39 historia doktryn politycznych.doc

39. HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH

        SYNDYKALIZM [franc.], wywodzący się od P.J. Proudhona kierunek teoret. w ruchu robotn. oraz związany z nim ruch społ., cieszący się znaczną popularnością w zach. Europie w pierwszych dekadach XX w. Syndykalizm zakładał prymat celów ekon. nad polit. w walce proletariatu o swoje prawa; upatrywał w związkach zaw. (franc. syndicats), a nie w partiach polit., zasadnicze narzędzie tej walki (prowadzonej gł. poprzez ruch strajkowy). Od chwili wyłonienia się tendencji syndykalistycznej wśród franc. i belg. związkowców w końcu lat 60. XIX w. wyróżnić w niej można 2 zasadnicze nurty: reformistyczny i rewolucyjny. Syndykalizm reformistyczny , nie kwestionując bynajmniej kapitalist. organizacji społeczeństwa, stawiał sobie ograniczone cele zapewnienia zrzeszonym w związkach członkom lepszej pozycji w społeczeństwie i lepszych warunków bytowych; uznawał odrębność organizacyjną poszczególnych grup zaw., natomiast gdy chodziło o formy i taktykę działania w rozwiniętych krajach kapitalist., przechodził stopniowo (pod wpływem doświadczeń hist.) od żywiołowych strajków do działań negocjacyjnych, prowadzących do podpisywania umów zbiorowych. Nurt rewolucyjny dążył natomiast do zasadniczej zmiany systemu społ., przypisując związkom gł. rolę w mobilizacji mas (akcja bezpośrednia), w samym akcie obalenia kapitalizmu (strajk generalny przeradzający się w rewolucję), jak również w nowym, porewol. systemie gosp. i administracyjnym; w aspekcie organiz. stawiał na solidarność mas pracujących, tworząc na szczeblu lokalnym ciała grupujące przedstawicieli różnych grup zawodowych. Na powstanie tego nurtu duży wpływ miały koncepcje  anarchizmu.

Oba nurty krytykowały demokrację parlamentarną. W ich działalności zaznaczały się silnie antyinteligenckie uprzedzenia. Syndykalizm francuski znalazł najpełniejszy wyraz w programie powstałej 1895 Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT); zasady syndykalizmu precyzowała tzw. karta z Amiens (1906), sformułowana w szczytowym okresie sukcesów nurtu rewolucyjnego. Podobną radykalizację przeżywał w tym okresie ruch związkowy w Hiszpanii i we Włoszech. O ile jednak znaczna część aktywistów Unione Sindicale Italiana (USI) udzieliła w latach 20. XX w. poparcia B. Mussoliniemu i stworzonemu przez  faszyzm modelowi państwa korporacyjnego ( korporacjonizm), związkowcy hiszp. (UGT) pozostali wierni lewicy. Reformistyczny syndykalizm odgrywał istotną rolę w ruchu związkowym Belgii i W. Brytanii. W Belgii był tradycyjnie związany z socjalistami, natomiast rozwijające się samodzielnie od poł. XIX w. ang. związki zaw. (tzw. trade-uniony) były powiązane do końca stulecia z Partią Liberalną. Pojawienie się w W. Brytanii w końcu lat 80. XIX w. tzw. nowego unionizmu doprowadziło jednak do utworzenia Partii Pracy (Labour Party), w której wpływy trade-unionów są tradycyjnie b. silne. Znaczną rolę polit. odgrywali również syndykaliści w niektórych krajach Ameryki Łac. (Argentyna, Meksyk) oraz w Rosji (do 1921); działający w Polsce w latach II wojny świat. Związek Syndykalistów Polskich nie miał szerszego zaplecza.

ANARCHIZM [gr.], doktryna polit. i ruch społ. sprzeciwiające się wszelkiej władzy publ., postulujące likwidację państwa i zastąpienie go ustrojem bezpaństw., opartym na wolnych od jakiegokolwiek przymusu, samorzutnie powstających związkach producentów i konsumentów; anarchizm uznawał wolność za wartość nadrzędną, odrzucał wszelkie autorytety. Idee anarchizmu występowały we wszystkich okresach hist., a ich śladów doszukać się można już w staroż. filozofii, zwł. u niektórych gr. sofistów, cyników i stoików, odnoszących się negatywnie do instytucji państwa. Pierwszym nowoż. myślicielem, wyrażającym poglądy anarchistyczne, był W. Godwin. Dojrzałą postać idee anarchizmu osiągnęły w XIX w., gł. dzięki P.J. Proudhonowi (pierwszy użył nazwy anarchizm), którego koncepcja mutualizmu (pomocy wzajemnej) oraz postulaty federalizmu i samorządności otworzyły drogę do rozwoju doktryny i ruchu. Anarchizm nigdy nie był zwarty i jednolity pod względem polit., teoret. czy organizacyjnym. Chronologicznie można go podzielić na anarchizm indywidualistyczny, anarchizm kolektywistyczny i anarchizm komunistyczny; w późniejszym okresie kierunki te występowały razem. Anarchizm indywidualistyczny został zapoczątkowany pod koniec XVIII w. przez Godwina, a rozwinięty przez Proudhona oraz M. Stirnera. Anarchiści indywidualistyczni występowali nie tylko przeciwko państwu, również przeciwko społeczeństwu, narodowi, rodzinie twierdząc, że są one źródłem przymusu i zniewolenia jednostki. Negowali społ. naturę człowieka. Dążyli do wolności poza społeczeństwem, gloryfikowali zdrowy egoizm i kult własnego ja. Uważali, że najwyższym prawem dla człowieka powinna być korzyść własna. Rozwój anarchizmu jako ruchu społ. zbiega się w czasie z upowszechnieniem idei kolektywistycznych. Anarchizm kolektywistyczny został zapoczątkowany w 2 poł. XIX w. przez M.A. Bakunina. Przewidywał on likwidację własności prywatnej i oddanie jej do dyspozycji swobodnie stworzonych kolektywów (wspólnot produkcyjnych, zarówno w miastach, jak i na wsi). Rozwinął anarchistyczną krytykę państwa, wzywał do wywołania rewolucji społ., której celem bezpośrednim byłaby jego likwidacja i urzeczywistnienie ideału społeczeństwa bezpaństwowego. Uważał, że rewolucja może być także przygotowana przez tajną organizację spiskową, której zadaniem byłoby doprowadzenie do wybuchu rewolucji. Do realizacji tych celów Bakunin powołał 1864 tajną organizację spiskową: Bractwo Międzynar., a 1868   Międzynar. Alians Demokracji Socjalist., który przyłączył się do I Międzynarodówki. Ostry konflikt personalny z K. Marksem oraz zasadnicze różnice o charakterze teoret.-programowym i organiz. sprawiły, że na kongresie w Hadze (1872) Bakunin i jego zwolennicy zostali usunięci z I Międzynarodówki. Nie uznali jednak tej decyzji i od 1877 zwoływali kongresy własnej międzynarodówki. Od tego czasu ruch anarchistyczny rozwijał się w walce z ruchem socjalist.; zwolenników miał gł. we Włoszech, Hiszpanii, Szwajcarii rom., Francji i Rosji. Na przeł. lat 70. i 80. ukształtował się anarchizm komunistyczny i wkrótce zaczął dominować w ruchu anarchistycznym. Głównym teoretykiem był P.A. Kropotkin, poza tym E. Malatesta, S. Faure, J. Grave, E. Reclus. Usiłowali oni połączyć anarchistyczne hasło absolutnej wolności z zasadami gospodarki komunist.: wspólne wytwarzanie i równy podział wytworzonego produktu. Pod względem taktycznym kładli nacisk nie na akcje terrorystyczne, lecz na agitację i propagandę. Kropotkin usystematyzował założenia i cele anarchizmu; anarchizm komunistyczny wyłożony przez niego jest szczytową fazą rozwoju doktryny. Doktryna i ruch anarchizmu stały się punktem wyjścia działalności terrorystycznej w 2 poł. XIX w., zwł. w 1880 1900, skierowanej przeciw reprezentantom władzy państw. (m.in. zamachy na prez. Francji M. Carnota, ces. Wilhelma I, prez. USA W. McKinleya). Akcja terroru indywidualnego spowodowała ostre represje przeciwko anarchizmowi (w wielu państwach wydano specjalne ustawy uznające anarchizm za przestępstwo). Na pocz. XX w., kiedy załamała się działalność terrorystyczna, anarchiści zaczęli szukać nowych rozwiązań i sojuszników, zmieniając taktykę działania, m.in. nawiązali kontakty z ruchem syndykalistycznym ( syndykalizm).

W Rosji idee Bakunina funkcjonowały w ruchu narodnickim ( narodnicy), ale na pocz. XX w. anarchiści tworzyli własne grupy, aktywne podczas rewolucji 1905 07. W lipcu 1917 anarchiści wraz z bolszewikami dokonali nieudanego puczu, w listopadzie poparli przewrót bolszewicki w Piotrogrodzie; w wojnie domowej walczyli przeciw białym, zwł. na pd., gdzie działała partyzancka armia N. Machno (związała się z nim stosunkowo prężna grupa ukr. anarchistów Nabat). Bolszewicy, którzy zwalczali większe grupy i siły anarchistyczne, do pocz. 1922 tolerowali zwolenników anarchizmu działających w radach delegatów i w centr. organach wykonawczych. Od poł. 1922 wszelka niebolszewicka działalność polit. została faktycznie zakazana. Część anarchistów wyemigrowała, pozostałych dotknęły represje (wg ich danych w latach 20. i 30. represjonowano ponad 100 tys. osób).

Najsilniejszy był anarchizm w Hiszpanii; dominował w ruchu robotn., miał też zwolenników na wsi; 1927 powstała  Iberyjska Federacja Anarchistyczna; po przewrocie wojsk. F. Franco anarchiści zdecydowanie opowiedzieli się po stronie republiki i stanęli w jej obronie; jednocześnie próbowali urzeczywistniać swój program. Oddziały milicji robotn. spod znaku anarchizmu opanowały prawie całą Katalonię i znaczną część Aragonii, gdzie pod ich wpływem zaczęły powstawać komuny. Zostały one latem 1937 rozbite przez komunistów, którzy walczyli z anarchistami o wpływy polit., a ich taktyka przyjęta w danej chwili była odmienna: uważali, że republika musi najpierw wygrać wojnę, a dopiero później dokonać zmiany stosunków własności. Anarchiści walczyli do ostatniego momentu na froncie pod Madrytem. Po wojnie byli prześladowani i nigdy nie odzyskali dawnego znaczenia.

Po II wojnie świat. w Europie Zach. działało wiele grup anarchistycznych, ale były one liczebnie słabe, a ich działalność ograniczała się do publikowania pism i biuletynów o minim. zasięgu. Powstała Międzynar. Federacja Anarchistyczna, której pierwszy kongres odbył się 1949 w Paryżu, a drugi 1958 w Londynie. Mimo upadku idei anarchizmu w ortodoksyjnej formie, jego pojedyncze składniki można odnaleźć w poglądach ekologów, przedstawicieli tzw.  nowej lewicy i przywódców buntu studenckiego lat 60. Z doświadczeń anarchizmu korzysta  terroryzm współczesny.

W Polsce idee anarchizmu nie znajdowały szerszego grona zwolenników. Oddziaływały na ideologię pol. ruchu robotn. we wczesnym stadium jego rozwoju; pod ich wpływem znajdowali się również działacze II i III Proletariatu. Poglądy zbliżone do anarchizmu głosili E. Abramowski i L. Kulczycki. Organizacje anarchistyczne (m.in. Grupa Anarchistów-Komunistów Internacjonał) dokonywały zbrojnych zamachów podczas rewolucji 1905 07, gł. w Białymstoku, Warszawie i Łodzi; 1908 13 działała grupa Rewolucjonistów Mścicieli, powstała z części Organizacji Bojowej PPS; gł. teoretykiem polskiego anarchizmu był w pocz. XX w. J.W. Machajski. Współczesne grupy anarchistyczne pojawiły się na pocz. lat 80., gł. w dużych miastach, w środowiskach młodzieżowych (okresem ich szczególnej aktywności były lata 1987 89); powstały wówczas m.in.: Ruch Społeczeństwa Alternatywnego (1983), Federacja Anarchistyczna (1989), Pol. Partia Polit. (1989); od 1987 działała we Wrocławiu (następnie podobne grupy w innych miastach) Pomarańczowa Alternatywa, znana zwł. z organizowania ulicznych happeningów.

F. RYSZKA W kręgu zbiorowych złudzeń, Warszawa 1991;

D. GRINBERG Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870 1914, Warszawa 1994.

SOCJALIZM [łac.]: 1) powstałe w XIX w. ideologie i ruchy społ., dążące do równości i sprawiedliwości społ.;

2) określenie stosowane niekiedy do charakterystyki ustroju społ. tych krajów wysoko rozwiniętych (zwł. eur.), w których gospodarce rynkowej towarzyszy daleko posunięta redystrybucja dochodu nar. i realizacja koncepcji państwa opiekuńczego ( państwo dobrobytu, socjaldemokracja). Niektóre elementy idei socjalizmu XIX i XX-wiecznego występowały w ruchach protestu w średniowieczu i we wczesnej epoce nowoż. (ciompi, lewellerzy), w niektórych ruchach rel., utopiach renes. (T. Campanella, T. Morus). W XIX w. socjalizm był reakcją na wielkie zmiany społ., które poczęły się dokonywać we wczesnych fazach kapitalist. uprzemysłowienia: rozbicie tradycyjnych wspólnot i instytucji paternalizmu właściwych epoce przedprzem., masowa ruchliwość społ., rozpad tradycyjnych więzi, urynkowienie rozmaitych aspektów życia wcześniej regulowanych obyczajem, wyzysk, wykorzenienie i alienacja jednostek i grup społecznych. Termin socjalizm zawłaszczany przez liczne, często przeciwstawne i zwalczające się obozy ideowe i polit., należy do najbardziej wieloznacznych w dziejach ideologii i myśli społecznej.

Ideologie i ruchy socjalistyczne.Socjalizm odwołuje się do takich wartości, jak równość, wspólnota, sprawiedliwość społ., a zwraca się przeciw  alienacji, wywoływanej przez rynek, i przeciw wyzyskowi, powodowanemu przez  kapitalizm. Wcześni socjaliści (Ch. Fourier, R. Owen) szukali realizacji tych wartości w budowie dobrowolnych wspólnot wytwórców. W 2 poł. XIX w. powstały liczne kierunki myśli socjalist. postulujące taką przebudowę ładu społ., która pozwoliłaby na realizację idei socjalistycznych W szczególnie rozwiniętej postaci idee te znalazły wyraz w pracach K. Marksa i F. Engelsa, którzy swe poglądy określili mianem socjalizmu naukowego, w przeciwieństwie do socjalizmu utopijnego poprzedników ( marksizm). We wczesnych pracach Marks dowodził, że własność prywatna nieuchronnie rodzi alienację, którą da się znieść dzięki uspołecznieniu. Socjalizm w rozumieniu klasyków marksizmu miał być kolejnym, koniecznym etapem hist. rozwoju ludzkości, efektem działania nieuchronnych, poddających się poznaniu praw. Jednocześnie jednak do stworzenia nowego ustroju jest konieczna, w myśl teorii marksistów, rewol. walka robotników, która ostatecznie obali skazany na zagładę ustrój kapitalistyczny. Na przeł. XIX i XX w. kontynuatorzy myśli Marksa, zwł. Lenin, R. Luksemburg, a później także Mao Zedong, starali się rozwinąć jego idee w taki sposób, by uwzględnić specyfikę obszarów zacofanych. Jednocześnie z ideami marksistów rozwijały się inne koncepcje socjalistyczne, postulujące stopniowe przekształcanie kapitalizmu przez uspółdzielczanie ( kooperatyzm), przekształcanie własności prywatnej we własność związków zaw. ( syndykalizm), obalenie państwa, co miałoby prowadzić do spontanicznego ułożenia się stosunków społ. na zasadzie wspólnotowej ( anarchizm), rozwój własności municypalnej ( Fabian Society), przekształcanie kapitalizmu przez reformy parlamentarne ( rewizjonizm, socjaldemokracja), w krajach roln. oparcie gospodarki na średnim chłopstwie i spółdzielczości ( agraryzm) i inne. Zróżnicowaniu koncepcji socjalist. odpowiadała wielość ruchów, wywodzących się z idei socjalist.; efektem prób zjednoczenia były  Międzynarodówka I i  Międzynarodówka II.

W zach. Europie w warunkach demokracji parlamentarnej, zwł. w Niemczech, socjalizm stał się podstawą programów masowych, legalnych partii polit. oraz związków zaw., które stopniowo odchodziły od koncepcji rewol. obalenia ustroju kapitalist. na rzecz idei jego przekształcenia przez reformy parlamentarne, gł. przez  nacjonalizację; niektórych sektorów gospodarki, wprowadzenie elementów  planowania gospodarczego, ubezpieczeń społ. oraz przez redystrybucję dochodu nar. w wyniku progresywnego opodatkowania i rozbudowania świadczeń społ. (np. SPD, Labour Party, PPS). Popularność idei socjalist. w XIX w. wynikała z rażących zróżnicowań społ., charakterystycznych dla wczesnych etapów kapitalist. uprzemysłowienia. W okresie międzywojennym sprzyjał jej wielki kryzys gosp. lat 30., który upowszechniał przeświadczenie o strukturalnej niesprawności kapitalizmu, nie będącego w stanie zapewnić wzrostu gosp. i równych szans społ.; prowadziło to do przekonania o konieczności uzupełnienia mechanizmów rynku przez planowanie i redystrybucję dochodu narodowego. Popularność idei socjalist. utrzymywała się do lat 70. XX w., m.in. dzięki sukcesom polityki  interwencjonizmu oraz wzrostowi bezpieczeństwa socjalnego, związanego z wprowadzeniem instytucji państwa opiekuńczego, w pewnej mierze także dzięki rozpowszechnieniu przekonania o sukcesach gosp. ZSRR i krajów, które wprowadziły sowiecki model gosp.-polityczny.

Szukając możliwości pogodzenia racjonalności gosp., możliwej do osiągnięcia dzięki rynkowi, z postulatami równości i sprawiedliwości społ., oraz dążąc do znalezienia sposobu uniknięcia wahań gosp., ekonomiści zach. o orientacji socjalist. proponowali   poczynając od okresu międzywojennego   rozmaite warianty organizacji gosp., polegające na pozostawieniu swobody działania mechanizmów rynkowych w warunkach redukcji własności prywatnej, planowania gosp. i częściowego stanowienia cen przez państwo (socjalizm rynkowy). Idee te były inspiracją do reform, podejmowanych w krajach komunist. od poł. lat 50. (zwł. w Polsce i na Węgrzech).

W Rosji, ze względu na odmienność struktur społ. oraz niedemokr. charakter państwa, ruch socjalist. rozwijał się inaczej. W ostatniej ćwierci XIX w. czołową rolę odgrywali  narodnicy, wg których przyszły ustrój socjalist. można zbudować bez przechodzenia przez fazę kapitalizmu, korzystając ze wspólnotowych tradycji wiejskich ( obszczina), pod warunkiem usunięcia siłą (przez działalność terrorystyczną) samodzierżawia carskiego. W polemice z nimi marksiści ros.e dowodzili nieuchronności kapitalizmu koniecznego do stworzenia klasy robotn.; w konspiracji i na obczyźnie, przy ogromnej roli Lenina, wykształcili swoiste zasady działalności partii, które stały się następnie wzorem dla innych partii komunistycznych.

W 2 poł. XX w., a zwł. w epoce dekolonizacji, idee socjalist. znalazły znaczny oddźwięk w krajach rozwijających się, których zacofanie tłumaczono zależnością od wysoko rozwiniętych centrów kapitalizmu ( zależności teoria); przerwanie tej zależności, częściową nacjonalizację, reformy wyrównujące dochody oraz planowanie traktowano jako rokującą powodzenie drogę rozwoju. W niektórych krajach arab. próbowano łączyć idee socjalizmu z naukami islamu (socjalizm arabski); w praktyce polegało to na etatyzacji gospodarki, redystrybucji dochodu i wprowadzeniu elementów państwa opiekuńczego.

Skrajny charakter nadawały idei socjalist. organizacje terrorystyczne, działające zarówno w krajach rozwijających się, jak i wysoko rozwiniętych; w myśl ich interpretacji odpowiedzią na terror będzie zaostrzenie przymusu przez państwo, co skłoni masy do działań rewol. ( Tupamaros, Sendero Luminoso, Czerwone Brygady oraz Prima Linea, Frakcja Czerwonej Armii). W krajach postkomunist. idea socjalist. przybiera niekiedy postać programu trzeciej drogi   takiej formy przekształceń ustroju uformowanego przez komunizm, która   rozszerzając zakres działania rynku   pozwalałaby jednak zachować bezpieczeństwo socjalne, sprawiedliwość społ. i minimalizować zróżnicowania społ.; program ten, nawiązujący do koncepcji socjalizmu rynkowego, miałby być realizowany przez znaczny udział sektora publ. (niekoniecznie państw.) w gospodarce.

Socjalizm w krajach wysoko rozwiniętych. Ruchy socjalist., zwł. zaś socjaldemokracja, były jednym z gł. czynników przebudowy społeczeństw zachodnioeur. w ostatnim stuleciu, polegającej na ograniczeniu działania rynku (zwł. rynku siły roboczej) i rozbudowie mechanizmów koordynacji zachowań społ. przez demokr. państwo i dobrowolne stowarzyszenia. Proces ten rozpoczął się u schyłku XIX w., po części przez podjęcie socjalist. wyzwania przez elity rządzące (wprowadzenie ustawodawstwa społ., zapoczątkowane 1881 w Niemczech przez O. von Bismarcka). Po II wojnie świat. ruch socjaldemokr. doprowadził do nacjonalizacji niektórych wielkich przedsiębiorstw oraz do ukształtowania się w krajach Europy Zach. (zwł. w W. Brytanii, Austrii, Szwecji i in. krajach skand., Francji), także w Australii, Nowej Zelandii, Kanadzie, rozbudowanych form polityki społ., określanych ogólnym mianem państwa opiekuńczego lub państwa dobrobytu (ang. Welfare State): ubezpieczeń społ., bezpłatnego szkolnictwa, opieki zdrowotnej, świadczeń emerytalnych, płatnych urlopów, zasiłków dla bezrobotnych, tanich mieszkań. Prawa socjalne zostały w ten sposób uznane, oprócz praw i wolności obywatelskich, za jeden z fundamentów społeczeństw wysoko rozwiniętych. W latach 70. XX w., wskutek zmian w strukturze demograficznej ludności (przedłużenia długości trwania życia i wzrostu populacji nieproduktywnej), zwiększenia kosztów ochrony zdrowia, oraz  stagflacji i narastających trudności budżetowych, a także pod wpływem wzrostu znaczenia idei neoliberalnych i neokonserwatywnych, zaczęto ograniczać zakres tych instytucji. W dalszym jednak ciągu redystrybucja dochodu nar. (przez budżet rozwiniętych krajów przechodzi ponad 40% produktu nar. brutto) odgrywa ogromną rolę. Wielkie znaczenie ma też w tych krajach sektor organizacji niepaństw. i nieprywatnych   spółdzielni, stowarzyszeń i fundacji   aktywnych w dziedzinie świadczenia usług społ. (lecznictwo, oświata, kredyty, ubezpieczenia wzajemne, budownictwo mieszkaniowe); wiele podobnych funkcji spełnia sektor komunalny (samorządowy). Zachodnioeuropejskie partie socjaldemokr. przeszły od końca XIX w. ewolucję poglądów na własność. Początkowo głosiły idee ewolucyjnego przejścia do socjalizmu, następnie częściowej nacjonalizacji gospodarki, od czego odeszły w latach 70. XX w.; popierają jednak współwłasność pracowniczą oraz partycypację pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami.

L. KOŁAKOWSKI Główne nurty marksizmu. Powstanie   rozwój   rozkład, t. 1 3, Paryż 1976 78.

LIBERALIZM [łac.], koncepcja teoret. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis dotyczący wolności] i nieskrępowana przymusem polit. działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (liberalizm polityczny) i ekon. ( liberalizm gospodarczy); mianem liberalizmu określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszp. stronnictwa Liberales [wolnościowcy], które w pocz. XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społ. wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke'a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społ. XIX w. (wcześniej Ch.L. de Montesquieu, A. Smith, następnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill, J. Spencer). Wybitnymi kontynuatorami tradycji liberalnej w XX w. są m.in.: I. Berlin, S. de Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia oraz, że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gosp., a zarazem jako gwarancję polit. niezależności jednostki. U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państw. musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucję (zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa) oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwł. sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz  prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się wg nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amer., umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polit. uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą, choć nie bezkonfliktową. Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna; przeciwstawiają się oni tradycji, zwyczajom, przesądom. Racjonalna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność stojąca u podstaw liberalizmu ma charakter negatywny, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną   nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekon. przedsięwzięć jest wg. liberalizmu zjawiskiem pożądanym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia.

Rozróżnia się 2 fazy rozwoju liberalizmu. Pierwsza, zw. klasyczna, obejmuje okres od XVII do końca XIX w. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność rel., tolerancję, zasady konstytucyjne (rządy prawa, trójpodział władz, prawa opozycji), o polit. oraz gosp. uprawnienia jednostki. W 1. poł. XIX w. w Europie Zach. powstały liberalne partie i ugrupowania głoszące hasła liberalizmu politycznego, np. bryt.  Partia Liberalna. Ruch polit. i doktryna liberalizmu miały wówczas gł. charakter negatywny   wskazywały na konieczność ochrony obywateli przed arbitralną władzą. W polityce gosp. zwyciężały zasady liberalizmu gospodarczego. Najszersze poparcie liberalizm zyskał w W. Brytanii i USA. Na kontynencie eur. doktryna liberalna z trudem torowała sobie drogę. Zasady wolnego rynku zyskały uznanie we Francji dopiero w III Republice, we Włoszech po zjednoczeniu państwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji liberalizm nie miał szerszego polit. i intelektualnego poparcia.

Zmiana doktryny liberalizmu dokonała się na pocz. XX w., m.in. pod wpływem krytyki ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniło się też otoczenie społ. i ekonomiczne. Klasyczny liberalizm był zdecydowanie indywidualistyczny, minimalizował rolę zorganizowanej władzy, był przeciwny  etatyzmowi i  interwencjonizmowi państwowemu; współczesny liberalizm ( neoliberalizm) uwzględnia rolę organizacji i mówi o współodpowiedzialności społeczeństwa za los jednostki. Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społ. i ekonomicznych. Kwestionują klas. zasadę  laissez-faire. Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekon. siłami w celu zapewnienia społ. sprawiedliwości i stabilizacji. W ten sposób przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą. Obecnie klasyczny liberalizm nazywany jest niekiedy neokonserwatyzmem.

Europejskie partie liberalne podjęły nieregularną współpracę w 1. poł. XIX w., ale dopiero 1924 powstało Międzynar. Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokr. (franc. Entente Internationale des Partis Radicaux et des Partis Democratiques Similaires; zakończyło działalność 1934). W 1947 powstała  Międzynarodówka Liberalna   Światowa Unia Liberalna; 1976 partie liberalne państw członkowskich EWG utworzyły federację Liberalnych, Demokr. i Reformatorskich Partii Współpracy Eur. (ang. Federation of Liberal, Democratic and Reform Parties); 1986 organizacją stowarzyszoną Międzynarodówki Liberalnej została Federacja Partii Liberalnych i Centrystowskich Ameryki Środk. i Karaibów (hiszp. Federatión de Partidos Liberales y Centristas de Centro America y del Caraibe).

Liberalizm w Polsce. Ideologia liberalna nigdy nie zyskała w Polsce szerokiej popularności. Pierwsze stronnictwo nawiązujące do liberalizmu powstało w Królestwie Pol. wokół grupy posłów z woj. kaliskiego, W. i B. Niemojowskich. Zwolennicy programu pracy organicznej łączyli liberalizm z procesem zmian mających na celu umocnienie materialnych i intelektualnych fundamentów społeczeństwa (J. Supiński, K. Marcinkowski, G. Potworowski). Liberalizm w dojrzałej postaci pojawił się wraz z  pozytywizmem warszawskim. Jego gł. orędownikami byli A. Świętochowski, A. Wiślicki, K. Dunin. Liberałowie warsz. byli rzecznikami gospodarki wolnorynkowej, oddzielenia Kościoła od państwa, tolerancji i wolności osobistej. Na pocz. XX w. istotną rolę w popularyzacji idei liberalizmu odegrała grupa neoliberałów, skupionych wokół A. Krzyżanowskiego, w tzw. ekonomicznej szkole krakowskiej, występującej zdecydowanie przeciw etatyzmowi i interwencjonizmowi państwowemu. W okresie międzywojennym liberalną orientację reprezentowało środowisko Wiadomości Literackich. Odrodzenie myśli liberalnej dokonało się na pocz. lat 80.; można mówić o 2 orientacjach liberalnych: pierwsza nawiązuje do współcz. rzeczników gospodarki wolnorynkowej F. Hayeka, M. Friedmana, występuje przeciwko etatyzmowi, broni tradycyjnych zasad społ.-moralnych (np. Unia Polityki Realnej), druga zaleca szeroki program prywatyzacji gospodarki, sprzyja kapitalizmowi, postuluje ograniczoną rolę państwa w procesach gosp. i rozdział Kościoła od państwa (do 1994 Kongres Liberalno-Demokr.).

B. SOBOLEWSKA, M. SOBOLEWSKI Liberalizm, Warszawa 1978;

F. von HAYEK Konstytucja wolności, Warszawa 1987 (wyd. poza cenzurą);

J. LEWANDOWSKI Neoliberałowie wobec współczesności, Gdynia 1991;

P. ŚPIEWAK Ideologie i obywatele, Warszawa 1991;

K. POPPER Otwarte społeczeństwo i jego wrogowie, Warszawa 1993;

M. NOVAK Liberalizm   sprzymierzeniec czy wróg Kościoła, Poznań 1993;

I. BERLIN Cztery eseje o wolności, Warszawa 1994;

J. SZACKI Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994;

J. GREY Liberalizm, Kraków 1994.

KONSERWATYZM [łac.]: 1) Postawa, którą charakteryzuje przywiązanie do istniejącego stanu rzeczy (wartości, obyczajów, praw, ustroju polit. itp.) oraz niechętny stosunek do gwałtownych zmian, do nowości.

2) Konserwatyzm polityczny   kierunek polit. nawiązujący do konserwatywnej filozofii społ.; przyjmuje postać właściwą epoce i środowisku, w którym występuje, odwołuje się do zespołu wartości, które powinny zostać zachowane i najczęściej wskazuje na grupy społ. lub instytucje, mające je chronić. W XIX w. różne odmiany tego kierunku stały się podstawą działalności konserwatywnych partii politycznych. W Anglii pierwsze grupy konserwatystów ( torysi) powstały po rewolucji 1688, pełny ich rozwój nastąpił w wyniku reakcji na rewolucję franc. 1789, a po 1832 stały się trzonem  Partii Konserwatywnej. We Francji na pocz. XIX w. konserwatyści dążyli do odbudowy ustroju przedrewol., zachowania dawnych przywilejów szlacheckich, wzmocnienia pozycji Kościoła katol.; nabrali znaczenia w okresie  restauracji. W Niemczech konserwatyzm stapiał się z niem. romantyzmem i wyrażał się w kulcie niem. tradycji feud.; 1830 48 ukształtowały się polit. ugrupowania niem. konserwatystów. konserwatyzm rosyjski ujawnił się w ruchu słowianofilskim, podkreślał niepowtarzalną drogę rozwoju Rosji, ze szczególnym sposobem władania ziemią i odrębną w porównaniu z Zachodem postacią religijności. Po I wojnie świat. partie konserwatywne straciły na znaczeniu we wszystkich krajach eur., poza W. Brytanią; ich zwolenników wchłonęły inne partie prawicowe. Obecnie za konserwatywne ( neokonserwatyzm) są uważane partie i ruchy polit., które głoszą uznanie dla podstawowych norm i wartości kultury eur., dla religii oraz inspirowanych przez nią praw i obyczajów, niechęć do  państwa dobrobytu, wiarę w skuteczność nieskrępowanych mechanizmów rynkowych. Tego typu organizacje polit. są zjednoczone w  Międzynarodowej Unii Demokratów oraz w  Europejskiej Unii Demokratycznej, do której należą m.in.: bryt. Partia Konserwatywna, niem. i wł. partie chadeckie, skand. partie konserwatywne, z partii pol.   Porozumienie Centrum oraz Kongres Liberalno-Demokratyczny (do 1994). Wśród najbardziej reprezentatywnych polityków konserwatywnych doby powojennej można wymienić K. Adenauera, Ch. de Gaulle'a, M. Thatcher, R. Reagana.

3) Konserwatyzm filozoficzny   filozofia społ. stworzona na przeł. XVIII i XIX w. przez przeciwników  oświecenia, rewolucji franc. 1789 i  liberalizmu; znalazł klas. wyraz w twórczości E. Burke'a, J. de Maistre'a, L. de Bonalda. W XX w. wybitnymi przedstawicielami konserwatyzmu filozoficznego są: R. Altman, A. Gehlen, A. Glucksmann, G.K. Kaltenbruner, W. Kendal, R. Kirk, B.H. Levy, A. Mohler, J. Ortega y Gasset, M. Oakeshott, R. Nisbet, H. Schelsky, C. Schmitt, R. Spaemann, L. Strauss, E. Voegelin. Podstawą konserwatyzmu filozoficznego jest przekonanie o nieusuwalności zła i cierpienia z historii i życia ludzkiego, ponieważ ich źródłem jest skażona natura ludzka. Odpowiednie wychowanie, religia, reformy społ. mogą je jedynie ograniczyć. Przyjęcie takiego założenia decyduje o odrzuceniu teorii, które głoszą tezę o samodoskonaleniu i samozbawieniu człowieka, które przekonują, że człowiek własnym wysiłkiem, pracą, rozumem, nauką, rewol. czynem jest w stanie wyzwolić się od trapiących ludzkość nieszczęść i ograniczeń.

Konserwatyści odrzucają racjonalistyczne przekonanie, że jest możliwe poznanie praw życia zbiorowego i planowanie społeczne. Uważają, że nie jest wystarczające czysto racjonalne wyjaśnienie życia społ. i natury ludzkiej. Zdaniem konserwtyzmu człowiek jest istotą zdolną do kierowania własnym losem, ale nie ma żadnej pewności, że będzie tego chciał i że będzie to robił dla dobra swego i społeczeństwa. Konserwatyści wskazują na niezbędną w wychowaniu każdego człowieka rolę religii, tradycji i tych instytucji, które swoim hist. doświadczeniem gwarantują, że będą służyć zarówno równowadze społ., jak i kształtowaniu postawy moralnej człowieka. Za naturalne uważają różnice temperamentów, wiedzy, bogactwa, przywilejów. Są przeciwni  egalitaryzmowi, twierdzą, iż dobre społeczeństwo to takie, które opiera się na zasadzie hierarchicznej, dając pierwszeństwo naturalnym elitom pochodzenia (arystokracja), wykształcenia, doświadczenia. Ostoją życia zbiorowego nie jest wg nich równość, ale sprawiedliwość i słuszność. W wypadku konfliktu między równością a wolnością bez wahania opowiadają się po stronie wolności. Mimo że akceptują reguły demokr., są uczuleni na niebezpieczeństwa płynące z tyranii większości. Wzorem dla konserwatystów jest człowiek stawiający obowiązki przed przyjemnościami, samopoświęcenie przed uleganiem słabościom. Wolność kojarzą z wyborem życia zgodnego z cnotą, życia odpowiedzialnego. Dla konserwatysty pierwotne jest zobowiązanie wobec siebie jako istoty duchowej, na drugim miejscu stoją obowiązki wobec zbiorowości. Społeczeństwo przyrównują do żywego organizmu, który wyrasta na podłożu przeszłości i tradycji. Człowiek jest postrzegany jako istota społ. związana z naturalnymi grupami (rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną). Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby   bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji. Konserwatyści nie są przeciwnikami zmian. Uważają, że wszelkie reformy muszą mieć charakter stopniowy i cząstkowy tak, by nie zburzyć równowagi całości. Są przeciwnikami projektów przemian opartych na ideologicznych podstawach; zdecydowanie niechętnie odnoszą się do rewolucji. Podkreślają, że w działaniach polit. należy zawsze wychodzić od empirycznej i niepowtarzalnej sytuacji, unikając moralistyki i spekulacji ideologicznych. Dla konserwatystów polityka jest domeną siły i, jak głoszą, nie wolno nikomu, nawet w imię najszlachetniejszych zasad etycznych, zapominać o trwałych regułach życia zbiorowego. W polityce nie ma miejsca na eksperymenty oraz nie można wierzyć, że w wyniku reform dokona się przemiana ludzkiej natury.

Według konserwtyzmu naród i państwo są dziełem wieków; będą lepiej służyły życiu jednostki, gdy w obyczajach, prawach, instytucjach zostaną zachowane doświadczenia przeszłości. Państwem dobrym jest państwo ograniczone i reprezentujące nie tylko wolę większości, ale również tradycję i dalekowzroczny interes zbiorowy. Dla konserwatyzmu własność prywatna jest nieodzownym warunkiem zachowania wolności. Obecnie konserwatyści (neokonserwatyści) są zdecydowanymi rzecznikami gospodarki wolnokonkurencyjnej i przeciwnikami  etatyzmu. Konserwatyzm zwalcza  centralizm; krytykuje liberalizm za to, że propagując indywidualizm, przyczynia się do rozbicia życia wspólnotowego i socjalizm   że forsując egalitaryzm, służy umocnieniu państwa.

M. KRÓL Konserwatyści a niepodległość, Warszawa 1985;

K. MANNHEIM Myśl konserwatywna, Warszawa 1986;

A. ZIĘBA Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990;

P. ŚPIEWAK Ideologie i obywatele, Warszawa 1991.

Konserwatyzm w Polsce rozwijał się od lat 30. XIX w.; początkowo konserwatyści, nie związani ze sobą formalnie, skupiali się gł. wokół czasopism (m.in. Przegląd Polski, krak. Czas); w latach 60. konserwatyści z zach. Galicji utworzyli ugrupowanie polit. p.n.  stańczycy (konserwatyści krak.); potępiali konspirację niepodl., zmierzali natomiast do rozszerzenia praw nar. w Galicji; zachowując lojalność wobec Austro-Węgier, wysuwali koncepcję  trializmu; 1907 przekształcili się w  Stronnictwo Prawicy Narodowej (SPN), które w czasie I wojny świat. opowiadało się za rozwiązaniem sprawy pol. przy pomocy Austro-Węgier; działacze: M. Bobrzyński, S. Estreicher, W.L. Jaworski, S. Koźmian, J. Szujski, S. Tarnowski, L. Wodzicki i in.; w latach 60. i 70. powstało ugrupowanie polit. konserwatystów wsch. Galicji tzw.  podolacy; lojalni wobec zaborców, głosili hasła konserwatywne i nacjonalistyczne (walka z nar. ruchem ukr.), opowiadali się za programem  Narodowej Demokracji; działacze: D. Abrahamowicz, W. Dzieduszycki, A. Gołuchowski (mł.), K. Grocholski, A. Lubomirski, L. Piniński i in.; 1908 wyłoniła się grupa (tzw. Centrum) zbliżona do władz kośc. i współdziałająca z ND; w okresie I wojny świat. podolacy i większość Centrum popierali orientację prorosyjską. Początki konserwatyzmu w zaborze ros. przypadają na lata 80. i są związane z pismami   petersburskim Krajem i warsz. Słowem; konserwatyści reprezentowali tendencje ugodowe wobec władz ros. i występowali przeciw działalności nielegalnej, atakowali ND; 1905 zał.  Stronnictwo Polityki Realnej, które stojąc na gruncie jedności państw. z Rosją, domagało się dla Polski instytucji autonomicznych; 1905 07 współpracowało z ND; w okresie I wojny świat. zajmowało stanowisko proros., weszło do Międzypartyjnego Koła Polit., od 1917 skłonne do kompromisu z okupantami niem. i austro-węg., poparło Radę Regencyjną; działacze: Z. Leszczyński, E. Piltz, H. Potocki, W. Sobański, I. Szebeko, L. Tallen-Wilczewski, Z. Wielopolski, F. Zdziechowski i in.; konserwatyści na kresach pn.-wsch. byli zbliżeni w swych poglądach do podolaków; przeciwni radykalizmowi społ. i lojalni wobec władz ros.; zwalczali wpływy ND; 1907 grupa skupiona wokół Kuriera Litewskiego zał. mało znaczące Stronnictwo Krajowe Litwy i Rusi; działacze kresowi E. Broel-Plater, A. Chomiński, Cz. Jankowski, P. Kończa, A. Meysztowicz, K. Niezabytowski, K. Skirmunt, A. Tyszkiewicz, S. Wańkowicz, E. Woyniłłowicz i inni. W zaborze prus. konserwatyzm był reprezentowany gł. przez wielkopol. ziemiaństwo, które rozwinęło swą działalność w okresie  Kulturkampfu, przechodząc na krótko do opozycji wobec władz prus.; 1909 powołano Kasyno Obywatelskie, 1910 Związek Nar. i 1912 Centrum Obywatelskie; były to organizacje nieliczne, czerpały wzory z ideologii stańczyków, głosiły  trójlojalizm, nie zdobyły szerszych wpływów; działacze: T. Jackowski, Z. Rydłowski, T. Szułdrzyński, S. Turno, A. Żółtowski i inni. W okres międzywojenny konserwatyści weszli skompromitowani lojalizmem wobec zaborców i rozbici na kilka partii; nie osiągnęli zjednoczenia; szukali sojuszników wśród partii prawicy lub w obozie piłsudczykowskim; 1919 grupy konserwatystów z byłego Królestwa Pol. i wsch. Galicji połączyły się w Zjednoczenie Nar., 1922 przemianowane na Stronnictwo Chrześc.-Nar. (SChN), które zawarło sojusz z ND; środowiska konserwatystów z byłego zaboru prus. 1920 powołały  Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Rolnicze (ChNSR); od 1922 ChNSR i SChN współdziałały ze sobą, tworząc w sejmie i senacie wspólny klub chrześc.-nar., a 1925 połączyły się tworząc konserwatywno-nacjonalistyczne Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe (SChN), będące pod wpływami ND. Konserwatyści z Kresów, skupieni wokół zał. 1922 wil. dziennika Słowo, zajęci do 1922 sprawą granic i polityką wsch., poszukiwali rozwiązań polit., które gwarantowałyby utrzymanie stanu posiadania pol. ziemiaństwa na Białorusi, Litwie i Ukrainie; podobnie jak konserwatyści z zach. Galicji, działający nadal w SPN, nawiązali kontakty z obozem piłsudczykowskim. Partie konserwatywne szczególną uwagę przywiązywały do kwestii agrarnej, przeciwne zmianom w życiu społ. i polit. podkreślały znaczenie roli państwa w życiu gosp., występowały w obronie własności prywatnej; w ich założeniach programowych występowały elementy klerykalizmu i solidaryzmu społ.; zaznaczały się także między ...