58

Pojęcie I Historia Patrologii

x. prof. Bogdan Częsz

Zagadnienie wstępne

Etymologia

¨    Patrologia - nauka o Ojcach Kościoła,

¨    Patrystyka - nauka o doktrynie Ojców Kościoła,

¨    termin z XVII w. - Jan Gerhart, etym. to pater i logos, czyli nauka o Ojcach;

¨    dotyczy starożytnej literatury chrześcijańskiej do przełomu VII/VIII w.,

¨    definicja: Nauka teologiczna obejmująca w pewną całość doktrynę tych pisarzy starochrześcijańskich, których Kościół powołuje na świadków swojej nauki, czyli Ojców Kościoła.

Wyróżniki Ojców Kościoła

Musi spełniać 4 przymioty równocześnie:

o          antiquitas - dolna granica: czasy Apostołów; górna granica: według tradycyjnego ujęcia katolickiego:

o   dla Kościoła zachodniego - 636 (rok śmierci św. Izydora z Sewilli i początki upadku Imperium Rzymskiego,

o   dla Kościoła wschodniego - 754 (śmierć św. Jana Damasceńskiego i narodziny mahometanizmu,

o   protestanci - przełom po odłączeniu się Konstantynopola od Rzymu w 1054 r. (schizma w Kościele)

o   prawosławie - epoka Ojców nie skończyła się; będzie trwać zawsze, ponieważ zawsze Duch Święty w jakimś czasie wzbudza jakichś ludzi (charyzmatyków), przez których pokazuje pewne prawdy (my uznajemy za Ojców nie osoby prezentujące jakąś duchowość, ale interpretujące pewne nauki objawione)

2. doctrina orthodoxa - wywołało burzę na Vaticanum II, który wniósł pojęcie „kościoła lokalnego”. Prawowierna nauka: nauka zgodna z nauczaniem własnego kościoła lokalnego (dotąd było, że zgodna z nauką Kościoła katolickiego);

3. sanctitas vitae - świętość praktyczna: nie można znaleźć niczego, co by stało w sprzeczności z dążeniem do doskonałości życia chrześcijańskiego – nie musi oznaczać wyniesienia na ołtarze;

4. aprobatio Ecclesiae - powoływanie się na nich w wypadku nauki błędnowierczej i herezji oraz praktycznie: orzeczenia soborów lub synodów;

eminens eruditio (wybitna uczoność - nie tyle wykształcenie, co wybitność w sporach doktrynalnych) - jeśli ktoś posiadał jeszcze tę, to nosił tytuł Doktor Kościoła (nie tylko ojcowie Kościoła byli Doktorami);

Ojcowie Apostolscy - bezpośredni uczniowie Apostołów (znamy 4; jeden jest bezimienny):

o            Klemens Rzymski

o            św. Ignacy Antiocheński

o            św. Polikarp ze Smyrny

o            Papiasz

o            autor Didache

Nieomylność Ojców Kościoła

              Według nauczania katolickiego źródłem Objawienia jest PŚ i Tradycja, której przekaźnikiem są Ojcowie Kościoła. Jeśli Tradycja jest źródłem Objawienia, to jej przekaz musi być nieomylny. Warunki, by nauczanie Ojców miało walor dogmatyczny, nieomylny (2 warunki):

o            gdy był papieżem (bpem Rzymu) i uroczyście „ex cathedra” ogłosił jakąś prawdę wiary (we wczesnej starożytności chrześcijańskiej ta reguła nie miała praktycznego zastosowania),

o            jeżeli nauczanie jego wyrażało jednomyślną zgodność (unanimis consensus Patrum) Ojców albo w interpretacji danego fragmentu PŚ albo w ogóle w interpretacji jakiejś prawdy wiary.

Przykłady:­

¨    Sobór w Nicei (325), chcąc ustosunkować się do błędnej nauki Ariusza (o nie naturalnym, lecz przybranym ciele Syna Bożego; powoływał się nawet na PŚ), zebrał wypowiedzi Ojców Kościoła - wszyscy byli zgodni, że Jezus Chrystus jest naturalnym Synem Bożym;

¨    Dogmat o Wniebowzięciu NMP - 1950r. - papież, chcąc ogłosić dogmat, musiał przebadać wypowiedzi Ojców. Żaden z nich nie wygłaszał zdania przeciwnego (choć niektórzy wcale nie wypowiadali się) (nieomylność dotyczy wykładu prawd wiary, a nie wypowiedzi poszczególnych, personalnych);

Zarys Historii Patrologii

Jako pierwszy św. Hieronim w 393 r. – „O sławnych mężach” - pierwszy spisał Ojców i informacje o ich dziełach (1. podręcznik patrologii) – korzystał z Euzebiusza z Cezarei. Jego dzieło kontynuują Genadiusz (+ok. 480) i Ponsjan (+ok. 580), św. Izydor z Sewilli (+ok. 636) a zamyka Ildefons z Toledo. To, co w Słowniku Ojców Kościoła jest kursywą, to jest to notka jednego z nich. W wieku XVI ma miejsce pierwsze wydanie drukiem dzieł Ojców Kościoła, to wydanie francuskie braci Etiennes. W wieku XVII ma miejsce wydanie drukiem przez Kongregację Maurynów dzieł Ojców(podobnie jak pierwsze ma walor historyczny). W wieku XIX: walor historyczny i aktualny - wydanie Migny - ostatnie kompletne wydanie Ojców Kościoła. Migny podzielił Ojców na 2 grupy (łącznie 383 tomy - pierwsze, czyste wydanie): greckich - 162 tomy oraz łacińskich - 221 tomów. Istnieją międzynarodowe skróty wydania Migny: MG (SG) = PG = Patrologia Grecka oraz ML (SL) = PL = Patrologia Łacińska (komplet Migny w Bibliotece Uniwersyteckiej im. Raczyńskich w Poznaniu przy ul. Ratajczaka). Wydawane to było w XIX wieku, a niektóre dzieła Ojców znaleziono później - dlatego wydano je Suplementum: PGS, PLS (to jest to powyżej 383). Dlatego, że wydanie Migny jest wydaniem niekrytycznym na uzupełnienie tego braku decydują się w XIX w. dwie Akademie: Berlińska i Wiedeńska (pierwsza). Wiedeńska postanowiła wydać krytycznie tylko Ojców Łacińskich. Po tym Berlińska postanowiła wydać Ojców Greckich. Akademia Wiedeńska wydała krytycznie Ojców Łacińskich pod tytułem CSEL (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum - Zbiór Pisarzy Kościelnych Łacińskich). A Akademia w Berlinie nie wywiązała się z wydania (chcieli wydać z tekstem niemieckim) - udało się i wydać Ojców I-ych trzech wieków. Przyjęło to skrót: GCS (Greccy Chrześcijańscy Pisarze). Akademia Berlińska chciała wydać w założeniu tę serię pod skrótem TU (Teksty i poszukiwania) - ta seria, ten skrót istnieje do dzisiaj, ale oznacza coś innego - oznacza opracowania Ojców Kościoła, które stanowią rezultat największych kongresów patrystycznych światowych, odbywanych co 4 lata w Oxfordzie. Oecnie aparat krytyczny wydany przez te Akademie został przeniesiony do wydania Migny. Wiek XX to czas, kiedy znowu próbuje się wydać na nowo Ojców Kościoła. W 1944 r. inicjatywę podejmuje w Lyonie (Europa) ośrodek jezuitów. Skrót serii: SC (Sources Chretiemnes - Źródła chrześcijańskie). Jest to wydanie krytyczne z tłumaczeniem na język francuski i komentarzem do trudniejszych zwrotów. Powody opóźnienia: tłumaczenie na język francuski; nie wydawanie dzieł w kolejności; zamiar ekumeniczny - poszerzenie do ujęcia protestanckiego). Obecnie mamy 408 tomów z serii i 5 wydanych poza serią (413). Dotąd nie udało się wydać wszystkich dzieł Ojców Kościoła krytycznie, a zatem Migny pozostaje nadal aktualny.

Istnieją przekłady polskie - do początku lat 90-tych 2 zasadnicze serie wydawnicze: POK - Pisma Ojców Kościoła (rozpoczął ją w 1924 r. w Poznaniu w „Wojciechu” pan Jan Jachowski; została przerwana i nie jest kontynuowana; do 1939 wydano 22 tomy, po wojnie jeszcze tylko 3) oraz PSP - Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy (wydawanie umożliwiła odwilż 1956 r. (Gomułka) - ATK; do dzisiaj liczy 60 tomów; serię prowadzi ks. prof. Stanula - dziekan katedry patrystyki na ATK). Współczesne zasługi w tej dziedzinie miał nie istniejący już PAX (powstały pod egidą państwa) - wydawał te dzieła, które najszybciej się rozchodziły. Równocześnie ZNAK rozpoczął wydawanie serii Ojcowie Żywi - dostosowane do roku liturgicznego. Dzisiaj jest wiele serii wydawniczych: „U źródeł katechumenatu”, „Biblioteka Ojców”. Poza tym KUL wydaje czasopismo (periodyk) zatytułowane „Vox Patrum” (Głos Ojców).

Główne Szkoły Myśli Patrystycznej

Szkoła Aleksandryjska – jest to pierwszy ośrodek myśli teologicznej, ukształtowany na przełomie II/III w.; jego cecha charakterystyczna: alegoryczna interpretacja PŚ (egzegeza); twórcą jest Klemens Aleksandryjski i Orygenes; a do niej grawitują: cała Azja Mniejsza (dziś Turcja) - najwybitniejsi Ojcowie – kapadoccy, Kartagina z j. łacińskim - św. Cyprian i poprzez Azję Mniejszą do Galii (dziś Francja) - św. Ireneusz;

Cezarea Palestyńska - całkowita kontynuacja szkoły w Aleksandrii (w Cezarei osiedlił się po wygnaniu Orygenes, który oddziałał na żyjących 100 lat po nim Ojców kapadockich);

Szkoła Antiocheńska - Antiochia nad Orontesem - prowincja syryjska - stolica; obowiązuje j. grecki; cecha char. to rzeczowa egzegeza PŚ - to, co Bóg chciał powiedzieć, jest napisane; należy pamiętać tylko o języku, który zmienia się i o gatunkach literackich; główni przedstawiciele to św. Jan Chryzostom (+ 407, Ojciec grecki) i św. Hieronim (+ 420, Ojciec łaciński); te szkoły nie tworzą opozycji, ale tworzą całe bogactwo egzegezy; do tej właśnie grawituje do niej Rzym;

Szkoła Syryjska – należało doń wszystko, co leżało na wschód od Antiochii (pd.- wsch. Turcja; pn.- zach. Irak; pn.- wsch. Syria) - tam, gdzie żyją Kurdowie; tereny najbardziej skrwawione; główny ośrodek to Edessa (centrum chrześcijaństwa - tutaj grób św. Tomasza Apostoła oraz wizerunek Chrystusa) dzisiejsza Urfa (nie ma tu ani jednego kościoła); posługują się oni językiem syryjskim; czołowy przedstawicielem jest św. Efrem Syryjczyk (+ 363); cecha char. jest poetycka interpretacja PŚ (obrazowość, uczuciowość, siła ekspresji); doń grawitują bliższe – Armenia i dalsze – Etiopia;

Didache (Nauka Dwunastu Apostołów)

- odkryte 1873 r. w rękopisie z 1056 r.; w 1902 r. tłum. polskie;

Czas Powstania

¨    argumenty zewnętrzne - I poł. II w. (wzmianki u Hermasa i św. Justyna)

¨    argumenty wewnętrzne - II poł. I w. (brak śladu błędnowierstwa; ekstaza charyzmatyków; brak prześladowań; aluzja do „agape”; cytaty ze św. Mateusza i św. Pawła a brak z św. Jana - czyli między rokiem 70 a 90)

¨    dzisiaj przyjmuje się, że powstało na przełomie I i II w., autor - nieznany z imienia uczeń apostolski; miejsce powstania - prawdopodobnie Antiochia (siedziba Apostołów)

Układ I Treść Dzieła

16 rozdziałów - 4 części tematyczne:

Część Moralna (1 - 6)

¨    Droga życia - najpierw miłość Boga i bliźniego – nie czyń drugiemu, co nie chcesz, aby tobie czyniono (także wobec niemoralności rzymskiej), następnie Dekalog, rozbudowany z pkt. widzenia aktualnych problemów gminy chrześcijańskiej

¨    Droga grzechu - popełnianie grzechów, które wynikają z nieprzestrzegania Przykazań

¨    Autor Didache w swoim zamyśle posiada rozróżnienie:

o  obowiązki wynikające z Przykazań i konieczne do zbawienia,

o  zalecenia, które są radą do doskonałości i możemy je wykonać, by ją osiągnąć,

¨    „Na zebraniu wyznawaj grzechy swoje i nie przystępuj do modlitwy z nieczystym sumieniem” - raczej ekshomologeza (wyznanie) a nie spowiedź i pokuta sakramentalna,

¨    złota myśl – „nie miej rąk wyciągniętych do brania, a skurczonych do dawania”;

Część Liturgiczna (7 - 10) - 2 sakramenty:

1. Chrzest - bardzo szczegółowo podane:

a) materia: woda – zasadniczo przez zanurzenie, a wyjątkowo przez polanie głowy

                            b) forma: słowa wypowiadane – w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego...

Informacja: o postach - w środy i piątki, o „Ojcze nasz” - 3 razy dziennie

2. Eucharystia - podana struktura obrzędu, która z jednej strony odpowiada dzisiejszej, a z drugiej - synagogalnej (autor pisze w kręgu judeochrześcijańskim); struktura:

o  słowa modlitwy nad kielichem i chlebem – modlitwy ofiarowania; dziękujemy Ci, Ojcze nasz = błogosławiony jesteś Panie Boże;

o  prośba o zgromadzenie się Kościoła – jest to ulubiony motyw Ojców – Eucharystia jako znak jedności Kościoła;

o  warunki godnego przyjęcia Eucharystii – chrzest, ale też i świętość (dziś to stan łaski uświęcającej); nie jest omówiony akt konsekracji;

o  przyjmowanie (posiłek) Eucharystii,

o  modlitwy po posiłku (dziękczynienie) – za „duchowy pokarm oraz napój” i jest to klas. nazwa Eucharystii u OK., ale nie ma ani jednego dzieła poświęconego w pełni Eucharystii; podst. tego leżało to, że pierwsi chrześcijanie nie mieli żadnych wątpliwości, co do tego, że Ona daje życie wieczne:

o     wiedzę - w sensie Objawienia, nauki Chrystusowej o tym, że Eucharystia jest pokarmem dającym życie wieczne;

o     wiarę - jeśli nie ma wiary, która jest łaską, przyjęcie Eucharystii nic nie da;

o     nieśmiertelność - Ojcowie Kościoła: wszyscy jesteśmy umieralni, ale to nie znaczy, że nie możemy być nieśmiertelni; Eucharystia gwarancją naszej nieśmiertelności i rękojmią zmartwychwstania ciał (teoria transsubstancjacji paschalnej: skoro człowiek przyjmuje w siebie Ciało i Krew Chrystusa - pierwiastek boski, więc niemożliwe jest, by nasze ciało nie zmartwychwstało);

o            Eucharystia - znak jedności Kościoła; oryginalność stwierdzenia: chleb pochodzący z różnych ziaren pszenicy, teraz staje się jednością; tylko ochrzczeni w Imię Pańskie mogą przystąpić do Eucharystii

o            autor nic nie mówi o Konsekracji (schemat pośredni miedzy berakot a ME);

o            pytanie starożytnych chrześcijan: co nam daje Eucharystia? - życie wieczne (jest więc pokarmem Bożym, a zatem daje nam Boga, my dzisiaj pytamy raczej: kto jest obecny w Eucharystii?);

Część Prawno - Liturgiczna (11 - 15)

...