Pierwszy "Pan na Zamościu" Jan Zamoyski zlecił zaprojektowanie miasta architektowi Bernardo Morando, który nawiązał do koncepcji antropomorficznych. Głową miał być pałac Zamoyskich, kręgosłupem ulica Grodzka, przecinająca Rynek Wielki ze wschodu na zachód w kierunku pałacu, a ramiona to ulice poprzeczne, z głównymi jakie stanowią położone na jednej linii ul. Solna (na północ od Rynku Wielkiego) oraz ul. B. Moranda (na południe od Rynku). Przy tych ulicach wyznaczono także inne rynki: Rynek Solny i Rynek Wodny, uchodzące jako organy wewnętrzne miasta. Bastiony to z kolei ręce i nogi służące do obrony. Układ ten przetrwał do dzisiaj w stanie praktycznie nie zmienionym.
Rynek wielki ma wymiary kwadratu o bokach 100 x 100 metrów.
1. Plan Starego Miasta
2. Ratusz w Zamościu – manierystyczno-barokowy, główny budynek na zamojskim Starym Mieście. Znajduje się w północnej pierzei Rynku Wielkiego, po stronie zachodniej, jest nieco wysunięty do środka rynku. Posiada 52-metrową wieżę zegarową oraz szerokie, wachlarzowe schody. w połowie XVII wieku – został wówczas powiększony i podwyższony, dobudowano trzecią kondygnację oraz attyki. Również wieża ratusza została podwyższona. Oddzielony został ponadto od kamienic po stronie zachodniej – obecna ulica Ratuszowa. Posiadał podcienia od strony Rynku Wielkiego i po obu bokach. W II poł. XVIII wieku wybudowano dzisiejsze wachlarzowe, dwuskrzydłowe schody, które prowadzą do wejścia na I piętrze. Nieco wcześniej wybudowano przy ratuszu budynek odwachu, który znajdował się pod dzisiejszymi schodami i był połączony z ratuszem.
Przy wejściu do ratusza, do którego prowadzą wachlarzowe schody, znajduje się tarcza z herbem miasta – św. Tomasz Apostoł z tarczą, na której widać trzy włócznie (nad wejściem), tarcza z Krzyżem Grunwaldu III klasy (po prawej stronie) oraz tablica upamiętniająca wpisanie zamojskiego Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO (po lewej stronie). Na schodach, od strony Rynku Wielkiego, nad środkową arkadą, jest także kartusz przedstawiająca II ordynata, Tomasza Zamoyskiego.
Na wieży ratusza codziennie (w sezonie) o godzinie 12.00 jest odgrywany zamojski hejnał, ale tylko w trzy strony świata – poza zachodnią, ponieważ wg legendy założyciel miasta, hetman Jan Zamoyski, zakazał grać trębaczowi w kierunku Krakowa.
Obecnie mieści się tu Urząd Miasta Zamość oraz Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej z Galerią Fotografii "Ratusz". Ratusz ten uchodzi za symbol Zamościa.
3. Kamienice Oramiańskie na Starym Mieście w Zamościu znajdują się w północnej pierzei Rynku Wielkiego- ul. Ormiańska: od ul. Solnej do ul. Bazyliańskiej. Ta część Zamościa została przyznana przez założyciela miasta, Jana Zamoyskiego, Ormianom, stąd nazwa ulicy oraz kamienic. Szczególny wygląd ma 5 kamienic na prawo od ratusza - są ozdobione ornamentami oraz attykami, jakie przywrócono podczas renowacji Starego Miasta w latach 70. XX wieku.
Niektóre z tych kamienic mają konkretne nazwy:
· Ormiańska 22 (żółta) - Kamienica Pod Madonną, z płaskorzeźbą przedstawiającą Madonnę z Dzieciątkiem depczącą smoka
· Ormiańska 24 (niebieska) - Kamienica Pod Małżeństwem lub Szafirowa
· Ormiańska 26 (czerwona) - Kamienica Pod Aniołem lub Bartoszewiczów, z płaskorzeźbą przedstawiającą Archanioła Gabriela
· Ormiańska 28 (ciemnożółta) - Kamienica Rudomiczowska
· Ormiańska 30 (zielona) - Kamienica Wilczkowska (Wilczkowa)
Inne kamienice, bez attyk i większych ozdób, jakie również znajdowały się w posiadaniu Ormian, to kamienice pobliskiej, wschodniej pierzei Rynku Wielkiego (między ulicami Grodzką i Ormiańską).
4. Pałac Zamoyskich w Zamościu – dawna rezydencja rodziny Zamoyskich w zachodniej części Starego Miasta (ul. Akademicka) w Zamościu. Dawniej w stylu klasycystycznym, później przebudowany na szpital wojskowy. Obecnie przed dawnym pałacem Zamoyskich urządzono skwer z nielicznymi drzewami, na którym od 2005 roku, bliżej ulicy Akademickiej, wznosi się pomnik Jana Zamoyskiego, dosiadającego konia i trzymającego w prawej ręce buławę. Wcześniej, przed pałacem znajdowało się niewielkie, kamienne popiersie tego hetmana, wykonane przed wojną przez Marię Rychterową.
5. Fortyfikacje twierdzy Zamość – były wielokrotnie oblężone, m.in. podczas powstania Chmielnickiego i powstania styczniowego podczas oraz wielokrotnie przebudowywane.
6. Arsenał Zamojski – dawna zbrojownia na Starym Mieście w Zamościu. Pierwszy arsenał został zbudowany pod koniec XVI wieku po północnej stronie pałacu Zamoyskich. Jan Zamoyski gromadził w nim swoje zdobycze i trofea z licznych wypraw, dla ich upamiętnienia. Nowy arsenał wybudowano jednak w I poł. XVII wieku na południe od pałacu.
7. Katedra pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu - renesansowy kościół na Starym Mieście w Zamościu. Została wzniesiona pod koniec XVI wieku.
Styl architektoniczny katedry jest związany z tzw. renesansem lubelskim. Jej wymiary, w stosunku 3:2, wynoszą: 45 m długości i 30 m szerokości. Nawiązują one do wymiarów ówczesnego Zamościa i są równe jego 15-krotnemu pomniejszeniu. Jest to katedra o typie bazylikowym, z wyższą nawą główną z kolebkowymi sklepieniami oraz lunetami, sięgającą 20 m oraz niższymi nawami bocznymi. Prowadzą do niej 3 wejścia - poza głównym od zachodu również 2 boczne (od północy i południa).
Obecny, późnobarokowy ołtarz z II poł. XVIII wieku, zastąpił pierwszy, wczesnobarokowy, jaki przewieziono do Tarnogrodu. Znajdują się przy nim cztery kolumny, pomiędzy dwiema z nich umieszczony jest główny obraz przedstawiający Św. Tomasza Apostoła klękającego przy zmartwychwstałym Jezusie, a po bokach także inne, dotyczące patrona kościoła. Pod nim umieszczone jest srebrne, rokokowe tabernakulum z połowy XVIII wieku.
Wewnątrz znajduje się 9 kaplic, po 4 w obu bocznych, niższych nawach oraz jedna przy nawie głównego ołtarza.
Pod główną nawą znajdują się krypty z trumnami oraz prochami Zamoyskich. Wejście poniżej jest zamknięte żelaznymi drzwiami z herbami tej rodziny. W jednej z tych krypt spoczywa Jan Zamoyski.
· O uroku zamojskiej architektury pisze prof. Grzegorz Leopold Seildler w art. "Lubelszczyzna pisze swą historię architekturą" .
"Renesansowy Zamość przemawiał też do swoich mieszkańców nie tylko symetryczną architekturą, ale i pięknem dekoracji niemal każdego gmachu. Ornamentalne i figuralne rzeźby kamienic rynkowych, ich zdobione portale czy też obramowania okien i kolumny międzyokienne, wymyślne szczegóły wnętrz, dowodzą plastyczności i obrazowości kultury Renesansu. W dekoracyjnej estetyce nie ustępują kamieniczkom rynkowym ani kolegiata, ani synagoga zamojska, a ich sztukaterie sklepieniowe stały się nawet inspiracją polskiej dekoracji późnorenesansowej".
Zostało to zamieszczone w Kalendarzu Lub. 1985
* Edward Dwurnik, który jest polskim malarzem i grafikiem.
junosza1755