Ziebinska_Anna_-_Nauka_na_uslugach_ludobojstwa.pdf

Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 191-198

Anna ZiŒbiæska

Uniwersytet Marii Curie-Sk‡odowskiej, Lublin

NAUKA NA US£UGACH LUDOB Ó JSTWA

UWAGI NA MARGINESIE LEKTURY

IBM I HOLOCAUST EDWINA BLACKA

Dla prawie ca‡ej polskiej historiografii i literatury Holocaust jest prze-

jawem sprzeniewierzenia siŒ kulturze i moralno œ ci europejskiej, pokazem

zwyrodnienia Niemc ó w i bezbrze¿nym morzem cierpienia dla narod ó w

podbitych. Pojmowanie Zag‡ady jako walki Dobra z demonicznym Z‡em

powoduje, ¿e podstawowe pytanie jakie sobie zadajemy brzmi: jak oni

mogli co œ takiego zrobi æ ? Oni ponosz„ ca‡kowit„ winŒ, a przy tym s„ od

nas ca‡kowicie r ó ¿ni, jak z innej planety. W ten spos ó b to, co zrobili, jest

poza zasiŒgiem naszego rozumienia, staje siŒ niewyobra¿alne. Wed‡ug

Baumana niewyobra¿alno œæ taka jest nam potrzebna jako metka i po-

œ wiadczenie w‡asnego cz‡owieczeæstwa i ludzkiego wymiaru naszego spo-

‡eczeæstwa. 1 Tymczasem pogl„dy odsuwaj„ce Zag‡adŒ poza granice naszej

kultury i naszego pojmowania to jedynie bezpieczny i ‡atwy mitologiczny

komuna‡ (nazwany tak przez M. Janion), kt ó ry zaistnia‡ w polskiej œ wia-

domo œ ci spo‡ecznej i polskiej historiografii po‡„czonych ze sob„ wiŒzami

wzajemnych projekcji. Schemat tragicznych i heroicznych zmagaæ si‡

Dobra i Z‡a przekszta‡ci‡ siŒ, wed‡ug Janion, w prawdŒ absolutn„, to zna-

czy tak„, kt ó rej nie mo¿na ani zakwestionowa æ ani omin„ æ pod gro Ÿ b„

oskar¿enia o narodowe odstŒpstwo, o cynizm, immoralizm, nihilizm i pod-

stŒpn„ obronŒ swej obco œ ci i inno œ ci, a w gruncie rzeczy wrogo œ ci b„d Ÿ

obojŒtno œ ci wobec narodowego interesu g‡ ó wnego. 2 Potwierdzeniem tej

tezy jest trwaj„ca ju¿ kilka miesiŒcy dyskusja wok ó ‡ ksi„¿ki J.T. Grossa

S„siedzi. Mord w Jedwabnem zburzy‡ spok ó j i wywo‡a‡ wstrz„s, gdy¿

1 Z. B a u m a n: Holocaust: piŒ æ dziesi„t lat p óŸ niej, w: Holocaust z perspektywy p ó ‡-

wiecza. PiŒ æ dziesi„ta rocznica powstania w getcie warszawskim. Materia‡y z konferencji

zorganizowanej przez ¯ ydowski Instytut Historyczny w dniach 29-30 marca 1993, red.

D. G r i n b e r g, P. S z a p i r o, Warszawa [1994?].

2 M. J a n i o n: Wojna i forma, w: M. G ‡ o w i æ s k i, J. S ‡ a w i æ s k i: Literatura

wobec wojny i okupacji, Wroc‡aw 1976, s. 218.

192

ANNA ZI˚BI Ñ SKA

obali‡, jeszcze do niedawna nienaruszaln„ w naszej œ wiadomo œ ci, granicŒ

miŒdzy katem i ofiar„, miŒdzy nami i nimi.

Praca Edwina Blacka IBM i Holocaust jest kolejnym dowodem na

to, ¿e wyodrŒbnianie faszyzmu z historii i kultury oraz zaszeregowanie go

do jakiej œ innej, bli¿ej nieokre œ lonej, demonicznej sfery jest b‡Œdem.

Black zadaje proste pytania: na czym polega‡a budz„ca grozŒ organizacja

i automatyzacja procesu ludob ó jstwa?, w jaki spos ó b Niemcy wybierali

ofiary?, sk„d znali ich nazwiska?, i odpowiada: to IBM – szacowna ame-

rykaæska firma – zapewni‡a Hitlerowi sprzŒt obliczeniowy niezbŒdny do

przeprowadzenia jego plan ó w.

G‡ ó wnie za po œ rednictwem swojego niemieckiego przedsiŒbiorstwa zale¿-

nego IBM uczyni‡ z hitlerowskiego programu zag‡ady ¯ yd ó w wyzwanie

techniczne, kt ó re okaza‡o siŒ ogromnym sukcesem przedsiŒbiorstwa. Nie-

miecki IBM dysponowa‡ w‡asnym sprzŒtem i pracownikami, kt ó rzy zapro-

jektowali, wyprodukowali i przekazali hitlerowskiej III Rzeszy urz„dzenia

potrzebne do zautomatyzowania ludob ó jstwa. 3

Nie jest tak, twierdzi Black, ¿e bez pomocy IBM do Holocaustu w og ó le

by nie dosz‡o. Niemcy dokonaliby ludob ó jstwa w taki spos ó b, z jakiego

niejednokrotnie korzystali – rozstrzeliwuj„c, organizuj„c marsze œ mierci

oraz masakry w oparciu o tradycyjne, rŒczne metody administracyjne.

Nie zginŒ‡aby jednak wtedy tak du¿a liczba os ó b. 4 Nauka i technika sta-

nŒ‡y wiŒc w tej wojnie po stronie morderc ó w. Praca Blacka jest egzempli-

fikacj„ wcze œ niejszej teorii Zygmunta Baumana, wed‡ug kt ó rego warunki

umo¿liwiaj„ce Holocaust nale¿„ do osi„gniŒ æ naszej cywilizacji. S„ to:

– zdolno œ ci do dzia‡ania na odleg‡o œæ ;

– neutralizacja moralnych skrupu‡ ó w w dzia‡aniu;

– „ postawa ogrodnika ” , czyli d„¿enie do sztucznego, rozumowo opraco-

wanego porz„dku. 5

Ka¿da wykonywana przez jak„ œ osobŒ czynno œæ jest za spraw„ nowo-

czesnej organizacji czynno œ ci„ po œ redni„, a ka¿dy realizator obsadzony

w roli „ podwykonawcy ” . Prawie ¿aden z nich nie ma okazji nabra æ sto-

sunku „ autorskiego ” do koæcowego wyniku ca‡ej operacji. Istnieje fun-

kcjonalny podzia‡ ca‡o œ ci przedsiŒwziŒcia: ka¿dy wykonawca otrzymuje

konkretne samodzielne zadanie, wytwarza przedmiot bez wpisanego weæ

przeznaczenia, a wiŒkszo œæ czŒ œ ci sk‡adowych zachowuje jedynie w„t‡„

3 E. B l a c k: IBM i Holocaust, Warszawa 2001, s. 17.

4 Tam¿e, s. 20.

5 Z. B a u m a n: Holocaust: piŒ æ dziesi„t lat p óŸ niej, s. 36. Zob. te¿: Z. B a u m a n:

Nowoczesno œæ i Zag‡ada, Warszawa 1992.

NAUKA NA US£UGACH LUDOB Ó JSTWA

193

logiczn„ ‡„czno œæ z koæcowym efektem. Cele tej operacji, ludzie, kt ó rych

z za‡o¿enia lub ubocznie ona dotyka bardzo rzadko pojawiaj„ siŒ w zasiŒ-

gu wzroku wykonawc ó w w postaci istot ludzkich jako takich. WiŒkszo œæ

wykonawc ó w ma do czynienia nie z lud Ÿ mi lecz z p‡asko zarysowanymi

w‡a œ ciwo œ ciami, cechami sk‡adowymi, statystycznie ujŒtymi sk‡onno œ -

ciami, podczas gdy to osoba ludzka jako ca‡o œæ jest nosicielem znaczeæ

moralnych. Oznacza to, wed‡ug Baumana, ¿e moralny wyd Ÿ wiŒk osta-

tecznego efektu dzia‡aæ przestaje by æ jednym z kryteri ó w oceny czyn ó w

jednostkowych, s„ one postrzegane i odbierane jako moralnie obojŒtne.

Ocena moralna zostaje przeniesiona ze skutk ó w danego czynu na mo-

tywy w rodzaju lojalno œ ci wobec organizacji, kole¿eæskiej solidarno œ ci,

troski o podw‡adnych, czy te¿ zdyscyplinowania. W ¿adnej ze swych r ó l

wykonawca nie mo¿e by æ te¿ w pe‡ni osob„, skoro ka¿de odtworzenie

roli wymaga od niego wykorzystania tylko niekt ó rych z jego umiejŒtno œ ci

czy cech charakteru. 6 Bauman pisze:

DziŒki tym wszystkim pomys‡owym sztuczkom okre œ lanym czŒsto wsp ó l-

nym mianem naukowej organizacji pracy dzia‡anie w dobie wsp ó ‡czesnej

(a jest to dzia‡anie na niespotykan„ skalŒ i o niespotykanym stopniu oddzia-

‡ywania za spraw„ coraz potŒ¿niejszych narzŒdzi naukowej technologii) uwol-

ni‡o siŒ od ograniczeæ natury etyczno-uczuciowej. 7

Dok‡adnie taki spos ó b organizacji pracy wprowadzi‡a opisana przez

Blacka korporacja International Business Machines zarz„dzana w owym

czasie przez charyzmatycznego prezesa Thomasa Watsona.

Zawsze okre œ lamy naszych ludzi mianem Rodziny IBM – o œ wiadcza‡ Wat-

son przemawiaj„c do zatrudnionych – a pod tym okre œ leniem kryj„ siŒ nie

tylko mŒ¿czy Ÿ ni, ale tak¿e ich ¿ony i dzieci. 8

W jego ustach czŒsto pojawia‡o siŒ sformu‡owanie „ jedno œæ z IBM ” . Pra-

cownicy przedsiŒbiorstwa otrzymywali wysokie wynagrodzenia i zasi‡ki,

pracowali w doskona‡ych warunkach, oferowano im sporo czasu na urlopy,

mo¿liwo œæ wyjazd ó w do specjalnego o œ rodka wczasowego, zapraszano

na liczne pikniki, wycieczki i potaæc ó wki. Zatrudnieni trafiali tak¿e do

Klubu IBM. „ Traktujcie mnie jak g‡owŒ rodzin – g‡osi‡ Watson – ChcŒ,

aby œ cie przychodzili do mnie tak czŒsto, jak uwa¿acie, ¿e mogŒ co œ dla

was uczyni æ . ( … ) ” 9 Lojalno œæ wobec firmy-rodziny by‡a dla pracowni-

k ó w spraw„ najwy¿szej wagi, moralnym imperatywem. Wed‡ug Blacka

6 Z. B a u m a n: Holocaust: piŒ æ dziesi„t lat p óŸ niej, s. 37-38.

7 Tam¿e, s. 38-39.

8 E. B l a c k, jw., s. 62.

9 Tam¿e, s. 62.

194

ANNA ZI˚BI Ñ SKA

korporacja za pomoc„ rewolucyjnej technologii Holleritha (karty perfo-

rowane oraz s‡u¿„ce do ich obr ó bki sortery i alfabetyczne tabulatory)

dokonywa‡a wszelkiego rodzaju prac obliczeniowych. Specjalizowa‡a siŒ

w spisach ludno œ ci. DziŒki tym urz„dzeniom opisywano nie anonimowe

masy, ale ka¿d„, konkretn„ jednostkŒ. Technologia Holleritha sta‡a siŒ

podstaw„ niemieckiego systemu administracyjnego tak w Rzeszy, jak i na

terenach okupowanych. Maszyny IBM by‡y szczeg ó lnie warto œ ciowe przy

pracach obliczeniowych na kolejach oraz w obozach koncentracyjnych

Europy. To w‡a œ nie dziŒki nim ¯ ydzi stali siŒ zaledwie numerami. IBM

okre œ laj„cy siŒ jako sp ó ‡ka „ rozwi„zaæ ” wychodzi‡ naprzeciw rz„dowym

i prywatnym potrzebom. Korporacja proponowa‡a konkretne rozwi„za-

nia, projekty i dostawŒ gotowych produkt ó w, specjalnie dostosowanych

do potrzeb klienta. Nie by‡o zadaniem pracownik ó w zastanawianie siŒ do

czego wykorzystywane s„ przeprowadzane przez nich spisy ludzi i zwie-

rz„t 10 i czemu s‡u¿„ tabulatory ustawione w obozach koncentracyjnych.

Ka¿dy mia‡ swoje zadanie, kt ó re stara‡ siŒ wykona æ jak najlepiej i nie wi-

dzia‡ ca‡o œ ci przedsiŒwziŒcia. W czasie wojny, kiedy w Stanach Zjedno-

czonych zabronione by‡y wszelkie kontakty z paæstwami Osi nowojorska

firma funkcjonowa‡a dziŒki po œ rednikom, przedstawicielom i rezyduj„-

cym w Genewie menad¿erom. 11 Dla IBM zwi„zek z III Rzesz„ by‡ przede

wszystkim niezwykle zyskowny. Watson nie by‡ antysemit„ i nie po-

ci„ga‡a go faszystowska ideologia. On – jako prezes przedsiŒbiorstwa –

spe‡nia‡ swoje zadanie: uczyni‡ je nieprawdopodobnie dochodowym. We-

d‡ug J. Ringelheima to dwie domeny naszego wieku pozwoli‡y ludziom

uczyni æ go najbardziej destrukcyjnym w historii. By‡y to nasze naukowe

i technologiczne osi„gniŒcia oraz nasza wiara w to, ¿e je œ li mo¿emy uczy-

ni æ co œ potŒ¿nym – niewa¿ne, czy jest to broæ czy szczepionka – powin-

ni œ my to zrobi æ . 12 Thomas Watson uczyni‡ potŒ¿n„ swoj„ firmŒ.

W tym miejscu warto siŒ przez chwilŒ zastanowi æ , w jaki spos ó b

badacze radz„ sobie z okre œ leniem i wyja œ nieniem niepo œ ledniej roli na-

uki (ze szczeg ó lnym uwzglŒdnieniem medycyny) w Zag‡adzie. Historycy

zgadzaj„ siŒ, ¿e nazi œ ci w wiŒkszo œ ci realizowali biomedyczn„ wizjŒ œ wia-

ta, a ich œ wiatopogl„d mia‡ podstawy naukowe. Œ wiatopogl„d wed‡ug

J. Kmity to system przekonaæ, kt ó re okre œ laj„ w trybie normatywnym

10 Pierwszy „ powszechny spis koni ” Niemcy zarz„dzili w Polsce w 1940 roku, tam¿e,

s. 327.

11 Tam¿e, s. 303.

12 J. R i n g e l h e i m: The Strange and the Familiar, w: Humanity at the Limit. The

Impact of the Holocaust Experience on Jews and Christians, ed. by M.A. S i n g e r,

Bloomington-Indianapolis 2000, s. 40.

NAUKA NA US£UGACH LUDOB Ó JSTWA

195

warto œ ci „ ostateczne ” , czyli nie s‡u¿„ce ju¿ ¿adnym innym warto œ ciom,

a zarazem prezentuj„ obraz œ wiata ukazuj„cy, jak siŒ maj„ poszczeg ó lne

jego fragmenty, zw‡aszcza nasze dzia‡ania do tych warto œ ci „ ostatecz-

nych ” . 13 Warto œ ci„ ostateczn„ dla Niemc ó w w tamtym okresie by‡o

oczyszczenie œ wiata z wszelkich niedoskona‡o œ ci. Rola nauki sprowadzi‡a

siŒ do przygotowania gruntu dla ludob ó jstwa przez kreowanie i rozpo-

wszechnianie dyskursu, kt ó ry w swej naukowej ¿arliwo œ ci zamaza‡ etyczne

granice dotychczas uwa¿ane za nienaruszone. Terminologia darwinowska,

selekcja stosowana w odniesieniu do spo‡eczeæstw, redukcja etnicznych,

religijnych i kulturalnych r ó ¿nic do niezmiennych r ó ¿nic biologicznych,

abstrakcyjne idea‡y „ rasowo czystych ” i dziedzicznie zdrowych jednostek

i ca‡ych spo‡eczeæstw – wszystko to osi„gnŒ‡o kulminacjŒ w dehuma-

nizuj„cej terminologii reprezentowanej przez koncepcjŒ: „ ¿ycie nie warte

istnienia ” ( „ lebensunwertes ” ) i warto œ ciowanie ras. 14 Oto przyk‡ad takiego

dyskursu pochodz„cy z 1934 roku, autorstwa biologa o œ wiatowej s‡awie,

posiadacza wielu naukowych wyr ó ¿nieæ, a w owym czasie dyrektora In-

stytutu Hodowli i Uprawy im. Cesarza Wilhelma, Erwina Bauera:

Ka¿dy rolnik wie, ¿e gdyby zarzyna‡ najlepsze okazy z domowej trzody, za-

nim siŒ rozmno¿„ i opar‡ hodowlŒ na po œ ledniejszych zwierzŒtach, to wkr ó t-

ce doprowadzi‡by do beznadziejnej degeneracji rasowej. A my pozwalamy,

by b‡„d, jakiego nie pope‡ni‡by ¿aden ch‡op w stosunku do swoich zwierz„t

hodowlanych czy upraw pleni‡ siŒ w œ r ó d nas na szerok„ skalŒ. W ramach

rekompensaty za nasz„ dzisiejsz„ humanitarno œæ trzeba dopilnowa æ , by

po œ ledniejsi ludzie siŒ nie rozmna¿ali. Prosty zabieg, do przeprowadzenia

w ci„gu paru minut umo¿liwia nam to dzisiaj bez konieczno œ ci dalszej zw‡o-

ki ( … ). Nie ma gorŒtszego zwolennika nowych ustaw dotycz„cych steryli-

zacji ode mnie, ale muszŒ powt ó rzy æ raz jeszcze, ¿e stanowi„ one zaledwie

pocz„tek drogi. 15

Nazistowscy lekarze pr ó bowali wprowadzi æ w ¿ycie naukow„ utopiŒ przez

eliminacjŒ z‡ych gen ó w z puli gen ó w. Wielu z medycznej profesji sta‡o

siŒ wykonawcami ludob ó jstwa w dobrej wierze, poniewa¿ widzieli siebie,

jako zabijaj„cych selektywnie, a¿eby zachowa æ ¿ycie i zdrowie wiŒk-

szo œ ci populacji. Nazi œ ci u¿yli istniej„cych teorii eugeniki, wykorzystali

je tylko w nowy spos ó b. Intelektualnym skokiem by‡o widzenie narodu

(puli gen ó w), jako pojedynczego cia‡a, kt ó re by‡o chore i mog‡o by æ

13 G. B a n a s z a k, J. K m i t a: Spo‡eczno-regulacyjna koncepcja kultury, Warszawa

1991, s. 82.

14 P. W e i n g a r t: Eugenics and Race-Hygiene in the German Contex. A Legacy of

Science Turned Bad?, w: Humanity and the Limit, s. 213-214.

15 M. W e i n r e i c h: Hitler ’ s Proffesors, New York 1946, cyt. za Z. B a u m a n: Ho-

locaust: piŒ æ dziesi„t lat p óŸ niej, s. 41.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: