1172.txt

ZBIGNIEW ZABOROWSKI
PODSTAWY WYCHOWANIA ZESPO�OWEGO


WARSZAWA 1967 
PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Ok�adk� projektowa� Wlestaw Kost�iki
Redaktor J�itfPhM
Redaktor techniczny Andrzej Rowicki 
Korektor Aleksandra Strolnska

Copyright by
Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1967
Printed in Poland
�ii



PRZEDMOWA

Praca niniejsza stanowi pr�b� tikazania teoretycznych podstaw takiej dzia�alno�ci wychowawczej, kt�rej celem jest kszta�towanie cech i postaw niezb�dnych we wsp�yciu i wsp�pracy � z innymi lud�mi, szczeg�lnie w r�nego rodzaju grupach, do kt�rych jednostka nale�y.
Dzia�alno�� wychowawcza, sprawna i efektywna, nie mo�e" polega� na mechanicznym stosowaniu nawet bogatego repertuaru �r*�3lii^-T nietaa^yelio^w^ ra� m zawsze dana i ustalona. W zale�no�ci od r^�ni    czyn-'
modyfikuj�cych ti sama metoda moie dA^a� r�t�e effk%,
i*^ito^e,';isiS�eijdh^er;";ipi^^ sta�ych do�wiadczenie � pedag^gtckae   okazuj�   si�   niertadktr
pedagogiezaa jest dyaamfczna-i bardzo z�o�ona; ; wychowawca, szczeg�lnie w obecnym okresie, spotyka si� z j-az te aowyjmi prob�emam�^kt�>e nie zawsze daj� Ast� za pomoc� tradycyjnych metod. Wszystko to sprawia, �e nie mo�emy obdarzy� zbytnim zaufaniem nawet tzw. efektywnych meted anizbytnio polega� na wzorach i formach wynikajfE^en z rutyny j osobistego do�wiadczenia. , ,     ; -     . Efektywna  dzia�alno��  wychowawcza  powinna  opiera�  si� w szerokim zakresie  na  odpowiednim  ugruntowaniu poznaw-: czym; Problem ugruntowania poznawczego lafi dwa ^a�ne as^
1S Ptagn�c oddzia�ywa� na
musi szczeg�owo i
.
^
bkfesB�� aktualn� psychiczn� dziecka,  jego ceehy osobowo�ci,  stosunki

z otoczeniem, zanalizowa� tre�� ,oraz struktur� grupy i �rodowiska, wp�ywaj�ce na jego postawy moralno-spo�eczne. Teoretyczne przygotowanie pozwoli mu dok�adnie zdefiniowa� i okre�li� charakter zjawisk, trafnie w��czy� je w odpowiednie uk�ady odniesienia i lepiej zrozumie� ich mechanizm oraz funkcje w procesie wychowania.,
2. Wychowawca d���c do okre�lonych cel�w wychowawczych powinien nadto rozumie� dok�adnie zale�no�ci przyczynowe i funkcjonalne ��cz�ce zjawiska wyst�puj�ce w tej dziedzinie, kt�rej dotyczy jego dzia�alno��. U�wiadomienie sobie zwi�zk�w ��cz�cych zjawiska i mechanizm�w ich funkcjonowania,^ trafne ustalenie .przyczyn i; skutk�w konkretnego zjawiska ,f j jego wszechstronnych powi�za� pozwoli na umiej�tne pos�ugiwanie si� metodami;! technikami wychowawczymi i na takie manipulowanie nimi, "aby wed�ug praw nast�pstwa wydarze� prowadzi�y do cel�w" (T. Kotarbi�ski).
Obecna praca, po�wi�cona teoretycznym podstawom .wychowania zespo�owego, nawi�zuje do wcze�niejszej publikacji autora pt. Psychologia spo�eczna a wychowanie, kt�ra ukaza�a si� w 1962 r. W ksi��ce Podstawy wychowania zespo�owego zosta�y wszak�e om�wione nowe zagadnienia, np. cel�w wycho--wania zespo�owego, teoretycznych podstaw wychowania, motywacji. Nadto zosta�a w niej uwzgl�dniona nowsza literatura przedmiotu. Omawiana w ksi��ce problematyka powi�zana jest z wynikami bada� empirycznych przeprowadzonych b�d� przez -samego autora, b�d� ze wsp�pracownikami w latach 1962 -;1
Prof. dr B. Suchodolskiemu za ukierunkowanie Og�lnej cepcji tej pracy oraz prof; dr L. Bandurze za szczeg�owe" uwagi recenzyjne wyra�ana w tym miejscu wyrazy podzi�kowania.
Serdeczne podzi�kowania  sk�adam nadto wszystkim wsp�pracownikom, z kt�rymi przeprowadza�em badania w��czone do ksi��ki, za pe�ne zrozumienia i pasji zaanga�owanie w do�� ttte--kiedy ucia�U1vej i czasoch�onnej pracy'badawczej.       ;.,.:i ;i



I. ISTOTA WYCHOWANIA,
PROBLEMATYKA CEL�W WYCHOWANIA, ISTOTNE CELE * WYCHOWANIA ZESPO�OWEGO
WYCHOWANIE   JAKO   PROCES   KSZTA�TOWANIA   OSOBOWO�CI
Przyroda^ �wiat zwierz�cy nie przejawiaj� �wiadomej tendencji .do. podnoszenia �ycia na wy�szy poziom, do doskonalenia form j .warunk�w swojej eg�ystencjj., jgdynie 'cz�owiek nie godzi si�' fyyt tyhi, lattijr jest; niegodzf i^� iia; i^bj�^ha^ur^^^'%,'�b go otacza, i truiiej. lub wi�cej �wiadomym zamys�em doskonali i kszta�tuje siebie i otaczaj�c� rzeczywisto��. Jedn� z form do-skbna�eiua �ycia jest wychowanie -- b�di to> Ict�re ma mi w r�nego Rodzaju sz&blieh l placo^ka;Ch -wyiSKoWawcj^hj/ f b, k��re c*dHywa si� w warunkach sfabiej kontrolowanych: v diinie, w �rodowisku lokalnym lub za pomoc� takich �rodk�w, jak ksi��ka, film, radio, telewizja itp.
Wychowanie w swojej istocie jest procesem kszta�towania dziecka, jego rozwoju, og�lnie bior�c - osobowo�ci ze wzgl�du �a i�niej �ub wi�cej u�wiadomione cele i warto�cL Poj�ei� ^kszta�towanie" ujmujemy tu do�� szeroko, w��czaj�c w jego tre�� takie szczeg�owe kategorie, jak regulowanie, sterowanie. U�ywaj�c terminu "kszta�towanie" chcemy podkre�li� tw�rczy charakter dzia�alno�ci wychowawczej i specyfik� przedmiotu kszta�towanego zwi�zan� z jego mo�liwo�ciami rozwojowymi. Poj�cie i to r pragniemy przeciwstawi� kategorii kontroli, kt�r� pos�uguj� si� pedagogowie i pagrehologe^lf jt� �%& ' l^t�i^' J^^pola^ii^ !i^g^|^.^:io^g^^a'i ;-^t�i
zawieraj� element, niechariiczheg� podej�cia do oso�i

kiego jej traktowania, aby dopasowa� j� bez perturbacji do istniej�cych urz�dze� i warunk�w spo�ecznych.
Kszta�towanie, jako zesp� bardziej lub mniej skoordynowaT nych systematycznych czynno�ci, wywo�uje zmiany w osobowo�ci: w r�nych jej w�a�ciwo�ciach i mechanizmach oraz w og�lne! strukturze. Kszta�towanie odbywa si� na podstawie okre�lonych system�w warto�ci obiektywnych, warto�ci afirmo-wanych jako takie, lub ze wzgl�du na ich funkcj� spo�eczn� b�d� instrumentalny charakter. Warto�ci, kt�re zakre�laj� kierunek procesu kszta�towania osobowo�ci i wskazuj� na stan rzeczy, kt�ry ma si� zrealizowa�, mo�na wst�pnie okre�li� mianem c e l � w w y c h o w a w c z y e h.
PROBLEMATYKA   CEL�W  WYCHOWANIA
Poj�cie celu wychowania, kt�re przedstawili�my wy�ej, stanowi jedn� z wielu propozycji poj�ciowych. Inne uj�cia celu wychowawczego uwzgl�dniaj� psychologiczne odpowiedniki warto�ci *, ich zwi�zki z r�norodnymi formami obiektywnej dzia�alno�ci2. Je�eli dodamy, �e poj�cie celu zast�puje si� niekiedy poj�ciami idea�u wychowawczego, wzoru osobowego, �e zamiast cel�w m�wi si� czasem o zadaniach rozwojowych - uzyskamy obraz dfi�� niejasny i niekoherentny, nie sprzyjaj�cy uporz�<�ko-r wanlu refleksji w tej podstawowej dla wychowania dziedzinie. Trzeba podkre�li�, �e teoria cel�w pedagogicznych, czyli |6�e0-logia pedagogiczna, nie wypracowa�a dotychczaf, ^te� wielu pr�b, jakiego� definitywnego rozwi�zania problemu. K. Sosnicki, analizuj�c dwie wa�niejsze pr�by w tym zakresie: O. Krohf i O. Wichmanna, konkluduje: "Przytoczone pr�by okre�lenia og�lnych cech cel�w, wychowania wci�� wydaj� si� niezadowalaj�ce, a nawet budz�* pewne wadliwo�ci, czy zadanie to jest wykonalne"8. . : -
1 Por.: K. Sosnicki Istota i cele wychowania. Warszawa 1954, "Nasza Ksi�garnia", s.116 i n.
3 B. Suchodolsk� Zagadnienia cel�w wychowania w epoce wsp�czesnej. [W:] Pedagogika na us�ugach szko�y. Warszawa 1964, PZWS, s. 138 i a.
� K. Sosnicki Istota i cele wychowania. �p. tit., s. io4.
8
�s:
�b
Ze wzgl�du na skomplikowany charakter zagadnienia nale�y
zda� sobie spraw�, gdzie tkwi� trudno�ci przy rozwi�zywaniu
' problematyki cel�w wychowania �" jakfe s�
pjcz�zwyci�ania tych trudao�c�:    ' ::-;,.;:- ', ;:�'.. .-�.-:* .. :
1. Genealogia cel�w wychowania -/ mo�e: -by� Mo�na je wyprowadza� z warto�ci tradycyjnych* potrzeb deneji" rozwojowych wsp�czesno�ci lub prsirysz�o�ci.^Gele' mog� by� produktem, dedukcji z okre�lonych system�w �filozoficzno-'-etycznych lub ideologicznych b�d� mog� wyt�k�� z ^analizy og�lnych w�a�ciw.o�ei natury ludzkiej (np. przyjmuje si�, �e istot� cz�owieka stanowi r�ani, ipop�d ; spo�eczny, spontaniczny rozw�j). Analizuj�c �e�e wycirowania nale�y u�wiadomi� sobie " t�fir �r�d�a, a w zwi�zku z tym ich z�o�ono�� i niejednolito��. Pr�by bardziej precyzyjnego okre�lenia cel�w wychowania powinny by� poprzedzone wnikliw� analiz� kryteri�w ich doboru, wzajemnych zwi�zk�w i hierarchii.
2. Jakkolwiek cele wychowania mog� by� wywiedzione z r�nych �r�de�, reprezentuj� one, je�eli chodzi o punkt do* celowy,, kategori� tego samego rodzaju. Stanowi� one bdw�em pewne po��dane procesy iub stany rzeczy zwi�zane z osob� kszta�towan�. Og�lniej, cele wychowania prze�o�one na j�zyk empiryczny i wyra�one w terminach zda� opisowych
kt�re .powinny charakteryzowa�; i jtj   osobowo�� oT�iecka lub jego
naicz�JeieJ^^ipi^aakuje sag wed�ug sfery osobowo�ci, kt�r�, si� l
jak 'te�' ;:�
ret�izdw^� �ci�le o&reffien4 ^�lte i w ;kt6retj
uwzgl�dnia� rodz� jfe \cSt6w, T�$e&? '|e -st�wie kategorii empirycziiyeJ�. B�d� to "klatep>rie �fife�w� nauk : zajmuj�cych si� zachowaniem cz�owieka,; a wi�c nauk bcihawio-ralnych.
3. Warto�ci, kt�re -traktujemy jako cele wychowania, nie stanowi� mechanicznego zbioru, lecz spoist� struktur�. W strukturze tej istnieje okre�lony �ad, hierarchia, wzajemne zale�no�ci. Jest rzecz� wa�n� z punktu widzenia praktyki wychowawczej,

aby ni� tylko, prze�o�y� te :warto�ci na j�zyk .poj�� nauk beha-wioralnych, lecz zgodnie z ich wynikami uporz�dkowa� te warto�ci i dokona� hierarchizacji. W�a�ciwo�ciom bardziej og�lnym,' podstawowym, np. humanizmowi'socjalistycznemu, mo�na przyporz�dkowa� cechy bardziej szczeg�owe, np. �yczliwo��, poszanowanie godno�ci innych ludzi, sprawiedliwo��. W j�zyku nauk behawioralnych wyodr�bnia si� postawy podstawowe, � "og�lne lub czynniki wy�szego rz�du, i postawy, czynniki ni�szego tz�du. W�a�ciwo�ci podstawowe mo�na uzna� za warto�ci autote�iczne, cenione i :afirmowane dla nich samych, w�a�ciwo�ci wt�rn^ni�-szego rz�du, za warto�ci heteroteliezne, traktowane jako �rodki do realizacji tych pierwszych. Rzecz jasna, �e kwalifikowanie r�nych warto�ci jako autotelicznych lub heterotelicz�yeh jest w du�ym stopniu spraw� arbitraln�; pozostaje ono w �cis�ym zwi�zku z za�o�eniami �wiatopogl�dowymi- Wa�nym momentem jest to, aby w zespole po��danych w�a�ciwo�ci nie znalaz�y si� takie w�a�ciwo�ci, kt�re s...