIII � 

KSI�GA CZWARTA 
Rozdzia� l 
Granic� Mesenii od tej strony, kt�r� jej uszczupli� cesarz1 na korzy�� 
Lakonii, tj. w kierunku Gerenii, stanowi w�w�z zwany w naszych czasach 
Chojrios, tj. �wi�ski. Wie�� ustna g�osi, �e t� krain�2, ongi� pustkowie, 
tak oto zaludnili pierwsi osadnicy. Po 
�mierci Lelega, kr�la Lakonii � a wtedy dzisiejsza Lakonia zwa�a si� 
od niego Lelegi� � Myles, jako starszy z syn�w, obj�� spu�cizn� w�adzy. 
Polykaon za� by� m�odszy wiekiem i dlatego wi�d� �ycie szarego cz�owieka 
a� do chwili, gdy po�lubi� Mesen�, c�r� Triopasa, a wnuczk� 
Forbasa, z Argosu. 
Ale Mesena pe�na dumy z powodu pot�gi i znaczenia swego ojca, 
jakimi wyr�nia� si� on w�r�d wszystkich �wczesnych Hellen�w, nie 
mog�a znie�� tej my�li, �e jej m�� jest tylko zwyk�ym cz�owiekiem. 
Zebrawszy wi�c si�y z Argosu i Lacedemonu, wyruszy� Polykaon do 
tego kraju i ca�emu temu obszarowi nada� nazw� Mesenii od imienia 
swej �ony. Zreszt� za�o�y� wiele miast, a w�r�d nich jako kr�lewsk� 
siedzib� � Andani�. 
Przed bitw�, kt�r� Teba�czycy stoczyli z Lacedemonem pod Leuktrami3, 
i przed za�o�eniem dzisiejszego miasta Meseny u st�p Itomy4, 
1 August. W czasie wojny domowej mi�dzy Oktawianem (p�niej Augustem) 
a Markiem Antoniuszem Mese�czycy opowiedzieli si� za tym ostatnim. Zwyci�ski 
Oktawian ukara� ich przydzieleniem do Lakonii r�nych cz�ci ich posiad�o�ci, poniewa� 
Lakonia stan�a po jego stronie w tej wojnie (Pauz. IV 31,1 i nn.). Za czas�w 
Augusta Lakonia by�a podzielona na dwa pa�stewka: Spart� z jej obszarami i zwi�zek 
tzw. Eleuterolakon�w. Sparcie przydzieli� August Kardamyle, Faraj i Turi� (Pauz. 
III 26,7; IV 30,2; IV 31,1 i nn.), Eleuterolakonom Leuktry z Pefnosem i Gereni�. 
2 Dzieje Mesenii przedstawi� w zarysie Diodor (XV 66), lecz opis, podany w tej 
ksi�dze przez Pauzaniasza, jest .najobszerniejszy z tych, jakie przekaza�a staro�ytno��. 
3 Pod Leuktrami (dzi� Parapungia) w Beocji po�udniowej, w r. 371 p.n.e. Epaminondas, 
ostatni hegemon helle�ski, w�dz wojsk beockich, odni�s� zwyci�stwo nad 
Lacedemonem. 
4 Itome, g�ra w Mesenii, dzi� Yurkano, o dwu szczytach. Ni�szy, Eua, po 

�adne miasto, o ile si� nie myl�, uprzednio nie nosi�o nazwy Mesena. 
Wnioskuj� o tym przede wszystkim z poemat�w Homera. Mianowicie 
w katalogu lud�w przyby�ych pod Ilion wymienia Homer5 Pylos, 
Aren� i inne, nie wspomina jednak o �adnym mie�cie Mesena; z Odysei6 
r�wnie� jasno mo�na wnioskowa�, �e w�wczas istnia� lud Mese�czyk�w, 
a nie miasto Mesena. 
Trzody oto pognali z Itaki m�owie mese�scy A wyra�niej jeszcze m�wi o tym 
w zwi�zku z �ukiem Ifitosa7: 
Tych dwu si� spotka�o w Mesenii 
w domostwie Ortylochosa ... 
przez domostwo Ortylochosa rozumie za� Fery, osad� w Mesenii, 
i wyja�ni� to sam8, m�wi�c o podr�y Pejzystratosa9 do Menelaosa: 
Do Fer przybyli w dom Diokleusa10, 
syna Ortylochosa. 
Pierwszymi wi�c w�adcami w tym kraju byli Polykaon, syn Lelega, 
i Mesena, �ona Polykaona. Do tej Meseny przyby� z Eleuzys Kaukon11, 
syn Kelajnosa, wnuk Flyosa, i wprowadzi� misteria Wielkich Bogi�. Ate�czycy 
powiadaj�, �e sam Flyos by� 
�udniowy; wy�szy, p�nocny, 802 m wysoko�ci, to w�a�ciwa Itome. Jest naturaln� 
akropol�, centrum Mesenii, spada ku wszystkim stronom ostro w d�. Miejsce kultu 
Zeusa Itomatas, obszerniej opisanego w tej�e ksi�dze: IV 33,2. 
5 Iliada II 591 i nn. 
6 XXI 18. 
7 Odyseja XXI 15 i nn. Ifitos by� synem Eurytosa, kr�la Ojchalii. R�wnie, jak 
sw�j ojciec, wspania�y �ucznik. Po �mierci ojca odziedziczy� boski �uk, 
dar Apollona, oraz ofiarowa� go Odysowi. By�a to r�kojmia ich przyja�ni zawartej 
w Mesenii, gdzie si� spotkali u Ortylochosa. Odys ze swej strony zrewan�owa� si� 
podarunkiem miecza i w��czni. Z tego �uku wystrzela� Odys wszystkich zalotnik�w 
Penelopy po powrocie do domu spod Ilionu po d�ugiej tu�aczce. 
8 Odyseja III 488 i nn. 
9 Pejzystratos, najm�odszy z syn�w Nestora, w wieku Telemacha, syna Odysa. 
W towarzystwie Telemacha uda� si� do Menelaosa, kr�la Sparty. Telemach wybra� 
si� najpierw do Nestora, a za jego rad� z kolei do Menelaosa po wie�ci o swym ojcu, 
Odysie. 
10 Odyseja III 488. 
11 D�uga i wysoce interesuj�ca inskrypcja, wyszczeg�lniaj�ca przepisy kultowe 
misteri�w mese�skich, zosta�a odkryta w 1858 r. niedaleko osady Konstantinoi, 
w okr�gu Andanii, w p�nocnej Mesenii. Co do Kaukona, opowie�� o jego attyckim 

synem Ge, tj. Ziemi. To potwierdza hymn Muzajosa12 do Demetry, 
wykonany dla Lykomid�w. 
Kult misteryjny Wielkich Bogi� doprowadzi�: jeszcze do wi�kszej 
czci Lykos, syn Pandiona, w wiele lat po Kaukonie. Nazw� d�browy 
Lykosa jeszcze do dnia dzisiejszego nosi to miejsce, gdzie dokona� on 
oczyszczenia mist�w. A �e w tej ziemi jest d�browa Lykosa, �wiadcz� 
s�owa poety Rianosa13 z Krety: 
Ko�o g�rzystego Elajos w pobli�u d�browy Lykosa, 
�e ten Lykos by� synem Pandiona, dowodz� s�owa pod pos�giem 
Metaposa14. �w Metapos dokona� pewnych zmian w kulcie misteryjnym. 
Z pochodzenia Ate�czyk, by� organizatorem wtajemnicze� i �wi�t 
misteryjnych wszelakiego rodzaju. Wprowadzi� tak�e misteria Kabir�w15 
pochodzeniu i przybyciu z Eleuzys wydaje si� by� wymys�em Metaposa, o kt�rym 
mowa w ksi�dze I 7. Kaukon wygl�da raczej na herosa miejscowego, peloponeskiego. 
Wed�ug Apollodora (III 8,1) i Tzetzesa (Schol. do Lykofrona, 481) jego ojcem by� 
Lykaon, syn Pelazgosa. Znowu wed�ug Eliana (Var. hist. I 24) by� on synem Posejdona 
i Astydamii. Mese�czycy sk�adali mu ofiary (Pauz. IV 27,6). Lecz jego g��wnym 
miejscem kultowym by�a chyba miejscowo�� Lepreos w Elidzie (Pauz. V 5,5). Tam 
zosta� pochowany i na jego grobie jest pomnik przedstawiaj�cy m�czyzn� z lir� 
w r�ku. W czasie przerwy mi�dzy pierwsz� a drug� wojn� mese�sk� przedstawiciele 
rodu kap�an�w Wielkich Bogi� zatrzymali si� na pewien czas w Eleuzys (Pauz. IV 
14,1 i IV 15,7). Kaukon mia� si� zjawi� we �nie Epaminondasowi po bitwie pod Leuktrami 
w r. 371 p.n.e. z ��daniem zwrotu Mese�czykom ich kraju, poniewa� gniew 
Dioskur�w wzgl�dem nich ju� wygas�, a tak�e zjawi� si� jakoby strategowi sprzymierzonych 
z Mese�czykami Argiw�w, Epitelesowi, i wskaza� miejsce na g�rze Itome, 
gdzie maj� by� ukryte �wi�to�ci Mese�czyk�w (Pauz. IV 26,6-7). W ka�dym razie 
przekaz wywodz�cy Kaukona z Eleuzys wskazuje na ��czno�� misteri�w mesc�skich 
z attyckimi. 
12 Muzajos, prastary poeta attycki, tradycja wi��e go �ci�le z misteriami eleuzy�skimi, 
jako ich piewc� i kap�ana. Uwa�any za ucznia Orfeusza. Wspomniany tu 
hymn nazywa Pauzaniasz gdzie indziej (I 22,7) jedynym niew�tpliwym utworem Muzajosa. 
13 Zobacz Wst�p s. 218. 
14 Metapos z Aten. Czas jego �ycia nieznany, chyba niedaleko bitwy pod 
Leuktrami. 
15 Misteria Kabir�w s� pochodzenia frygijskiego, a wi�c azjatyckiego, i by�y 
bardzo uroczy�cie obchodzone w ca�ej Ma�ej Azji oraz na wyspach Morza Egejskiego, 
szczeg�lnie na wyspie Samotrace. Na kontynencie greckim, w Europie, szczeg�lnie 
w Beocji, w miastach: Teby, Larymna i Antedon, ale tak�e i w Atenach (zob. Herodot, 
II 51). S�ynne misteria samotrackie czcz� Kabir�w jako b�stwa morskie. �wi�tynia 
Kabir�w na Samotrace mia�a prawo azylu. Wielki rozkwit tego kultu razem z epok� 

do Teb. Wzni�s� r�wnie� w przybud�wce domu Lykomid�w16 pos�g 
z podpisem g�osz�cym mi�dzy innymi i to, co pos�u�y� mo�e ku uwierzytelnieniu 
naszych s��w, a mianowicie: 
Wod� oczy�ci�em domostwo Hermesa i �cie�ki 
Demetry i jej pierworodnej c�ry tam, gdzie podobno 
�wi�ta Wielkim Boginiom ustanowi�a Mesena 
pe�ni�c wol� Kaukona, s�awnego wnuka Flyosa. 
Dziwi� si� tylko, �e Lykos, syn Pandiona, wszystkie 
�wi�te obrz�dy Attyki do zacnej przeni�s� Andanii. 
Ten podpis �wiadczy, �e do Meseny przyby� Kaukon, potomek 
Flyosa; �wiadczy tak�e dalej mi�dzy innymi o Lykosie i jego udziale; 
a tak�e �wiadczy o tym, �e najstarsze wtajemniczenia mia�y miejsce 
w Andanii. Mnie za� wyda�o si� to zupe�nie naturalne, �e Mesena ustanowi�a 
mysteria w�a�nie tam, gdzie mieszka�a ona sama i Polykaon, 
a nie gdzie indziej. 
Rozdzia� II 
Usilnie zapragn�wszy dowiedzie� si�, jakich to syn�w mia� Polykaon 
z Mesena, przejrza�em tzw. Eoje i epos Naupaktia17, opr�cz tego r�wnie� 
to, co Kinajton18 i Azjos19 pisali o genealogiach. Jednak �adnej wzmian- 
Aleksandra Wielkiego. Trwa w czasach cesarstwa. Cesarz Hadrian by� na Samotrace 
w r. 123 n.e. Na terenie Teb kult ich mia� charakter chtoniczny. Byli te� uwa�ani za 
b�stwa urodzaju, jako b�stwa pochodz�ce od Ziemi (chton). 
16 Lykomidowie to s�awny r�d attycki. Mieli swe miejsce wtajemnicze� we 
Ftyi w Attyce. Pos�g Metaposa tutaj �wiadczy, �e by� on te� Lykomid�. 
17 Naupaktia (......... ...) poemat zbli�ony tematycznie do Hezjoda Eojaj 
(.....)� Pauzaniasz wspomina o nim trzykrotnie (IV 2,1; X 38,11; II 3,9) jako o swym 
�r�dle. Poemat zwany tak�e Naupaktika (.. ..........). Jako autora wymieniano 
kogo� z Miletu (.... ........, Pauz. X 38,11) albo Karkinosa z Naupaktu. Przypuszczalny 
czas powstania poematu: pocz�tek V w. p.n.e. Poemat o kobietach. Zachowane 
fragmenty (bardzo nik�e) dotycz� przede wszystkim wyprawy Argonaut�w 
do bajecznej Kolchidy oraz dziej�w dalszych Medei i jej ma��e�stwa z Jazonem. 
18 Kinajton z Lacedemonu przedstawi� mit o Medei i Jazonie. Tego poet� 
datujemy po Eumelosie z Koryntu, kt�ry, wed�ug Euzebiusza, �y� w ol. IV (= 763 r. 
p.n.e.) lub IX (= 743). A wi�c Kinajtona mo�na datowa� na VII w. 
19 Azjos z wyspy Samos, syn Amfiptolemosa. Stosowa� ju� nie tylko heksametr, 
ale tak�e dystych elegijny. Dlatego datuje si� go nie wcze�niej jak na w. VII 
p.n.e., okres powstania elegii. Nie przetrwa� �aden tytu� z jego poemat�w. Zachowane 
fragmenty w heksametrze opisuj� wykwintn� procesj� Samijczyk�w ku czci Hery. 

ki na ten temat w ich poematach nie znalaz�em. Wiadome mi jest, i�, 
wedle Wielkich Eoi, z c�r� ...