LStachowski.pdf

Lutosław Stachowski

( Archiwum Państwowe w Lublinie )

Strona | 23

Muzea jako strażnicy materiałów archiwalnych

Archiwum i muzeum to wyrazy pochodzące od łacińskich wyrazów archivum i

musaeum, a te pochodzą od greckich wyrazów (oυ, τό) άρχειoν (jon. ̀αρχήιoν) i (oυ, τό)

μoυσειoν. Άρχειoν oznaczał siedzibę władzy, od rzeczownika άρχή znaczącego władza, ale

także zasada, jak u Platona. Μoυσειoν natomiast oznaczał miejsce przebywania Muz lub

świątynię Muz. Wśród dziewięciu Muz była także Muza historii Klio, nie miały natomiast

swojej muzy zaliczane do rzemiosła dziedziny twórczości plastycznej: architektura, rzeźba,

malarstwo czy rzemiosło artystyczne. W muzeum jako miejscu przebywania Muz musiało

być miejsce dla historii. Tym samym muzea gromadziły od najdawniejszych lat również

źródła historyczne, a tymi są przede wszystkim materiały archiwalne. Tytuł niniejszego

artykułu, określający muzea jako strażników materiałów archiwalnych, powstał przez

przeniesienie na instytucję tytułu najważniejszych pracowników muzealnych czyli kustoszów,

co po łacinie oznacza po prostu strażnika. Stanowisko kustoszów występuje także w

archiwach i bibliotekach, ale w świadomości społecznej łączone jest zwykle z muzeum.

Celem niniejszego referatu jest teoretyczna próba określenia, czym są muzealia i materiały

archiwalne, a także, na przykładzie wybranych muzeów, zwięzłe omówienie, jak muzea

pełnią rolę strażnika materiałów archiwalnych, i wreszcie próba sformułowania wniosków i

postulatów.

Archiwum jest pojęciem wieloznacznym i zostało teoretycznie rozpracowane głównie

przez teorię archiwalną. Polski Słownik Archiwalny podaje cztery pojęcia archiwum: „ 1.

instytucja o charakterze urzędu administracyjnego, urzędu wiary publicznej oraz placówki

naukowej powołana do kształtowania, zabezpieczania, gromadzenia, opracowania oraz

trwałego przechowywania i udostępniania materiałów archiwalnych,...; 2. komórka

organizacyjna instytucji powołana do przejmowania, przechowywania, porządkowania i

zabezpieczenia materiałów archiwalnych tej instytucji,...; 3 gmach lub lokal stanowiący

pomieszczenie archiwum; 4. zespół, grupa zespołów lub zbiór archiwalny powstały na skutek

działalności urzędu, instytucji, organizacji, a zwłaszcza rodu, rodziny lub osoby fizycznej. ” 1

W informatyce został ponadto wprowadzony termin archiwum oznaczający plik otrzymany w

procesie archiwizacji (w rozumieniu informatycznym) danych, często związany z ich

kompresją.

Według definicji przyjętej przez Międzynarodową Radę Muzeów (ICOM) – muzeum

jest instytucją trwałą, nie obliczoną na zysk, pozostającą w służbie społeczeństwa i jego

1 Polski Słownik Archiwalny, red. W Maciejewska, Warszawa 1974, s. 19-20.

Strona | 23

Strona |

Strona | 24

rozwoju, otwartą dla publiczności, mającą za zadanie gromadzenie, konserwowanie, badanie,

rozpowszechnianie i wystawiane materialnych świadectw dotyczących człowieka i jego

otoczenia, a to dla studiowania, edukacji i przyjemności. 2

Żyjemy w państwie, gdzie przed pojęciami potocznymi, a nawet przed definicjami

naukowymi pierwszeństwo mają przepisy prawa.

W Polsce sprawy archiwów reguluje ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym

zasobie archiwalnym i archiwac h 3 . Ustawa ta w art. 23 określa, że działalność archiwalna

obejmuje gromadzenie, ewidencję, przechowywanie, opracowanie, zabezpieczenie i

udostępnianie materiałów archiwalnych oraz prowadzenie działalności informacyjnej, a w art.

22 wymienia archiwa tworzące państwową sieć archiwalną oraz inne instytucje prowadzące

wraz z tą siecią działalność archiwalną w zakresie państwowego zasobu archiwalnego.

Działalność muzeów w Polsce reguluje ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach 4 .

Muzea podlegają też ustawie z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu

działalności kulturalnej 5 . Ustawa ta w art. 2 wymienia m. in. muzea jako instytucje tworzone

zgodnie z tą ustawą, a art. 14 ust. 1 przyznaje instytucjom kultury osobowość prawną, którą

nabywają z chwilą wpisu do rejestru. Ustawa o muzeach definiuje je podobnie jak ICOM

stwierdzając w art. 1 „ Muzeum jest jednostką organizacyjną nie nastawioną na osiąganie

zysku, której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego

dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o

wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości

historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i

estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów. ” Art. 2 tej ustawy

określa sposób realizowania celów określonych w art. 1 w następujący sposób: „ Muzeum

realizuje cele określone w art. 1, w szczególności przez:

1) gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie,

2) katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów,

3) przechowywanie gromadzonych zabytków, w warunkach zapewniających im

właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo, oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do

celów naukowych,

4) zabezpieczanie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczanie

zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury

materialnej i przyrody,

5) urządzanie wystaw stałych i czasowych,

6) organizowanie badań i ekspedycji naukowych, w tym archeologicznych,

7) prowadzenie działalności edukacyjnej,

Z. jr Żygulski., Muzea na Świecie. Wstęp do muzealnictwa , Warszawa, 1982, s. 12

3 Tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 673 z późn. zmianami.

4 Dz.U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24; z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2002 r. Nr 113, poz. 984, z 2003 r. Nr Nr 162, poz.

1568, z 2005 r. Nr 64, poz. 565, z 2007 r. Nr 136, poz. 956.

5 Tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123 z późn. zmianami.

Strona | 24

Strona |

Strona | 25

7a) popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę,

8) udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych,

9) zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i

zgromadzonych informacji,

10) prowadzenie działalności wydawniczej. ”

Art. 3. stwierdza, że „ muzea mogą być tworzone dla jednej lub wielu dziedzin

działalności człowieka oraz tworów natury .”. Rozdział 3 ustawy dotyczy muzeów

rejestrowanych, stwierdzając w art. 13 ust. 1, że w celu „ potwierdzenia wysokiego poziomu

merytorycznej działalności i znaczenia zbiorów oraz w celu ewidencjonowania muzeów

spełniających te warunki, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa

narodowego prowadzi Państwowy Rejestr Muzeów, zwany dalej „Rejestrem ”. Art. 20

przyznaje w pkt 1 muzeom rejestrowanym prawo pierwszeństwa zakupu od podmiotów

prowadzących działalność polegającą na oferowaniu do sprzedaży zabytków – w terminie do

14 dni od dnia zgłoszenia przez muzeum zamiaru zakupu, oraz w pkt 2 prawo pierwokupu

bezpośrednio na aukcjach, po cenie wylicytowanej.

Zarówno archiwa, jak i muzea realizując swoje zadania gromadzą dobra kultury,

którymi dla archiwów są materiały archiwalne, a dla muzeów muzealia. Jednym z istotnych

problemów jest sprawa używanej terminologii i określenie zakresu pojęć materiałów

archiwalnych i muzealiów.

Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach

zawęziła pojęcie materiałów archiwalnych tylko do dokumentacji podlegającej wieczystemu

przechowywaniu. Definicja ta zamieszczona w art. 1 po dokonanych poprawkach brzmi:

„ Materiałami archiwalnymi wchodzącymi do narodowego zasobu archiwalnego, zwanymi

dalej ‘materiałami archiwalnymi’, są wszelkiego rodzaju akta i dokumenty, korespondencja,

dokumentacja finansowa, techniczna i statystyczna, mapy i plany, fotografie, filmy i

mikrofilmy, nagrania dźwiękowe i wideofonowe, dokumenty elektroniczne w rozumieniu

przepisów ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów

realizujących zadania publiczne (Dz. U. Nr 64, poz. 565 oraz z 2006 r. Nr 12, poz. 65 i Nr 73,

poz. 501) oraz inna dokumentacja, bez względu na sposób jej wytworzenia, mająca znaczenie

jako źródło informacji o wartości historycznej o działalności Państwa Polskiego, jego

poszczególnych organów i innych państwowych jednostek organizacyjnych oraz o jego

stosunkach z innymi państwami, o rozwoju życia społecznego i gospodarczego, o działalności

organizacji o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym, zawodowym i

wyznaniowym, o organizacji i rozwoju nauki, kultury i sztuki, a także o działalności jednostek

samorządu terytorialnego i innych samorządowych jednostek organizacyjnych – powstała w

przeszłości i powstająca współcześnie. ” Definicja ta, bardzo długa i analityczna, wymienia

enumeratywnie pełny (niemal) asortyment dokumentacji stanowiącej materiały archiwalne.

Strona | 25

Strona |

Strona | 26

Przeciwieństwem jest znacznie bardziej zwięzła i niezbyt precyzyjna definicja muzealiów,

a właściwie dwie definicje zawarte w art. 21 ust. 1 i 1a ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o

muzeach. Art. 21 ust. 1 stwierdza „ Muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości

stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów. Muzealia stanowią dobro

narodowe ”. Ust. 1a. stanowi „ W przypadku muzeum nie posiadającego osobowości prawnej,

muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność podmiotu, który

utworzył muzeum, oraz wpisane do inwentarza muzealiów. ”

Szczegółowa analiza pojęć „materiały archiwalne” i „muzealia” wymaga odrębnego

opracowania. Należy zwrócić uwagę, że definicje te powinny być definicjami realnymi, tj.

powinny być one definicjami rzeczy, a nie słów – i ten warunek one spełniają.

Dla porównania warto zestawić z obu w/w pojęciami definicję materiałów

bibliotecznych zawartą w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach 6 w art. 5,

który stwierdza: „ Materiałami bibliotecznymi są w szczególności dokumenty zawierające

utrwalony wyraz myśli ludzkiej, przeznaczone do rozpowszechniania, niezależnie od nośnika

fizycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza: dokumenty graficzne (piśmiennicze,

kartograficzne, ikonograficzne i muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowizualne i

elektroniczne ”.

Pobieżna analiza pojęć „materiały archiwalne”, „materiały biblioteczne” i „muzealia”

wskazuje, że ich zakresy się zazębiają. Mogą wystąpić obiekty będące dobrami kultury, które

obejmie zarówno pojęcie materiały archiwalne, materiały biblioteczne jak i muzealia.

Praktycznie często występuje sytuacja, że obiekt stanowiący materiał archiwalny przez

wejście w posiadanie muzeum i wpisanie do inwentarza muzealiów stanie się w świetle

ustawy o muzeach muzealium. Dla archiwisty nie przestanie być on nigdy materiałem

archiwalnym, jeśli ma cechy materiałów archiwalnych określone w art. 1 ustawy o

narodowym zasobie archiwalnym i archiwach.

Problem rozdzielenia zakresu działania archiwów, bibliotek i muzeów oraz

precyzyjnego określenia właściwości tych podmiotów był wielokrotnie podnoszony przez

zainteresowane środowiska. Sprawą rozgraniczenia archiwów, bibliotek, muzeów i ośrodków

dokumentacyjnych zajęła się np. w 1962 r. VIII Konferencja Okrągłego Stołu Archiwów w

Madrycie 7 . Podczas obrad próbowano rozgraniczyć zakresy działania wymienionych

podmiotów, a największe trudności spowodowały próby delimitacji między archiwami i

bibliotekami.

Materiały archiwalne wytworzone przez muzea można, niezależnie od rodzaju

materiałów (aktowe, techniczne, geodezyjne, kartograficzne, audiowizualne, elektroniczne),

podzielić na trzy grupy: materiały archiwalne wytworzone przez własna jednostkę i będące

przejawem działalności danego muzeum, będą to materiały organizacyjne, związane z

H. Altman, Archiwa. Ośrodki dokumentacyjne. Biblioteki. Muzea. Stosunki wzajemne. Próby rozgraniczenia ,

Archeion, t. 38, 1962, s. 7-11. Por. J. Wiśniewski, Archiwalia w bibliotekach i muzeach , Poznań, 2000, s. 11-26.

Strona | 26

Strona |

6 Dz. U. Nr 85, poz. 539, z późn. zmianami

Strona | 27

zarządzaniem jednostką organizacyjną, a także związane z działalnością statutową, np.

dokumentacja wystaw muzealnych itp. Drugą grupą będą materiały archiwalne tworzące

ewidencję zasobu muzealiów, będące swoistymi „metamuzealiami”. Trzecią grupę tworzą

materiały archiwalne, w tym także uznane przez dane muzeum za muzealia, tj. takie, które

dane muzeum pozyskało w wyniku swojej działalności statutowej. W przypadku dwóch

pierwszych grup jest oczywiste wytwarzanie, gromadzenie i przechowywanie tych

materiałów, aczkolwiek może być dyskusyjne, czy muzea mają obowiązek przekazywania ich

do archiwów państwowych i w jakim terminie. W przypadku trzeciej grupy tj. materiałów

archiwalnych pozyskiwanych w wyniku działalności statutowej, istotne jest rozstrzygnięcie

kiedy, od kogo, w jakich okolicznościach i na jakiej podstawie prawnej dane muzeum

pozyskało takie materiały. Jeśli przekazania (darowizny, sprzedaży itp.) dokonał właściciel

niebędący jednostką zobowiązaną do przekazania do archiwum państwowego określonych

materiałów, prawo muzeum do ich przechowywania może być uznane. O prawach do danych

materiałów powinny decydować takie okoliczności, jak nabycie w dobrej wierze. Przy zbiegu

uprawnień, jeżeli byłyby one jednakowej mocy, pierwszeństwo powinno mieć archiwum

państwowe; w tym wypadku muzeum mogłoby otrzymać ekwiwalent za poniesione koszty

(nabycie, zabezpieczenie, konserwacja) w trybie art. 10 ustawy o narodowym zasobie

archiwalnym i archiwach. Należy tu mieć jeszcze na uwadze, czy gromadzenie danego typu

obiektów wynika ze statutu – wszak art. 2 pkt 1 ustawy o muzeach wyraźnie stwierdza, że

gromadzenie zabytków powinno odbywać się w statutowo określonym zakresie.

W związku ze statutowo określonym zakresem gromadzenia zabytków wydaje się

oczywistym, że nie dla wszystkich muzeów gromadzenie określonych statutowo muzealiów,

które stanowią jednocześnie materiały archiwalne, wystąpi. Przyjmując np. typologię muzeów

strefy europejskiej podaną przez Żygulskiego, który wyróżnia muzea: artystyczne,

historyczne, archeologiczne, etnograficzne, techniczno-naukowe i gospodarcze, 8 należy

stwierdzić, że nie we wszystkich typach uzasadnione jest gromadzenie materiałów

archiwalnych. Na pewno takie materiały wystąpią w muzeach historycznych, może jeszcze w

techniczno-naukowych i gospodarczych. Zwykle występują w wielooddziałowych lub

wielodziałowych muzeach regionalnych, względnie w muzeach biograficznych

gromadzących zbiory dotyczące konkretnych osób.

Wytworzone i gromadzone materiały archiwalne muzea przechowują w archiwach

funkcjonujących jako typowe archiwum zakładowe lub w archiwach stanowiących odrębne,

wyspecjalizowane działy muzeów przeznaczone do przechowywania materiałów

archiwalnych lub innej dokumentacji. Często materiały archiwalne pozyskiwane w związku z

działalnością statutową przechowywane są wraz z innymi muzealiami. Większe muzea

posiadają zwykle archiwa funkcjonujące jako działy: np. Muzeum Narodowe w Krakowie

posiada, zgodnie z § 7 B pkt 2 statutu, Archiwum jako dział na równi z Biblioteką, Działem

8 Z jun. Żygulski, op. cit., s. 81.

Strona | 27

Strona |

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: