33. GEOPOLITYKA

1.    Scharakteryzuj pojęcie geopolityki, geohistorii i geostrategii.

Pojęcie geopolityka zostało stworzone przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellena na początku XX w. dla określenia szczególnej analizy polityki (głównie, choć nie wyłącznie, polityki zagranicznej państw narodowych) prowadzonej w odniesieniu do uwarunkowań, jakie tworzą czynniki przestrzenne: rozumie się pod tym pojęciem nie tylko i nie tyle czynniki czysto fizyczne, jak morfologia przestrzeni czy klimat, lecz przede wszystkim stosunki współzależności między bytami politycznymi określanymi terytorialnie.

-                 Nauka o zmiennej strategii politycznej zdeterminowanej przez czynniki cywilizacyjne i rozgrywającej się na niezmiennej przestrzeni geograficznej w perspektywie długiego trwania historycznego.

-                 Jest umiejętnością budowy modeli teoretycznych, myślenia, analizy czy też patrzenia na państwo w kategoriach przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na nim toczą.

-                 Nauka zajmująca się oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych.

-                 Dyscyplina z pogranicz geografii, historii, nauk politycznych, ekonomii i nauk społecznych. Dyscyplina neutralna politycznie, choć wykorzystywana niekiedy przez politykę w dobrej lub złej wierze.

-                 Ogólnie, w porównaniu z geopolityką tradycyjną nowa, współczesna geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia itp., niż czynnikom fizycznym, których wpływ i znaczenie zostały głęboko zmodyfikowane przez technologię.

Istota geopolityki:

(wg Tomasz Gobisia) – widzi państwa lub inne twory polityczne jako organizacje przestrzenne, które toczą nieustanną walkę. Państwa nie są nieruchome lecz są strukturami dynamicznymi. Państwo nie jest tworem administracyjno-politycznym.

Geohistoria – geopolityka, która toczyła się w przeszłości.

-       Przez geohistorię pojmujemy określenie czegoś innego niż implikowanego przez geopolitykę czegoś bardziej historycznego i szerzej pojętego, nie będącego tylko zestawieniem uschematyzowanej historii przestrzennej do obecnej i przeszłej sytuacji państw, najczęściej nadającej im tylko jeden wyraźny kierunek.

-       Geohistoria to geopolityka tocząca się w przeszłości

Geostrategia - dotyczy aktualnie toczonej gry wielkich mocarstw oraz odnosi się do budowania scenariuszy średnioterminowych (5 – 10 lat) lub długoterminowych
(10 – 20 lat)

-       Strategia polityczna obowiązująca w długim okresie czasu jeśli ta strategia ma szeroki wymiar geopolityczny regionalny lub lokalny nazywa się nie raz geostrategią

-       Długofalowy plan działania odnosi się do budowania scenariuszy rozwoju geopolityki.

2.    Scharakteryzuj trzy wymiary analizy geopolitycznej.

Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznach

-       płaszczyźnie geografii fizycznej – na pewnej niezmiennej przestrzeni

-       warstwa kulturowa - jej podmiot to typ organizacji społecznej, (która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej) na danym terytorium

-       gra wielkich mocarstw – współczesne stosunki międzynarodowe jest to coś, co jest elastyczne, ciągle się zmienia ( położenie strategiczne)

3. Scharakteryzuj pojęcie państwa.

Państwo – terytorium, ludność, władza.

Dwa podstawowe znaczenia:

a.    Państwo to struktura organów władzy publicznej; aparat władztwa publicznego, „piramida” rządów. Nadając takie znaczenie terminowi państwo wprowadza się zarazem ostre rozgraniczenie między państwem a społeczeństwem. Państwo to tyle, co ludzie władzy: policjant, urzędnik, sędzia oraz organy publiczne, w których skład oni wchodzą – policja, ministerstwa, rządy itp.

b.    Państwo to wspólnota ludzka (obywatelska). Wspólnota ta funkcjonuje nie tylko za życia jednego pokolenia, jest związkiem pokoleń. Dziedziczymy terytorium państwa, jego instytucje, symbole, przekonanie o znaczeniu państwowości dla jednostek i grup społecznych. Państwo jest zatem w tym znaczeniu organizacją społeczeństwa, organizacją obywateli. Jest to organizacja o charakterze terytorialnym i suwerennym.

Istnieje 5 typów definicji państwa:

a)    funkcjonalne – opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono pełnić w danym układzie społecznym. Państwo to społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium, której głównym celem jest rozwiązywanie wspólnych problemów
i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku.

b)    elementarne – opierają się na sformułowanej przez Georgia Jellinka
(1851 – 1911) teorii trzech elementów. Te trzy elementy składowe państwa to: ludność, terytorium, władza najwyższa. Państwo jest zatem trwałym związkiem ludzi stale osiadłych na danym terytorium, podlegających jednej, wyłącznej władzy zwierzchniej.

c)    psychologiczne – państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki takie zachodzą na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi. Prawem rządzącego jest wydawanie określonych decyzji i wymaganie ich realizacji, a obowiązkiem rządzonego jest wykonywanie tych decyzji pod groźbą użycia przymusu państwowego.

d)    socjologiczne – określają państwo jako społeczność polityczną. Państwo to zespół ludzi będących członkami lub funkcjonariuszami określonych instytucji
i posiadających z tej racji określone prerogatywy.

e)    klasowe – państwo jest instrumentem klasowego panowania.

4. Scharakteryzuj pojęcie potęgi państwa.

Na potęgę państwa składa się:

-       geografia, demografia (liczba i jakość ludności),

-       ekonomia (wielkość oraz innowacyjność przemysłu),

-       autorytet oraz charakter władzy,

-       zdolności wojskowe (gotowość państwa, społeczeństwa do ofiar, do wojny)

-       sojusze i ich wiarygodność, naród.

5. Scharakteryzuj koncepcje narodu.

Naród               - grupa społeczna oparta o więzy krwi;

- zjawisko,  grupa polityczna (naród = społeczeństwo), wspólnota polityczna;

- wspólnota historyczna.

Naród utworzona w procesie historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia jednostek, rodzin i grup w określonych warunkach przyrodniczo-biologicznych oraz ukształtowała rozumiane przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie:

- potrzeby, emocje i wyobrażenia;

- ich artykulację – język;

- środki i sposoby ich zaspokojenia, nadając im swoisty dla własnego poznania sens kulturowy.

W politologii pojęcie naród używane jest w dwóch znaczeniach. Pierwsze z nich ma charakter symboliczny. Naród to abstrakcyjna wspólnota polityczna, której dobru
pod­porządkowane mają być działania polityków. W tym kontekście wskazuje się na naród jako źródło lub piastuna suwerennej władzy państwowej. Tego typu sformułowania
odnaj­dujemy często w konstytucjach lub deklaracjach polityków. Podkreślają one element integracji - przeważający nad rzeczywistymi zróżnicowaniami, stanowiącymi podłoże wyodrębniania różnych grup społecznych.

Naród może być też definiowany jako konkretna zbiorowość społeczna, z reguły żyjąca w granicach jednego państwa oraz wyodrębniająca się wspólnym językiem.

6. Scharakteryzuj pojęcie terytorium państwa.

Terytorium państwa stanowi przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna określonego państwa. Jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną.

Nad takim obszarem państwo sprawuje zwierzchnictwo terytorialne. Oznacza ono najwyższą władzę, pełną i wyłączną, nad danym obszarem oraz zamieszkującą go ludnością. Zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy, którzy znajdą się na terytorium państwa oraz wszystkie rzeczy (przedmioty) podlegają władzy i prawu danego państwa. Każde jednak państwo na własnym terytorium może wykonywać takie czynności i podejmować takie działania, które nie są zabronione przez prawo międzynarodowe. Jest to wyrazem zasady, iż żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa.

Nabycie terytorium

Nabycie terytorium może mieć charakter:

-                 pierwotny, kiedy państwo zawłaszcza terytorium, które do tej pory nie pozostawało pod władzą innego państwa,

-                 pochodny, jeśli nabyty obszar należał wcześniej do innego państwa.

Nabycie pierwotne może polegać na:

-                 zawłaszczeniu ziemi niczyjej (okupacji),

-                 przyroście.

Okupacja w znaczeniu zawłaszczenia ziemi niczyjej miała znaczenie w okresie ekspansji kolonialnej w XV - XIX wieku. Polegała ona na dokonaniu efektywnej, rzeczywistej aneksji danego terenu i traktowaniu go jako części swego terytorium. Obecnie ten sposób nabycia terytorium stracił na znaczeniu.
Przyrost jest to wynik powiększenia terytorium na skutek działania sił przyrody lub działalności człowieka. Może bowiem do niego dojść w wyniku zjawisk zachodzących na morskim wybrzeżu, morzu terytorialnym lub rzekach granicznych.

Terytorium państwa może także ulec powiększeniu poprzez budowę portów na morzu, falochronów czy przez osuszenie części obszaru marskiego.

Nabycie pochodne może polegać na:

- cesji terytorialnej,

- plebiscycie.

Cesja terytorialna jest najważniejszym sposobem nabycia pochodnego. Polega ona na odstąpieniu przez jedno państwo części swojego terytorium drugiemu państwu. Podstawą cesji jest międzynarodowa umowa, w której jedno państwo zrzeka się swoich praw do określonego obszaru na rzecz innego państwa. Najczęściej do cesji dochodzi w traktatach pokojowych, czyli umowach kończących stan wojny. Istnieją różne rodzaje cesji, np. cesja wzajemna, polegająca na jednoczesnej wymianie terytoriów między dwoma państwami, lub cesja odpłatna, kiedy w zamian za przekazanie części terytorium państwo otrzymuje zapłatę. Przykładem cesji pierwszego rodzaju jest scedowanie przez ZSRR na Polskę części obszaru w rejonie Drohobycza w zamian za część terytorium Polski w rejonie województwa lubelskiego (umowa z 15.02.1951r.). Natomiast cesja odpłatna miała miejsce np. w przypadku sprzedaży Luizjany Stanom Zjednoczonym przez Francję.

Plebiscyt jest to sposób na powiększenie części terytorium wskutek głosowania ludności. Dzięki plebiscytowi ludność może wyrazić swój pogląd co do przynależności do określonego państwa, a wiec, czy dany obszar, na którym ta ludność zamieszkuje, ma być przyłączony do jednego czy drugiego państwa. Jako przykład można wskazać plebiscyt w Polsce na Górnym Śląsku w 1921r.

7.    Scharakteryzuj pojęcie granicy państwa.

Granica jest to powierzchnia prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, a więc terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności. Granica wyznacza zatem boczne krańce terytorium państwowego, ale nie obejmuje jego krańców górnych, tj. granic miedzy przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną.

Granica państwa – powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną oddzielającą terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego państwa od innych państw lub morza pełnego. Rozróżnia się granice lądowe i wodne, naturalne
i sztuczne.

Granice mogą wynikać z naturalnego ukształtowania terenów zajmowanych przez dwa państwa, które są rozdzielone np. rzeką, górami, morzem itp. Granice mogą być także wytyczane w sposób sztuczny, tzn. bez uwzględnienia rzeźby terenu.

Granice są na ogół ustanawiane w drodze umowy międzynarodowej, a proces ich ustanawiania można podzielić na trzy etapy:

-                 ogólne określenie i opis granicy oraz wyznaczenie jej linii przebiegu na mapie o dużej skali,

-                 delimitacja, czyli ustalenie szczegółowego przebiegu linii granicznej wraz z naniesieniem na mapę,

-                 demarkacja, czyli szczegółowe wytyczenie granicy już bezpośrednio w terenie; na tym etapie przebieg linii granicznej zaznacza się specjalnymi znakami granicznymi. na lądzie maja one z reguły postać betonowych, numerowanych słupków. W przypadku granicy na rzekach nieżeglownych linia graniczna biegnie środkiem rzeki, zwanym medianą. Natomiast w przypadku rzek żeglownych, czyli nadających się do żeglugi granica przebiega linią najgłębszego koryta, czyli talwegiem.

Granica państwowa, wyznacza terytorium państwa i oddziela je od innych, sąsiednich państw lub obszarów morza pełnego. Rozgranicza nie tylko powierzchnie lądowe, ale też przestrzeń powietrzną i podziemie. Oznaczana jest linią na mapach, a w terenie przez np. słupy graniczne.

Granice naturalne wyznaczane są przez rzeki, morza, pasma górskie, granice sztuczne prowadzone są przez człowieka bez względu na ukształtowanie terenu. Granice morskie mogą przebiegać maksymalnie 112 mil od linii podstawowej.

Prawną podstawą ustanowienia granicy państwowej jest umowa międzynarodowa, na jej mocy dokonuje się delimitacji i demarkacji granicy.

Przebieg granicy państwowej był i pozostaje jednym ze źródeł konfliktów międzynarodowych, krańcowym przykładem może być Afryka, gdzie 80% granic jest kwestionowanych. Jest to wynik całkowicie sztucznego wyznaczania ich przez państwa kolonialne, niekiedy wzdłuż równoleżników i południków, niezgodnie nie tylko z naturalnym ukształtowaniem terenu, ale i z etnicznymi podziałami.

Odmienną tendencją współczesności jest coraz większa przepuszczalność (przenikalność) granic państwowych i ich osłabianie na rzecz swobodnego przepływu ludzi, towarów, kapitału.

8.   
Specyfika granicy morskiej, powietrznej oraz pojęcie przestrzeni kosmicznej.

Obszary morskie są dzielone na następujące strefy w kierunku od lądu do morza pełnego:

-                 morskie wody wewnętrzne,

-                 wody archipelagowe,

-                 morze terytorialne,

-                 strefa przyległa,

-                 strefa wyłącznego rybołówstwa,

-                 szelf kontynentalny,

-                 morze pełne.

Morskie wody wewnętrzne

Wody te stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego, nad którym państwo to sprawuje pełną władzę suwerenną. Wody wewnętrzne stanowią obszar położony między lądem a morzem terytorialnym. W ich skład wchodzą zatoki, tzw. zatoki
i wody historyczne oraz wody portów.

Zatoki stanowią wody poddane suwerenności państwa nadbrzeżnego tylko wówczas, gdy odległość między brzegami zatoki nie przekracza 24 mil morskich. W zatokach większych tylko ich część ograniczona taką 24 - milową strefą jest uznawana za wody wewnętrzne. Wynika to z konwencji prawa morza z 1982r. stanowiącej, iż jeśli odległość między punktami, które wytyczają naturalne wejście do zatoki przy najdalszym odpływie przekracza 24 mile, to wytycza się linię prostą długości 24 mil poprzez zatokę w taki sposób, by zamknąć nią największą powierzchnie wód, jaką da się zamknąć linią o takiej długości. Tak więc wody zamknięte tą linią, patrząc od strony lądu, będą stanowiły wody wewnętrzne.

Zatoki i wody historyczne są to takie obszary, nad którymi dane państwo wykonuje od dawna swoją władzę tak jak na wodach wewnętrznych i jest to zwyczaj uznany przez inne państwa. Nie ma przy tym znaczenia szerokość takiej zatoki. Taką zatoką jest np. Zatoka Piotra Wielkiego, nad którą leży Władywostok.

Porty morskie są to obszary, położone zazwyczaj na styku morza i lądu, wyposażone w urządzenia umożliwiające statkom postój oraz załadunek pasażerów i towarów. Istnieje podział na porty otwarte (handlowe), dostępne dla wszystkich statków oraz porty zamknięte, przeznaczone dla własnych statków danego państwa lub jego okrętów wojennych. Uważa się jednak, że państwo nie może zakazać wejścia do portu zamkniętego statkowi, który wskutek awarii lub sztormu znalazł się w niebezpieczeństwie.

Statki handlowe mogą zawijać do obcych portów otwartych bez specjalnych zezwoleń. Z chwilą wpłynięcia do obcego portu statek podlega władzy państwa, do którego należy port.

Natomiast okręty wojenne z reguły nie mogą zawijać do obcych portów bez zezwolenia państwa nadbrzeżnego. Jeśli jednak takie zezwolenie uzyskają, to w obcym porcie korzystają z pełnego immunitetu, co oznacza, że nie podlegają jurysdykcji państwa por...