Boruta.docx

Boruta
Kazimierz Władysław Wójcicki

Boruta jest to nazwa sławnego diabła, co dotąd siedzi pod gruzami łęczyckiego zamku. Żyje długo, bo już niemal cztery wieki przeżył; teraz przecie musiał się zestarzeć, gdyż wielce się ustatkował i mało o sobie daje wiadomości. Imię to było głośnym szeroko i długo; a niejeden piskorz szlachecki, chciawszy dogryźć sąsiadowi, przeklinał:
- Żeby go Boruta zdusił albo łeb ukręcił!
A diabeł, chętny złorzeczeniu, dopełniał nieraz życzenia.
W pobliżu zamku łęczyckiego mieszkał szlachcic niewiadomego nazwiska i herbu, rosły i silny. Nikt z nim nie mógł się zamierzyć na szable, bo za pierwszym złożeniem przeciwnikowi silnym zamachem wytracał oręż z ręki. Jak się raz plecami o zrąb domu oparł, całe sąsiedztwo nie dało mu rady.
Stąd szlachcic dostał przydomek Boruty, bo mówiono powszechnie, że musiał mu diabeł Boruta pomagać, kiedy wszyscy nie podołali jego sile i mocy; a że nosił siwą kapotę, dla różnicy od prawdziwego diabła, dostał przydomek siwy, tak więc zwał się Siwy Boruta.
Od onej chwili nikt go nie zaczepił. Każdy pomijał lub ustępował z drogi; nawet w gospodzie pijana szlachta, kiedy porwała się do broni, na sam głos Siwego Boruty wychodziła do sieni albo na podwórzec i tam karbowała sobie dymiące łysiny.
To uszanowanie, a raczej bojaźń sąsiadów, co znali moc żylastej prawicy, wbiła go w dumę. Uniesiony nią, nieraz się w zuchwałej przechwałce odgrażał, że jak złapie prawdziwego Borutę, to mu karku nakręci, a skarby, których pilnuje, zabierze. Uważano nieraz, że wtedy słyszeć się dawał w piecu lub za piecem śmiech szyderski.
Siwy Boruta, kiedy pił - a pił nie lada, bo najtęźsi bracia piskorze nie mogli go przepić - zawsze pierwszą szklankę wypijał za zdrowie diabła Boruty, a słyszano odgłos zaraz gruby, przeciągły:
- Dziękuję!
Siwy Boruta miał dużo pieniędzy, ale wkrótce w hulance roztrwonił; postanowił przeto dostać się do skarbów i wziąć z parę mieszków złota od swego miłego brata, jak nazywał diabła Borutę.
O samej północy, zapaliwszy latarnię, zuchwały szlachcic ufając swojej sile szabli, poszedł do lochów. Wyostrzoną demeszkę trzymał wydobytą z pochew pod pachą, a latarnią rozświecał ciemnotę dookoła panującą. Ze dwie godziny chodził po zakrętach; nareszcie wybiwszy drzwi jedne, ukryte w murze, ujrzał skarby, a w kącie na bryle złota siedział sam Boruta w postaci sowy z iskrzącymi oczyma. Zbladł i zadrżał na ten widok zuchwały szlachcic, spocił się potężnie ze strachu; po chwili, przyszedłszy do siebie, wyrzekł z cicha, z ukłonem i pokorą:
- Mnie wielce miłościwemu panu bratu kłaniam uniżenie!
Sowa kiwnęła głową, co rozweseliło nieco Siwego Borutę. Ukłoniwszy się raz jeszcze, zaczął wypełniać siwej kapoty kieszenie i mieszki, które przyniósł, złotem i srebrem. Tak je obładował, że zaledwie mógł się obrócić. Już świtać zaczęło, a szlachcic nie przestawał ściągać złota; w ostatku, nie mając go gdzie włożyć, począł w gębę sypać, a że miał niemiłą, nasypał dosyć i, znowu ukłoniwszy się stróżowi, wyszedł z lochu. Zaledwie stanął na progu, kiedy drzwi się same zatrzasnęły i ucięły mu całą piętę.
Kulejąc a krwią znacząć ślady kroków swoich, przeładowany skarbami, dobywając ostatki siły, tak dawniej głośniej, ledwo doszedł do domostwa.
Upuścił na podłogę złoto i srebro, wypluł z napchanej gęby, a sam padł wysilony i słaby. Odtąd miał dużo pieniędzy, ale siłę stracił i zdrowie. Przestękał całe życie. I gdy w kłótni o miedzę wyzwał sąsiada, ten, którego dawniej jednym palcem obalał Siwy Boruta, pokonał bogacza i zabił.
Domostwo jego pustkami zostało; nikt zamieszkać nie chciał, bo sam diabeł Boruta często przesiadywał w starej wierzbie, co na podwórzu rosła, odwiedzał izbę i alkierz, pozostałe skarby przenosząc na powrót do zamku łęczyckiego.

Pochodzenie Boruty

Żoną Baruta, zwanego też Herutem, była Heryna. Baruta - Heruta, a później Borutę znały dzieje historyczne i nie były to postacie fikcyjne. Naruszewicz w II tomie Historii narodu polskiego tak pisał:

"Za czasów Ludwika Cesarza, syna Karola Wielkiego panował we dwu zamkach hamburskich słowiański królik imieniem Barut, pospołu z żoną Heryną, którzy zapalili sławne w dziejach męczeńskich prześladowanie Niemców chrześcijan, jako apostołów wiary a burzycieli wolności słowiańskiej".

O Barucie, jako obrońcy wiary słowiańskiej, którego Kościół zaliczył w poczet diabłów zachowała się pamięć tylko wśród ludu. Ale nie na długo. Ostatecznie wszyscy uwierzyli, że Barut był z piekła rodem. Gdy czas zatarł skutecznie o nim pamięć, ze słowiańskiego bohatera narodził się diabeł Boruta. I o nim jest właśnie klechda, istniejąca u Siemieńskiego w "Podaniach i legendach polskich", a tak podana za Wójcikiem przez Trentowskiego.

"W ciemnym lochu łęczyckiego zamku, przy rozpalonej drzazdze smolnej, siedział wąsaty szlachcic i pił z beczki.
Miał na sobie karmazynowy żupan, pas złotolity. Na rzemyku szabla. Czapka rogatywka z siwym barankiem nie przylegała mu należycie, jakby coś jej zawadzało. Jakoż, kiedy chciał się poskrobać po głowie, ujrzałeś przy ręku pięć ogromnych pazurów, a za uchyleniem czapki małe, czarne różki.
Był to sławny diabeł Boruta, co pilnował skarbów zamkowych, pozostałych w ukryciu od udzielnych jeszcze książąt mazowieckich. Tak mówił do siebie:
"Już dosyć wysiedziałem się w tym lochu. Nie ma i co pić dalej. Ostatnią beczkę węgrzyna za chwile dopiję. Myślę, iż nikt nie poważy się zajrzeć do tych skarbów. A jakoś tu i tęskno i nudno. Sto lat tak siedzieć na jednym miejscu! Trudno wytrzymać dłużej. Hulaj dusza, bez kontusza. Zamknę loch i przejadę się po świecie."
U szlachcica Kaliny, o milę od zamku łęczyckiego, brzmi kapela. Najstarsza córka idzie za mąż, w domu huczne i sute wesele. Grają właśnie Chmiela, taniec oczepin.
We drzwiach ukazał się gość niespodziewany w karmazynowym żupanie.
Wyglądał tak jakoś, iż wszyscy się przelękli i surma ustała. Pan Kalina chciał się pozbyć nieproszonego gościa. Ale nieznajomy pokręcił głową na znak, że nie wyjdzie i wybąknął coś od niechcenia: "pić!"
Podano mu gąsior z miodem i czarę. Nieznajomy rzucił czarę o ziemię, przyłożył gąsior do ust i wychylił go jednym łykiem.
Szlachta łęczycka klaszcze z radości, wołając : "to nasz brat, nasz brat!" Nieznajomy uśmiecha się wesoło, porywa za beczkę miodu, stawia ją na stole i wypija wnet do czysta.
Wszyscy byli w podziwieniu. Niewiasty powstawały na stole i ławach patrząc na pijaka. Nieznajomy ciągnie pannę młodą do tańca na gwałt wrzeszcząc: "kapela, Chmiela!" Nowożeniec stawi się w jej obronie. Kłótnia. Wszyscy krzyknęli pojedynek!
Przyjął wyzwanie, mówiąc: "po jednemu!"
Idą na podwórzec. Rąbią się dziarsko. Krew płynie z wielu ran. Pijanica dostał tęgo w łapę. Kur zapiał, on zniknął!
Pan Kalina porywa za zostawioną odeń rękawicę, trząsa, wypadają z niej dwa wielkie pazury z kawałkami palców i rozszerza się zapach smoły. Zawołano zewsząd Boruta, Boruta!
W ciemnym lochu łęczyckiego zamku siedział znów szlachcic w karmazynowym żupanie, a liżąc okaleczoną łapę, tak do siebie prawił: "Nie wyjdę już więcej na świat! O, przeklęta szlachta łęczycka! Lepiej się rąbie od samego diabła. Nie poradzę jej. Wolę więc siedzieć tu cicho, by też przez drugie lat sto!"