Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych PRL.pdf

PWSZ IPiA STUDIA LUBUSKIE

Tom V Sulechów 2009

ANNA CHABASIŃSKA

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim

Polityka władz wobec mniejszości

wyznaniowych

w Polsce w latach 1945-1956

Treścią niniejszego artykułu są rozważania na temat politycznych

i prawnych aspektów funkcjonowania mniejszości religijnych w pierwszych

latach powojennych. Należy pamiętać, iż zagadnienia wyznaniowe w historii

Polski zawsze należały do problemów złożonych, wymagających delikatnej

i przemyślanej polityki ze strony władz. Wynikało to przede wszystkim

z istnienia w przedwojennej Polsce dużych skupisk mniejszości religijnych.

Z uwagi na to, wśród wielu zadań jakie stanęły przed odrodzonym w 1918 r.

państwem, było również ustosunkowanie się do działających związków

wyznaniowych oraz prawne uregulowanie ich funkcjonowania. Pod koniec lat

trzydziestych na terenie II Rzeczypospolitej funkcjonowało około

pięćdziesięciu Kościołów i nierzymskokatolickich związków religijnych. Ich

wyznawcy stanowili około 30 proc. ogółu obywateli (około 11,5 mln osób) 1 .

Według spisu powszechnego z 1931 r. w Polsce zamieszkiwało m.in. 3,8 mln

1 Dziel i rządź. O polityce wobec Kościołów protestanckich w PRL z Ryszardem

Michalakiem rozmawia Barbara Polak , [w:] „Biuletyn IPN” 2004, nr 3(38), s. 16; Por.:

J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu narodów , Warszawa 1985, s. 35; K. Urban,

Mniejszości religijne w Polsce 1945-1991 , ( zarys statystyczny ), Kraków 1994, s. 9.

ANNA CHABASIŃSKA

prawosławnych, 3,1 mln wyznawców judaizmu, 840 tys. protestantów, około 80

tys. staroobrzędowców i 6 tys. muzułmanów 2 .

Po 1945 r. sytuacja uległa diametralnej zmianie. Eksterminacja Żydów 3 oraz

zmiana granicy wschodniej ukształtowały nową strukturę wyznaniową

społeczeństwa, która charakteryzowała się wzrostem wyznawców katolicyzmu

kosztem innych mniejszości religijnych. Duże skupiska prawosławnej

i greckokatolickiej ludności ukraińskiej oraz białoruskiej znalazły się od 1944 r.

w ZSRR. Ponadto, w latach 1944-1946 na podstawie umów z 9 i 22 IX 1944 r.,

zawartych między PKWN a rządami Republiki Ukraińskiej, Białoruskiej

i Litewskiej, wyjechało do ZSRR około 518 tys. Ukraińców 4 . Równocześnie

wyznaczenie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej wymusiło konieczność

rozstrzygnięcia kwestii głównie protestanckiej ludności niemieckiej.

Spodziewano się, że ten problem rozwiąże się automatycznie na skutek

przesiedlenia ludności niepolskiej. Szybko się jednak okazało, że istnienie

mniejszości religijnych przeszkadza w centralizacji kraju. Szczególnie

newralgicznym obszarem, który wymagał oddzielnej uwagi, były tzw. Ziemie

Odzyskane. Różniły się one w sposób zasadniczy od pozostałej części kraju. Jak

stwierdza Czesław Osękowski to właśnie tam „(...) dokonała się niespotykana w

dziejach tej części Europy wymiana ludności” 5 . Powstał w ten sposób dość

istotny problem integracji tych ziem z resztą kraju. Zaistniała sytuacja wymusiła

na aparacie władzy podjęcie zdecydowanych kroków, które miały doprowadzić

do likwidacji nabrzmiewającego problemu związanego z istnieniem Kościołów

i związków wyznaniowych. Narzędziem do realizacji tego celu, było tworzone

w tym zakresie ówczesne prawo wyznaniowe.

Pierwsze powojenne akty prawne stworzyły złudne nadzieje dla mniejszości

wyznaniowych, że władza ludowa przywróci prawdziwą wolność wyznania

i sumienia, jednakże lata następne przyniosły częściowe rozczarowanie

i zniechęcenie. Odnosząc się do tego problemu warto przytoczyć słowa Kazi-

mierza Urbana, który uważał, iż „(...) w Polsce powojennej mniejszości naro-

2 J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu …, op. cit. , s. 35; K. Urban, Mniejszości

religijne …, op. cit. , s. 10; Por.: T. Langer, Państwo a nierzymskokatolickie związki

wyznaniowe w Polsce Ludowej , Poznań 1967, s. 47-50.

3 Na podstawie szacunkowych obliczeń w roku 1945 znalazło się w Polsce około

170 tys. osób narodowości żydowskiej. Liczba ta znacznie stopniała w latach 1946-

1950, kiedy to wyjechało z Polski do Izraela około 12 tys. osób, za: T. Langer, Państwo

a nierzymskokatolickie …, op. cit. , s. 195.

4 Ibidem , s. 192.

5 Cz. Osękowski, Ziemie Odzyskane w latach 1945-2005. Społeczeństwo , władza ,

gospodarka , Zielona Góra 2006, s. 6.

Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych…

dowe i religijne zawsze sytuowały się bardzo peryferyjnie. A w PRL tak na

dobrą sprawę mniejszości religijne w okresach kryzysów i przesileń politycz-

nych były pozostawione przez władze na pastwę losu” 6 . Wynikało to przede

wszystkim z dominującej roli Kościoła rzymskokatolickiego, który skupiał na

sobie całą uwagę władz. Z drugiej zaś strony, jego potęga wywoływała wśród

mniejszości religijnych uczucie zazdrości, a nawet wrogości. Ich w większości

uległa postawa wobec państwa stała więc w opozycji wobec Kościoła rzymsko-

katolickiego tym bardziej, iż istnienie i funkcjonowanie wspólnot wyznanio-

wych było w dużej mierze uzależnione od aktualnych stosunków państwo –

Kościół rzymskokatolicki. Brak wpływu na możliwość kreowania własnego

losu i całkowite uzależnienie od decyzji administracyjnych państwa musiało

wpływać deprymująco na działalność Kościołów nierzymskokatolickich. Nale-

ży jednak pamiętać, że środowisko mniejszości wyznaniowych nie było zupeł-

nie bierne wobec rzeczywistości. Ważnym elementem jego istnienia było stałe

dążenie do współpracy w ramach jednej ponadwyznaniowej organizacji. Efek-

tem tego procesu było ukształtowanie się jeszcze w czasie wojny, w końcu

1942 r., Tymczasowej Rady Ekumenicznej. W 1944 r. w kaplicy metodystycz-

nej w Warszawie duchowni Kościołów Ewangelicko-Augsburskiego, Ewange-

licko-Reformowanego, Metodystycznego, Starokatolickiego Mariawitów i Pol-

skiego Narodowego Kościoła Katolickiego podpisali dokument „Konfesja Pol-

ska. Wyznanie wiary polskich chrześcijan”, będący sformułowaniem zasad

dogmatycznych Rady.

Po wojnie nie zaprzestano współpracy i 15 listopada 1946 r. w Warszawie

oficjalnie ukonstytuowała się Chrześcijańska Rada Ekumeniczna (od 1958 r.

zwana Polską Radą Ekumeniczną) w obecności 46 delegatów z 12 Kościołów,

które przystąpiły do Rady. Były to Kościoły: Ewangelicko-Augsburski,

Ewangelicko-Reformowany, Metodystyczny, Ewangelicznych Chrześcijan

(dwie grupy), Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, Adwentystów Dnia Siódmego,

Starokatolicki Mariawitów, Starokatolicki, Polski Narodowy Kościół Katolicki,

Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, Związek Kościołów Chrystusowych

oraz Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Prezesem Rady został ks.

Zygmunt Michelis z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego 7 . Pierwsze lata jej

funkcjonowania były niezmiernie trudne, a to ze względu na panujące wśród

komunistów przekonanie, ze wśród członków Rady znajdują się szpiedzy

obcych państw. Efektem tych teorii, była podjęta w 1951 r. próba jej likwidacji.

6 Zwalczani i koncesjonowani. O mniejszościach wyznaniowych w PRL z Kazi-

mierzem Urbanem rozmawia Barbara Polak , [w:] „Biuletyn IPN” 2004, nr 3 (38), s. 15.

7 http://www.ekumenia.pl/index.php?D=22.

ANNA CHABASIŃSKA

Projekt rozwiązania Rady nie znalazł jednak uznania wśród jej członków, ale

napięta atmosfera wpływała niekorzystnie na jej istnienie i osłabiała i tak

nieśmiałą działalność. Dopiero zbliżająca się odwilż 1956 r. przyniosła poprawę

nastrojów wśród członków Rady.

Problemy w funkcjonowaniu Polskiej Rady Ekumenicznej w pierwszym

dziesięcioleciu powojennej Polski wynikały z panującej w komunistycznej

rzeczywistości koncepcji państwa jednonarodowego. Niestety, władze często

identyfikowały wyznanie z narodowością, a to nie sprzyjało rozwojowi

mniejszości religijnych. Inspirowana przez partie robotnicze PPR i PPS,

a potem PZPR, polityka władzy ludowej względem Kościołów i związków

wyznaniowych od samego początku opierała się na deklaracji uznawania

i przestrzegania zasady wolności sumienia i wyznania. Już w lipcu 1944 r.

PKWN uznał ją za podstawową przesłankę polityki wyznaniowej państwa.

Manifest PKWN zapowiadał także reformę rolną, która w swoich założeniach

nie miała dotyczyć dóbr „martwej ręki”, to znaczy kościelnych majątków

ziemskich. Motywem takiego rozwiązania było dostrzeżone przez Zbigniewa

Błażyńskiego założenie komunistów, „(...) że im większy będzie stan

posiadania Kościoła i duchowieństwa w okresie chwilowego rozejmu, im

więcej będzie miało do stracenia, tym więcej środków nacisku i presji będzie

miała w swym ręku partia, kiedy dojdzie do frontalnego ataku” 8 .

Źródłem inspiracji dla polskich komunistów była polityka wyznaniowa

prowadzona przez ZSRR. W zakresie stosunku państwa i wyznań, stalinowska

konstytucja z 1936 r. przyznawała „(...) wolność wykonywania kultów

religijnych oraz wolność propagandy antyreligijnej” 9 , jak również oddzielenie

Kościoła od państwa i szkoły. Na tej koncepcji wzorował się autor reżymowego

planu walki z Kościołem katolickim w Polsce, generał NKWD Iwan Iwanow-

Sierow, który zdawał sobie jednak sprawę, że „(...) NKWD działa po raz

pierwszy w kraju, który jest w ogromnej większości katolicki. W związku z tym

(...) metody stosowane w Polsce winny być powolniejsze i bardziej delikatne” 10 .

To twierdzenie determinowało politykę komunistów, którzy nie od początku

byli programowo nastawieni na likwidację Kościołów i związków wyzna-

niowych, zwłaszcza, że sytuacja mniejszości religijnych po zakończeniu wojny

była niezwykle skomplikowana. Ich działalność skupiła się przede wszystkim

na odbudowie struktury kościelnej, pozyskiwaniu nowych lub utraconych

8 Z. Błażynski, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955 ,

Warszawa 2003, s. 178.

9 H. Świątkowski, Państwo i wyznania w ZSRR , Warszawa 1949, s.17.

10 Z. Błażyński, Mówi Józef Światło …, op. cit. , s.179.

Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych…

obiektów sakralnych oraz odtwarzaniu kadry kapłańskiej. Znacznie mniej czasu

poświęcano pracy misyjnej. Zdawano sobie sprawę, że bez wykwalifikowanych

księży i w przypadku braku świątyń niezmiernie trudno będzie pozyskać

nowych wyznawców. Ten problem dotyczył przede wszystkim Ziem

Odzyskanych, gdzie diasporalność grup wyznaniowych dodatkowo utrudniała

ich rozwój. Zaangażowanie we własną pracę nie przyniosłoby jednak

oczekiwanych rezultatów, gdyby nie wyrażona przez państwo zgoda na ich

funkcjonowanie. I właśnie o uznanie ze strony państwa związki wyznaniowe

zabiegały najbardziej 11 . Tymczasem stosowana przez komunistów taktyka

postępowania wobec mniejszości była różna, mimo że cel do którego dążono

był jeden – stworzenie laickiego państwa opartego na ateistycznym

społeczeństwie. Polityka ta miała charakter selektywny. W stosunku do

poszczególnych mniejszości religijnych zastosowano różne metody perswazji.

W odniesieniu do jednych była kompromisowa, czy nawet liberalna, bywała

również koncesyjna. Względnym spokojem mogły się cieszyć np. wspólnota

muzułmańska, czy karaimska, które władze traktowały jako lokalny orient.

Jednak potrafiła być także niezwykle represyjna, czego doświadczyli

Świadkowie Jehowy, czy też przetrzymywani w Jaworznie grekokatoliccy

i prawosławni duchowni. Złudne okazywało się chwilowe sprzyjanie poszcze-

gólnym Kościołom. To zjawisko dotyczyło przede wszystkim nieakcepto-

wanego do początku lat pięćdziesiątych Kościoła polskokatolickiego, który po

tym okresie miał za zadanie rozbijać jedność katolików oraz Kościoła

Ewangelicko-Augsburskiego, któremu państwo wyznaczyło rolę repolonizatora

Ziem Zachodnich i Północnych. Władze wykorzystywały także Kościół

prawosławny w ich konflikcie z grekokatolikami. Widząc w grekokatolikach

„większych nacjonalistów” niż w ludności prawosławnej, przyspieszono proces

dyskredytacji greckokatolickiej hierarchii 12 . Po aresztowaniu ordynariusza

11 Szerzej na temat statusu prawnego związków wyznaniowych L. Górnicki,

Problem nabywania oraz charakteru osobowości prawnej kościołów i innych związków

wyznaniowych w Polsce , [w:] Prawo wyznaniowe. Przeszłość i teraźniejszość ,

Materiały XI Konferencji historyków państwa i prawa , Kowary 6-8 września 2007 r. ,

red. J. Koredczuk, Wrocław 2008, s. 217-235.

12 Rozsiewano m.in. pogłoski, że ordynariusz bp Jozefat Kocyłowski jest

współpracownikiem OUN, czego skutkiem było jego aresztowanie – zob.: I. Biłas,

Likwidacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej oraz tragiczne losy jej ordynariusza

biskupa Jozafata Kocyłowskiego w kontekście polityki wyznaniowej ZSRR , [w:] Polska

– Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa , red. S. Stępień, t. 3, s. 285-286.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: