Charakterystyczne cechy architektury renesansowej, obecne w dziełach takich jak Albertu i Bruneleschi, zostały wypracowane w oparciu o studia nad antycznymi budowlami i koncepcją architektury opartej na skali ludzkiej.
Architekci studiowali formy architektury antycznej i wprowadzali je do swych projektów.. Odrodziła się koncepcja podziałów przestrzeni oparta na proporcjach ludzkiego ciała. Jakkolwiek najważniejszym inwestorem nadal pozostawał Kościół, wzniesiono wiele budowli świeckich, takich jak pałace, wille czy szpitale, które stały się długo naśladowanymi wzorami. Równocześnie z praktyką architektoniczną rozwijała się teoria. Powstały traktaty, w których kodyfikowano zasady nowej estetyki. Pierwszy traktat napisał Alberti (1452). Autorami następnych byli: Filarete (1464), Francesco di Giorgio (1482), Sebastiano Serlio (1537-1575) i Andrea Paladio (1570). Ogromny wpływ na sztukę renesansu wywarł, wydany drukiem w 1486 roku, starożytny traktat Witruwiusza O architekturze. W tych pracach, oprócz nauki o porządkach architektonicznych, teoretycy często zamieszczali rysunki zaprojektowanych przez siebie budowli; przedstawiali także urbanistyczne wizje miast idealnych. Przykładem wcielenia ich w życie jest miasto Sabbionetta, założone przez rodzinę Gonzagów w końcu XVI wieku.
Quatrocento
Za pierwsze dzieło architektury renesansowej uważa się kopułę katedry Santa Maria del Fiore we Florencji,(T str. 198) zaprojektowaną w 1418 roku przez Filippa Brunnelleschiego (1377-1446). Nowy system konstrukcji pozwolił na samotność sklepienia, bez potrzeby posługiwania się średniowiecznymi krążynami. Formy zaczerpnięte z architektury antycznej, przejrzyste bryły oraz stosowanie korekty perspektywicznej wyróżnia inne florenckie dzieła Brunelleschiego: Szpital Niewiniątek – Ospedale degli Innocenti (1419-1444) z loggią arkadową, będący prototypem podobnych budowli, kościoły San Lorenzo (1420) i Santo Spirito (1436), a także kaplica Pazzich przy S.Groce (ukończona 1446).
Kontynuatorem Brunelleschiego, a zarazem twórcą naśladowanych wzorów, był Michellozzo di Bartolomeo (1396-1472). Odznaczająca się surowością architektury trójwymiarowa biblioteka klasztoru dominikanów San Marco (1436), uchodzi za pierwszą bibliotekę renesansową, natomiast pałac Medici – Ricardi (1444) stał się prototypem miejskich rezydencji toskańskich.
Jednym z najbardziej wpływowych humanistów Quattrocenta był Leon Battista Alberti (1404-1472). Przeszedł do historii nie tylko jako architekt, lecz również jako autor prac teoretycznych podejmujących podstawowe zagadnienia ówczesnej estetyki. Pisał o malarstwie (De pictura, 1435), o architekturze (De re aedificatoria, 1452) i o rzeźbie (De statua, 1464). Spośród zaprojektowanych przez niego budowli późniejszych architektów inspirowała nowa fasada kościoła Santa Maria Novella (1456-1470), nieukończony pałac Rucellaich (1446-1451) we Florencji oraz mauzoleum Malatestów w Rimini (1446-1455). Dwa ważne kościoły Albertiego: San Sebastiano (1459) i San Andrea (od 1464 roku) zostały wzniesione w Mantui.
Wybitnym architektem końca XV wieku był Giuliano da Sangallo (1443-1516), autor wielokrotnie naśladowanej willi Medyceuszy w Poggio a Caiano (1480) i współtwórca pałacu Strozzichwe Florencji (1489).
Humanistyczne zainteresowania epoki połączone z dążeniem do maksymalnej wiarygodności przedstawienia, przy świadomości, że piękno to nie tylko mimesis, warunkowały ewolucję włoskiej rzeźby renesansowej. Pragnienie naturalistycznego przedstawienia ludzkiej postaci spowodowało, że akt zajmował ważne miejsce w rozważaniach teoretycznych; studiowano anatomie, podejmowano próby ustalenia kanonu ludzkiej postaci na wzór kanonu Polikleta, etc. Jednak w praktyce teorię często zastępowano imitacją dzieł klasycznych, stosunkowo licznie zachowanych w porównaniu z antycznymi dziełami malarstwa czy architektury. Mnogość i dostępność klasycznych modeli tłumaczy powód, dla którego rzeźba była jedną z najlepiej i najszybciej rozwijających się dziedzin sztuki.
Podobnie jak w przypadku architektury, początki renesansowej rzeźby wiążą się z katedrą Santa Maria del Fiore we Florencji. W 1401 roku ogłoszono konkurs na dekorację drugich drzwi baptysterium*. Jego uczestnicy mieli przedstawić scenę ofiary Abrahama. Swoje prace zgłosili najważniejsi mistrzowie epoki, m.in. Brunelleschi, Luca della Robbia i Lorenzo Ghiberti (1378-1455) – zwycięzca konkursu.
Wykonane przez Lorenzo Ghibertiego w 1425 roku brązowe drzwi baptysterium we Florencji, nazywane Rajskimi Wrotami (Porta del Paradiso), są uważane za pierwsze dzieło rzeźby renesansowej. Relief ten cechuje wręcz malarska perspektywa i wieloplanowa kompozycja. (H str. 118)
Donato di Niccolo zwany Donatello (1386-1466) był najwybitniejszym rzeźbiarzem epoki. Najczęściej tworzył posągi pojedynczych postaci. Interesował się także płaskorzeźbą i wynalazł technikę zwaną rilievo schiacciato (schiacciato – bardzo płaski), czyli reliefu wydobytego z tła tak płasko i tak subtelnie modelowanego, iż sprawia wrażenie rysunku. Po raz pierwszy w postumencie figury św. Jerzego* (1416)(T str. 214),ważnym jego dziełem jest wykonana z brązu rzeźba Dawida(H str. 128). Zawdzięczamy mu także pierwszy pomnik rycerza na koniu, jaki powstał od czasów rzymskiego antyku, a mianowicie pomnik weneckiego kondotiera Gattamelatty w Padwie.(H str. 118)
Twórczość Donatella ewaluowała od pierwszych prac jak św. Jan Ewangelista (1415), w których zainteresowanie odnową średniowiecznego języka zbliża artystę do męczenników Nanniego di Banco (1390-1421), aż do ekspresyjnego wyobrażenia przepełnionej smutkiem Marii Magdaleny (1454-1456)(T str.75). Jego figury stawały się coraz bardziej realistyczne, pozowały do nich osoby z otoczenia artysty. Śmiało eksperymentował z różnymi środkami wyrazu, poszukując intensywnej ekspresji. Wywarł ważny wpływ na późniejszych artystów.
W czasach Quatrocenta przy najważniejszych dziełach powstających we Florencji pracowało wielu artystów, m. In. Jacopo dela Quercia, Agostino di Duccio, Bernardo i Antonio Rosselino i Luca della Robbia (1400-1482), który zawdzięczał sławę wykonanej w latach 30.XV wieku dla katedry florenckiej marmurowej, płaskorzeźbionej trybunie śpiewaczej zwanej cantoria. W późniejszych latach poświęcił się wyłącznie wykonywaniu rzeźb z terakoty (tworzywa tańszego), które powlekał emaliopodobnym barwnym szkliwem, tworząc w ten sposób płaskorzeźbione obrazy cieszące się wielką popularnością. Pod koniec XV wieku warsztat della Robbii przeistoczył się w swoistą manufakturę nastawioną na produkcję masową.( H str. 119; T str. 75)
W XV stuleciu, większość artystów wydawała się zmierzać do uzyskiwania czysto formalnego ideału piękna. Przykładem takich postaw artystycznych są nagrobki wykonywane przez Antonia i Bernarda Rossellino oraz Desidera da Settignano.
Inaczej niż architekci i rzeźbiarze, czerpiący bezpośrednio ze sztuki starożytnej, malarze nie mogli wprost nawiązywać do antycznego dziedzictwa. Malarstwo rozwijało się w tym czasie według własnych prawideł, czerpiąc jednakże z osiągnięć naukowych innych dziedzin artystycznych, zwłaszcza perspektywy. Swój znakomity rozwój zawdzięczało nowym środkom i technikom malarskim, takim jak olej, płótno i sztaluga. Zwłaszcza malowanie na płótnie ułatwiało rozprzestrzenianie się obrazów, bowiem można je było transportować w postaci zrolowanej, i rozpowszechnianie nowej estetyki. Istnienie wspólnej teoretycznej bazy nie implikowało definicji jednego wzoru, którego przestrzegaliby wszyscy włoscy artyści XV wieku. Przeciwnie, pozwolili na rozwój indywidualnych bądź lokalnych doświadczeń, tworzących bogatą panoramę malarstwa włoskiego Quattrocenta.
Fresk młodego florenckiego malarza Masaccia Trójca Święta, wykonany w kościele Santa Maria Novella we Florencji, zapoczątkował w 1452 roku malarstwo renesansowe.(H str.118) Postaci Masaccia(T str. 257) podobnie jak renesansowe rzeźby, zostały oderwane od architektonicznego tła. Tak jak wielu współczesnych mu malarzy, w tym Fra Angelico, Filippa Lippi(T str. 250) i Paolo Uccello(T str. 301) zajmował się przede wszystkim problemami perspektywy malarskiej, światłocieniem i kompozycją barwną.
Pierro della Francesca (1420-1492) to wielka postać malarstwa drugiej połowy XV wieku. Ukazywane przez niego osoby wydają się poruszać wolno i majestatycznie na tle krajobrazów lub niekiedy na tle kompleksów architektonicznych, które budował stosując perspektywę powietrzną, jak na obrazie Biczowanie (H s. 130)(T str. 274-275). Artysta, którego sztuka oddziałała szczególnie silnie na kształtujące się nowe ośrodki malarstwa renesansowego – Urbino, Wenecję i Rzym, unikał patetycznego wyrazu, cechującego twórczość artystów florenckich.
Andrea Mantegna pochodził z Padwy (H s. 120). Kompozycje malarskie tego artysty nie tyle są interesujące z powodu rozbudowanych, poprawnych pod względem perspektywicznym kompleksów architektonicznych, umieszczanych często w tle jego obrazów, ile ze względu na to, że dowodzą niezwykłej archeologicznej dociekliwości. Z tą samą pieczołowitością uprawiał on studia anatomiczne, skrupulatnie poznając budowę ludzkiego ciała. Komponowane przez niego postaci, zwłaszcza przez specyficzny rzeźbiarski wygląd, zbliżały się bardzo swym charakterem do wyglądu figur antycznych. Jedynie w przypadku motywów malarskich, które Mantegna przejmował bezpośrednio z natury, dawał upust swojej fantazji.
W tym samym czasie zaczęło się rozwijać malarstwo florenckie, mające bardziej intelektualny wyraz, sugerowany już samą tematyką obrazów. Sandro Botticelli (1444/45-1510), na którego płótnach dominowała kręta, niespokojna i ruchliwa linia, delikatnym konturem zaznaczająca formy (Wiosna), namalował na obrazie Narodziny Wenus (1485) pierwszy renesansowy akt kobiecy.(H str. 121) Pietro Perugino (1448-1523) tworzy obrazy odznaczające się subtelnym i wytwornym charakterem. W Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie zachował się jego fresk Wręczenie kluczy świętemu Piotrowi (1482), który z jednej strony cechuje perfekcyjnie wykreślona perspektywa, a z drugiej – zanurzenie kompozycji w nierzeczywistym świetle.
Omówione dotąd dzieła zamykają okres eksperymentów w sztuce renesansu. Dzięki papieżom o humanistycznej formacji intelektualnej Rzym zajął w następnym stuleciu miejsce Florencji na artystycznej mapie odrodzenia. Okres dojrzałego renesansu trwał krótko, od około 1495 do 1520. Sztukę kształtowało w tym czasie kilku genialnych artystów, których działa oddziałują na europejską kulturę do dzisiaj. Pojawiły się równocześnie pierwsze symptomy kryzysu w twórczości mistrzów odrodzenia, zapowiadające nową, manieryczną estetykę.
Ezio_Avditore