3-1999_Zielinska-Glebocka.pdf

A.Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji

Anna Zielińska-Głębocka *

Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji

1. Jak badać dynamikę integracyjną – próba syntezy

Dynamika integracji europejskiej ma wiele wymiarów, które są przedmiotem

badań teoretycznych oraz empirycznych i które tworzą specyfikę zjawisk

zachodzących w Europie na tle procesów integracyjnych w świecie. Cztery

aspekty tej dynamiki zasługują na szczególną uwagę, gdyż budzą najwięcej

zainteresowania w teorii integracji. Są to:

– kształtowanie się struktury organizacji politycznej;

– motywy i główne siły napędowe integracji;

– charakter procesu pogłębiania integracji,

– mechanizm rozszerzania integracji na nowe państwa członkowskie.

Dyskusja na temat tworzenia się Wspólnoty/Unii Europejskiej jako pewnej

organizacji politycznej w okresie prawie 50 lat powojennej historii toczy się

wokół kilku kluczowych zagadnień, takich jak:

– czy organizacja wspólnej Europy powinna przypominać struktury

klasycznego państwa narodowego, państwa federalnego, czy też luźnej

konfederacji niezależnych państw;

– czy podstawą integracji jest budowa wspólnoty społeczno-psychologicznej

opartej na poczuciu wspólnego interesu, europejskiej tożsamości i

solidarności czy też tworzenie wspólnoty politycznej zakotwiczonej w

formalnych ramach instytucjonalnych;

– jaki jest mechanizm tworzenia instytucji ponadnarodowych, w jaki sposób

dokonuje się transfer kompetencji od władz narodowych do tych instytucji,

jakie są zasady rządzące podziałem kompetencji (system hierarchiczny,

zasada subsydiarności, elastyczny podział uprawnień);

* Prof. dr hab. Anna Zielińska-Głębocka – Katedra Jean Monnet, Wydział Ekonomii; Ośrodek

Badań Integracji Europejskiej, Uniwersytet Gdański.

Studia Europejskie, 3/1999

– czy instytucje ponadnarodowe otrzymują suwerenność w zakresie

tworzenia prawa i realizacji procesu decyzyjnego czy też takich uprawnień

nie mają;

– czy interpretacja procesów integracyjnych to domena przede wszystkim

socjologii czy też teorii polityki.

Odpowiedzi na wyżej postawione pytania dostarczają różne nurty

politologicznych teorii integracji, które będą omawiane w kolejnym punkcie.

Drugi aspekt dynamiki integracyjnej tworzą motywy i siły napędowe

integracji . Chodzi tu przede wszystkim o to, czy motywy zjednoczeniowe mają

głównie charakter polityczny czy ekonomiczny oraz w jaki sposób i czy w ogóle

motywacja ta zmieniała się w trakcie rozwoju procesów integracyjnych.

Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej dominowały względy

polityczne, takie jak: pragnienie bezpieczeństwa i pokoju, pragnienie wolności

i swobody poruszania się, nadzieja na odrzucenie nacjonalizmów; ale już

w latach 50. istotne okazały się względy ekonomiczne, a więc tworzenie

wspólnego rynku, koordynacja polityk, integracja wymiany itd.

Problemem, który został podjęty przez teoretyków dotyczył również

motorów czy też sił napędowych integracji. Dyskusja dotyczy przykładowo

tego, czy integracja jest popierana głównie przez masy (całe społeczeństwa), czy

też przez elity polityczne, gospodarcze i grupy interesu; jaką rolę odgrywają

wybitne jednostki (politycy, działacze związkowi, profesjonaliści), czy istotniejsze

są realne procesy gospodarcze i społeczne, czy też interwencje polityczne

dokonywane przez władze narodowe i wspólnotowe? Problemy te są przedmiotem

rozważań zarówno politologicznych, jak i ekonomicznych teorii integracji.

Trzecie zagadnienie dynamiki integracyjnej to mechanizm pogłębiania

integracji, czyli obejmowania wspólnymi przedsięwzięciami kolejnych dziedzin

życia. Podstawowe pytanie, jakie stawia sobie teoria integracji to takie: czy

istnieje pewna logiczna sekwencja przechodzenia od jednej formy do drugiej, od

jednego etapu do kolejnego i czy proces ten jest automatyczny,

samonapędzający się? Wokół tego problemu koncentrują się rozważania

funkcjonalistów, federalistów, oraz ekonomistów. Sprawa ta dotyczy także

samego przebiegu procesów integracyjnych, tj. trajektornii, czyli ścieżki zmian

oraz tzw. punktu końcowego, a więc etapu, do którego zmierza Europa. Czy

etapem tym jest w sferze politycznej pełna unia państw, a w sferze gospodarczej

unia ekonomiczna i walutowa, czy też nie można z góry przewidzieć

ostatecznego wizerunku Europy?

Kolejnym problemem dyskutowanym w teorii integracji jest sprawa

poszerzania integracji , a więc włączania do ugrupowania nowych państw,

niekoniecznie znajdujących się na tym samym poziomie rozwoju. W tym

kontekście pojawia się idea zróżnicowanej integracji, czyli szukania takiego

modelu integracji, który pozwoli krajom wiodącym, nazywanym krajami „jądra”

A.Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji

bądź „twardego rdzenia”, na realizację ich aspiracji integracyjnych, natomiast

krajom słabszym lub mniej zaangażowanym w dynamikę integracyjną,

na doganianie czy osiąganie wspólnych celów we własnym rytmie. Modele

zróżnicowanej integracji pojawiają się zarówno w politologicznych, jak

i w ekonomicznych teoriach integracji.

2. Szukanie modelu integracji w Unii Europejskiej

Od samego początku procesu zjednoczeniowego Europy po II wojnie

światowej funkcjonowały różne wizje polityczne i różne modele integracji.

Część działaczy ruchu europejskiego proponowała stworzenie „europejskiego

państwa federalnego ” jako punktu wyjścia do dalszej integracji, co oznaczałoby

przyjęcie konstytucyjnie zagwarantowanego porządku politycznego, będącego

przeniesieniem na skalę ponadnarodową wzorców liberalnej demokracji. Ten

model proponował polityk włoski Altiero Spinelli, optujący za utworzeniem

wspólnoty politycznej i europejskiej konstytucji już w latach 50. Z kolei model

stopniowego dochodzenia do rozwiązań federacyjnych przez tworzenie

realnych więzi między krajami i szukanie odpowiadających im systemów

politycznych był lansowany przez Jeana Monneta, francuskiego komisarza do

spraw planowania. Model ten znalazł poparcie wielu polityków włoskich,

francuskich i niemieckich i stał się podstawą tworzenia Wspólnot Europejskich

w latach 1951-1957. Wizja ewolucyjna została oparta na podejściu praktycznym,

a więc na podporządkowaniu dynamiki integracyjnej pragmatycznym celom

związanym z budową jedności europejskiej, rozumianej jako poczucie wspólnego

interesu, europejskiej solidarności i tożsamości. Pragmatyka wskazywała, że

największy potencjał współpracy istnieje w sferze gospodarczej, co znalazło

odzwierciedlenie w decyzjach o utworzeniu wspólnot gospodarczych: EWWiS,

EWG i Euratomu.

W ruchu europejskim nie brakowało również zwolenników bardziej

umiarkowanej opcji budowy jedności europejskiej w formie związku państw

opartego na międzypaństwowej konfederacji , a więc na utrzymaniu dużego

zakresu autonomii i suwerenności narodowej oraz bardzo ograniczonej roli

instytucji ponadnarodowych. Podstawowym instrumentem integracji w tym

modelu miała być wymiana poglądów, negocjacje, przetargi międzyrządowe

i luźniejsze formy współpracy i koordynacji zadań. Najbardziej rozwiniętą

koncepcję Europy państw przedstawił w latach 60. prezydent Francji Charles

de Gaulle, opowiadając się przeciwko dalszemu postępowi integracji i w obronie

państwa narodowego, które w modelu ponadnarodowej integracji mogło jego

zdaniem rozpłynąć się w „masie europejskiej”. 1 „Europa ojczyzn” miała

1 A.Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej , Łódź 1996, s.153.

Studia Europejskie, 3/1999

zagwarantować utrzymanie narodowych systemów politycznych i prawo weta

wobec inicjatyw integracyjnych zagrażających interesowi państwa. Tym tłumaczył

de Gaulle i jego zwolennicy poparcie dla zasady jednomyślności w procesie

decyzyjnym Wspólnot Europejskich i odrzucenie głosowania większościowego

za pomocą polityki „wolnego krzesła”, a więc nieuczestniczenia w pracach Rady

Ministrów w okresie od lipca 1965 r. do stycznia 1966 r., czyli do zawarcia tzw.

kompromisu luksemburskiego. 2 Kompromis ten zakładał, że

w sprawach kontrowersyjnych należy szukać zgody, ale jeśli nie można jej

osiągnąć, to kraj ma prawa weta. Spowodowało to rozszerzenie stosowania

zasady jednomyślności i spowolnienie procesów decyzyjnych w organach

Wspólnot (zwłaszcza w Radzie).

Koncepcja de Gaulle’a była ostro krytykowana. Doszukiwano się w niej

przejawów francuskiego nacjonalizmu i chęci utrzymania przez Francję

wiodącej roli w integrującej się Europie. Podkreślano również, że konfederacja

nie zagwarantuje równorzędności mocarstw, a zasada jednomyślności (prawo

weta) nie jest drogą do zapewnienia równości i niezależności państw

członkowskich. Radykalne podejście de Gaulle’a zostało odrzucone przez jego

następców, a zwolennicy idei konfederalnych złagodzili swoje podejście do

integracji europejskiej.

W latach 70. zaczęto szukać możliwości włączenia myślenia konfederalnego

do idei praktycznej federacji opartej na stopniowym dochodzeniu do

ściślejszych powiązań politycznych i prawnych . Zaczęto postrzegać Wspólnotę

jako rozwiązanie unikalne, łączące struktury federalne ze współpracą

międzyrządową, a więc jako pewną kooperatywną federację czy hybrydową

organizację polityczną tworzącą nie tylko formalne ponadnarodowe struktury

i instytucje, ale również mniej sformalizowane związki polityczne między

państwami narodowymi i ich władzami. Powstała nowa platforma współpracy

międzyrządowej: w 1974 r. szefowie państw i rządów Wspólnoty Europejskiej

podejmują decyzję o swych regularnych spotkaniach w ramach Rady

Europejskiej (tzw. szczyty europejskie), a w 1985 r. pojawia się inicjatywa

zwołania Konferencji Międzyrządowej na temat unii europejskiej. W latach

1990-91 odbywa się taka konferencja dotycząca głównie Unii Gospodarczej

i Walutowej oraz Unii Politycznej, która to konferencja zostaje uwieńczona

podpisaniem Traktatu o Unii Europejskiej w Maastricht. Natomiast w latach

1996-97 odbyła się Konferencja Międzyrządowa na temat reformy

instytucjonalnej w obliczu rozszerzenia Unii, zakończona przyjęciem Traktatu

Amsterdamskiego .

2 Por. W.Weidenfeld, W.Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskiej ,

Gliwice 1995.

A.Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji

Traktat Amsterdamski potwierdza wypracowany w poprzednich latach

model integracji oparty na idei praktycznej kooperatywnej federacji.

Wzmocnione zostają przede wszystkim pierwiastki federacyjne, związane z:

– przeniesieniem na szczebel europejski podstawowych zasad demokracji,

co znalazło odzwierciedlenie w brzmieniu artykułu F, p.1 „Unia jest

zbudowana na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw

człowieka i podstawowych wolności, państwa prawa, a więc zasad, które

są wspólne dla wszystkich państw członkowskich” ;

– potwierdzeniem znaczenia obywatelstwa Unii dla ochrony praw i interesów

mieszkańców państw członkowskich;

– wprowadzeniem do europejskiego acquis communautaire Wspólnotowej

Karty Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników oraz porozumień

z Schengen;

– rozszerzeniem kompetencji wspólnotowych w drugim i trzecim filarze,

a także w sferze polityk pierwszego filara, takich jak polityka zatrudnienia,

polityka socjalna czy też polityka ochrony środowiska.

Traktat Amsterdamski zwraca uwagę również na pierwiastki konfederacyjne

wzmacniające rolę państw członkowskich w procesie integracji, co znalazło

wyraz m.in. w:

– zapisie artykułu F, p.3, mówiącym że „Unia szanuje tożsamość narodową

państw członkowskich” ;

– utrzymaniu formuły koordynacji działań państw członkowskich na forum

organizacji i konferencji międzynarodowych w zakresie drugiego filaru;

– przyjęciu protokołu o roli parlamentów narodowych w Unii,

przewidującego tryb informowania ich o przygotowywanych dokumentach

na szczeblu wspólnotowym, a także szersze wykorzystanie konferencji

komitetów do spraw europejskich (Conference of European Affairs

Committees - COSAC) w procesie legislacyjnym UE;

– przyjęciu protokołu o zastosowaniu zasady subsydiarności i proporcjo-

nalności wzmacniającego tyczące ich postanowienia artykułu 3b Traktatu

o Unii Europejskiej.

3. Teoretyczne interpretacje integracji

Dyskusja polityczna na temat modelu integracji europejskiej znalazła swoje

odzwierciedlenie w rozważaniach teoretycznych nauk politycznych i ekonomii.

Wśród licznych interpretacji politologicznych szczególne znaczenie miały teorie

funkcjonalizmu i neofunkcjonalizmu oraz współczesne interpretacje

współpracy międzyrządowej i zjawiska tzw. fuzji. Teorie ekonomiczne to

przede wszystkim koncepcja integracji rynków i polityk oraz stadiów/etapów

integracji.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: