1.1. Podział form handlu zagranicznego
Handel zagraniczny to odpłatna wymiana towarów lub usług z partnerami posiadającymi stałą siedzibę poza granicą celną państwa. Handel zagraniczny w wąskim znaczeniu odnosi się jedynie do dóbr materialnych sprzedawanych za granicę lub zakupywanych za granicą. W szerokim znaczeniu handel zagraniczny obejmuje obroty majątkowo-kredytowe oraz obroty bieżące, na które, oprócz wymiany towarowej, składają się zakup i sprzedaż za granicę usług, dóbr niematerialnych (np. praw patentowych, licencji, know-how) oraz zobowiązania wynikające z ruchu ludności poza granicę, utrzymania własnych placówek dyplomatycznych za granicą i inne.
Podstawowymi formami handlu zagranicznego są import, eksport oraz handel tranzytowy.
Import polega na przywozie towarów z zagranicy w celu wykorzystania ich na rynku wewnętrznym oraz na przyjęciu usług od cudzoziemców.
Eksport to wywóz za granicę towarów pochodzenia krajowego lub w znacznym stopniu przetworzonych w kraju w celu ich sprzedaży oraz świadczenie usług cudzoziemcom.
Handel tranzytowy sprowadza się wyłącznie do obrotu towarowego i dotyczy sytuacji, w której siedziba firmy realizującej transakcję kupna-sprzedaży nie znajduje się ani w kraju importera, ani w kraju eksportera.
Poza wymienionymi, istnieją szczególne formy handlu zagranicznego, które - ze względu na swój charakter prawny lub specyficzny przebieg transakcji - nie mogą być jednoznacznie zakwalifikowane do form podstawowych. Zaliczamy do nich: obrót uszlachetniający i reparacyjny, obrót licencjami i know-how, franchising, leasing, transakcje wiązane, kompensacyjne i barterowe, obrót projektami inwestycyjnymi oraz inwestycje bezpośrednie.
Wspólną cechą wymienionych form handlu zagranicznego jest to, że dokonują się one na wolnym rynku: w sposób bezpośredni między producentami towarów a ich nabywcami bądź z udziałem pośredników. Część transakcji handlowych jest jednak zawierana na tzw. rynkach zorganizowanych. Do form rynków zorganizowanych zalicza się: targi, giełdy, aukcje, przetargi oraz wolne obszary celne.
1.2. Bezpośredni i pośredni handel zagraniczny
Zarówno transakcje eksportowe, jak i importowe mogą być realizowane bezpośrednio między producentami i odbiorcami (bezpośredni eksport/import) bądź poprzez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa (firmy) handlu zagranicznego, które występują jako pośrednicy w handlu (pośredni eksport/import).
1.2.1. Eksport bezpośredni
Eksport bezpośredni wykazuje w ostatnim okresie rosnącą tendencję, zwłaszcza w handlu dobrami inwestycyjnymi. Sprzedaż dóbr tego rodzaju jest często związana ze świadczeniem dodatkowych usług w zakresie doradztwa, konserwacji, napraw, co wymaga ścisłego kontaktu między producentem a odbiorcą. Bezpośredni kontakt między partnerami jest pożądany również ze względu na fakt, że handel dobrami inwestycyjnymi odbywa się z reguły na kredyt. Ponadto o wyborze tej drogi dystrybucji decydować mogą niższe jej koszty w stosunku do sprzedaży z udziałem pośrednika.
Eksport taki wymaga jednak stworzenia odpowiednich podstaw organizacyjnych w przedsiębiorstwie. Przy większych jego rozmiarach niezbędne jest utworzenie w firmie własnego działu eksportu, zatrudnienie specjalistów w dziedzinie akwizycji, reklamy, marketingu oraz prowadzenie intensywnych badań rynków zagranicznych.
Z bezpośrednią formą eksportu związane jest większe ryzyko handlowe niż w przypadku sprzedaży pośredniej. Wymagane jest ponadto większe zaangażowanie kapitału ze względu na dłuższy obieg pieniężny od sprzedaży towarów do otrzymania należności oraz z powodu konieczności posiadania własnych magazynów wysyłkowych, magazynów części zamiennych, a nawet uruchomienia oddziału firmy za granicą. Stąd z bezpośrednim eksportem wiążą się długoterminowe gwarancje kredytowe dla dostawcy.
1.2.2. Eksport pośredni
Eksport pośredni polega na sprzedaży przez producenta własnych wyrobów określonej firmie (firmom) zajmującej się eksportem. Dzięki temu "działalność eksportowa" producenta ogranicza się do postawienia do dyspozycji towaru eksportowego, a pośrednik przejmuje na siebie całkowite koszty i ryzyko dalszej jego dystrybucji. Na niego spada też ciężar znalezienia klienta, organizacji transportu itd.
Eksport pośredni jest praktykowany przede wszystkim przez firmy średniej wielkości, działające w przemyśle dóbr konsumpcyjnych. Firmy te, ze względu na wysokie koszty organizacji własnej sieci zbytu za granicą bądź z uwagi na niewielkie ilości towarów oferowanych na poszczególne rynki, rezygnują ze sprzedaży bezpośredniej. Bezpośredni eksport nie byłby także celowy przy sprzedaży dóbr seryjnych, których dystrybucja nie nastręcza trudności.
W przypadku eksportu pośredniego wytwórca koncentruje się wyłącznie na produkcji i unika wydatkowania kapitału na cele składowania i sprzedaży towaru, gdyż funkcje te przejmuje pośrednik. Możliwa jest sytuacja, że włączenie określonych wyrobów do szerszego asortymentu oferowanego przez firmę handlu zagranicznego zwiększy ich atrakcyjność rynkową. Firmy eksportowe specjalizują się w sprzedaży na określonych rynkach, co pozwala na wybór najkorzystniejszych dróg transportu, jak i zorganizowanie sieci sprzedaży dostosowanych do specyfiki poszczególnych krajów.
Z eksportem pośrednim jest związane jednak pewne niebezpieczeństwo, polegające na tym, że firma eksportująca nie dość intensywnie będzie promować określone wyroby. W takim przypadku producent może odebrać fałszywe sygnały o kształtowaniu się popytu na jego produkty i podjąć błędne decyzje dotyczące zmiany struktury produkcji.
Współpraca producenta i pośrednika przy realizacji eksportu pośredniego może przybierać dwie formy:
· producent znajduje firmę eksportową do realizacji zbytu własnych towarów na rynku zagranicznym i przekazuje jej prawo do wyłącznej sprzedaży,
· firma eksportowa zaspokaja zgłoszony przez zagranicę popyt na określone towary, wybierając najlepszą aktualną ofertę ze strony producentów; jest to niekiedy związane z handlem tranzytowym.
Najważniejsze cechy różniące obie formy eksportu:
· stosowany przede wszystkim w eksporcie dóbr inwestycyjnych,
· bezpośredni kontakt z klientem,
· wymaga dobrej znajomości rynków zagranicznych przez producenta,
· konieczność własnej akwizycji i dbałości o rynek,
· własny dział eksportu,
· dłuższa droga zbytu,
· własny magazyn wysyłkowy,
· własny serwis i magazyn części zamiennych,
· długoterminowe kredyty,
· wzrost zaangażowania kapitału,
· wysokie ryzyko kredytowe.
Eksport pośredni
· sprzedaż towarów przez producenta w kraju,
· dystrybucja poprzez przedsiębiorstwo handlu zagranicznego,
· znajomość przez pośredników specyficznych dla poszczególnych krajów sieci sprzedaży i dróg transportu,
· doświadczenie rynkowe pośredników, często specjalizacja w sprzedaży na określone rynki lub określonych produktów,
· ryzyko błędnych informacji o popycie na towary producenta,
· wymóg przekazania prawa wyłącznej sprzedaży,
· preferowany przez średnie przedsiębiorstwa,
· producent unika tworzenia własnej sieci zbytu za granicą,
· preferowany w przypadkach niewielkich bądź nieregularnych dostaw towarów oraz przy sprzedaży produktów seryjnych,
· nie wymaga angażowania kapitału przez producenta na cele składowania i dystrybucji.
1.2.3. Import bezpośredni
Podobnie jak eksport, także import bezpośredni wykazuje tendencję rosnącą w różnych branżach. Ta forma okazuje się szczególnie korzystna przy zakupach surowców i półfabrykatów, gdy liczy się długotrwałe i regularne zaopatrzenie w te dobra, a w grę wchodzą duże ich ilości. Handel surowcami ma bowiem często charakter spekulacyjny i odznacza się dużym ryzykiem wynikającym ze znacznych wahań cen.
Import bezpośredni wymaga utworzenia własnego działu importu, a czasem zagranicznego przedstawicielstwa firmy. Niezbędna jest także dobra znajomość rynków zagranicznych. W celu zapewnienia nieprzerwanego zaopatrzenia, zwłaszcza gdy wielkości dostaw podlegają wahaniom, wskazane jest posiadanie przez firmę magazynu towarów importowanych.
Import bezpośredni powinien w zasadzie przynosić oszczędności kosztów wskutek rezygnacji z usług pośrednika. Forma ta wymaga jednak - podobnie jak w przypadku eksportu bezpośredniego - większego zaangażowania kapitału producenta i może go obciążać większym, w porównaniu z importem pośrednim, ryzykiem.
1.2.4. Import pośredni
Mimo wielu korzyści wynikających z prowadzenia importu w sposób bezpośredni, także import pośredni ma wiele zalet. Import za pośrednictwem przedsiębiorstw handlu zagranicznego może okazać się niezbędny wówczas, gdy jest dokonywany nieregularnie bądź w stosunkowo niewielkich ilościach. Również gdy zakupy importowe są dokonywane w wielu krajach, korzystanie z pośredników może być tańsze niż utrzymywanie zagranicznych oddziałów firmy. Przedsiębiorstwa handlu zagranicznego dokonują bowiem zakupów na skalę hurtową, co z reguły wiąże się z uzyskiwaniem niższych cen i przyznawaniem rabatów. Wieloletnie doświadczenia tych firm pozwalają na wybór najkorzystniejszego oferenta lub najtrafniejszej oferty.
Do korzystnych stron tej formy importu można także zaliczyć możliwość uszlachetniania towarów, przed dostarczeniem ich ostatecznemu odbiorcy, dokonywanego w magazynach importera. Zdarza się bowiem, że towary odbierane bezpośrednio od producenta wymagają przystosowania do wymagań lokalnego rynku poprzez takie czynności, jak mieszanie, sortowanie, krojenie, konfekcjonowanie itp.
Najważniejsze cechy importu bezpośredniego i pośredniego:
· stosowany zwłaszcza w przypadku surowców i półfabrykatów,
· dysponowanie przez dłuższy okres dużymi ilościami towarów, nieprzerwany przepływ materiałów,
· bezpośredni kontakt z dostawcą,
· własny oddział zagraniczny, własna orientacja w rynku, własna akwizycja,
· wymaga urządzenia magazynu importowego,
· ryzyko transportowe importera,
· większe zaangażowanie kapitału.
· dokonywany nieregularnie bądź w małych ilościach,
· rozproszony, z wielu krajów,
· korzystniejsze ceny poprzez masowe zakupy przez firmy handlu zagranicznego,
· konieczna dobra znajomość rynku przez firmy handlu zagranicznego,
· możliwość przystosowania importowanych towarów przez firmy handlu zagranicznego do wymagań odbiorców,
· brak problemu poszukiwania źródeł zaopatrzenia,
· stała gotowość dostaw.
W Polsce po okresie, w którym handel zagraniczny prowadziły w zasadzie wyspecjalizowane firmy pośrednictwa (centrale handlu zagranicznego), obserwuje się w ostatnich latach powrót producentów do samodzielnego wykonywania funkcji zbytu i zakupu towarów za granicą. Tendencja ta ma zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. Do pozytywów należy zaliczyć bezpośrednie kontakty producentów i kupujących, co niewątpliwie sprzyja rozwojowi wymiany handlowej oraz eliminuje koszty pośrednictwa. Ujemna strona wynika natomiast z niewystarczającego jeszcze przygotowania, przede wszystkim małych firm, do bezpośredniego prowadzenia handlu zagranicznego, słabego rozeznania przez nie rynków zagranicznych - zwłaszcza odległych, braku odpowiedniego zaplecza - bazy magazynowej, transportowej oraz sieci łączności, a także z braku możliwości świadczenia usług związanych ze sprzedażą. Jedną z istotnych przyczyn takiej sytuacji w Polsce jest niedorozwój sieci usług nowoczesnego pośrednictwa i wynikająca stąd niewielka ich podaż oraz brak konkurencji cenowej między usługodawcami.
1.3. Handel tranzytowy
W handlu tranzytowym obrót towarowy nie jest dokonywany bezpośrednio między eksporterem w kraju wytworzenia a importerem w kraju odbiorcy, lecz odbywa się za pośrednictwem firmy tranzytowej znajdującej się w kraju trzecim. W zależności od siedziby firmy realizującej transakcję tranzytową rozróżniamy handel tranzytowy aktywny i pasywny.
Z aktywnym handlem tranzytowym mamy do czynienia wówczas, gdy krajowa firma tranzytowa C sprzedaje towary wyprodukowane w kraju A do kraju B. W przypadku pasywnego handlu tranzytowego zagraniczna firma tranzytowa mająca siedzibę np. w kraju A sprzedaje towary pochodzące z kraju B na rynku krajowym C bądź towary krajowe sprzedaje odbiorcom w kraju B.
Rysunek 1.1. Aktywny (I) i pasywny (II) handel tranzytowy
Handel tranzytowy jest pożądany zwłaszcza wtedy, gdy ze względów politycznych utrudniony jest bezpośredni handel z określonym krajem. Powodem mogą być również wysokie cła bądź wykorzystanie istniejących preferencji handlowych (np. bezcłowych kontyngentów), a także trudna dostępność lub nieznajomość niektórych rynków zagranicznych.
Przedmiotem handlu tranzytowego są zazwyczaj takie towary, jak: bawełna, tytoń, duże partie towarów masowych lub produktów seryjnych. Firmy zajmujące się handlem tranzytowym zlokalizowane są na ogół w międzynarodowych centrach handlowych oraz w wielkich portach.
Jeżeli firma tranzytowa dokonuje przeróbki towarów znajdujących się w składzie celnym lub w porcie wolnocłowym lub tylko sortuje je bądź przepakowuje (np. w celu przygotowania ich do transportu morskiego), to mamy do czynienia ze złożonym handlem tranzytowym.
Od handlu tranzytowego należy odróżnić tranzyt rozumiany jako transport obcych towarów przez terytorium danego państwa.
Kraj, przez którego terytorium przechodzą ładunki obce, nazywamy krajem tranzytowym, a kraj wysyłający swe towary przez inne kraje - krajem tranzytującym. Przyjmując jako kryterium drogę przewozu i użyte środki transportu, rozróżniamy tranzyt: lądowy, lądowo-morski, morski, lotniczy i przesyłowy (rurociągowy i przewodowy).
W odróżnieniu od handlu tranzytowego, który obejmuje wyłącznie obrót towarowy, tranzyt jest formą eksportu usług.
1.4. Obrót uszlachetniający i reparacyjny
Obrót uszlachetniający polega na wysyłaniu za granicę produktu nie wykończonego w celu odpłatnego wykonania tam dalszych faz procesu produkcji lub obróbki bądź też wykończenia zewnętrznego. Towar ten wraca następnie do kraju pochodzenia, pozostając cały czas własnością wysyłającego.
Rozróżnia się obrót uszlachetniający czynny, który polega na przyjmowaniu towaru do uszlachetniania, i obrót uszlachetniający bierny, polegający na oddawaniu towaru do uszlachetniania. Szczególną formą biernego obrotu uszlachetniającego jest lokalizowanie procesu uszlachetniania w wolnocłowych portach. Towar opuszcza wówczas obszar celny zleceniodawcy, ale nie opuszcza terytorium jego państwa.
Zbliżony do obrotu uszlachetniającego jest obrót reparacyjny, który polega na wysyłaniu za granicę uszkodzonych przedmiotów bądź urządzeń celem ich naprawy albo przyjmowaniu ich do naprawy w kraju i odsyłaniu z powrotem do właściciela. Z definicji tej wynika, że obrót reparacyjny może być również zakwalifikowany jako czynny lub bierny.
Motywem zawierania transakcji polegających na uszlachetnianiu (reparacji) są najczęściej spodziewane korzyści wynikające z różnic w poziomie wynagrodzeń istniejących między krajami bądź też niewystarczające zdolności produkcyjne u zleceniodawcy.
Cło w obrocie uszlachetniającym jest ustalane metodą różnicową, tzn. od kwoty cła obliczonego dla towaru uszlachetnionego odejmuje się opłatę celną, której podlegają produkty nie uszlachetnione. Podstawy wymiaru cła nie stanowi zatem wielkość zapłaty za usługę, lecz należność celna wynika z różnicy między obu kwotami.
W handel zagraniczny danym towarem jest zaangażowanych zwykle więcej (co najmniej dwa) krajów, które spełniają różne role w procesie obrotu. Wyróżniamy w związku z tym kraj pochodzenia, w którym towar został wyprodukowany i kraj przeznaczenia, do którego towar jest dostarczany. Ten ostatni może być krajem ostatecznego przeznaczenia, kiedy towar nie opuszcza już jego granic, albo krajem przejściowego przeznaczenia, jeśli towar będzie przedmiotem reeksportu. Od kraju przejściowego przeznaczenia należy odróżnić kraj tranzytowy, czyli - o czym była już mowa - kraj, przez który przewozi się towar celem dostarczenia go z kraju pochodzenia do kraju przeznaczenia. Z kolei kraj wysyłki to kraj, w którym towar zostaje oddany do przewozu celem dostarczenia go do kraju przeznaczenia.
Pojęcia kraju pochodzenia i kraju wysyłki nabierają szczególnego znaczenia w przypadku obrotu uszlachetniającego, a także w innych sytuacjach, kiedy towar sprowadzony z zagranicy podlega zabiegom zmieniającym jego wartość handlową. Rzecz w tym, że w wyniku znacznego przetworzenia określony towar może nabrać cech, które zadecydują o zmianie kraju jego pochodzenia. W takim razie krajem pochodzenia stanie się ten, w którym dokonano tego przetworzenia, a nie ten, w którym towar został pierwotnie wyprodukowany. Wymóg znacznego przetworzenia i związana z tym zmiana kraju pochodzenia jest często warunkiem objęcia towaru preferencjami celnymi w imporcie do kraju, który przyznał takie preferencje określonemu eksporterowi.
Zgodnie z regułami handlu międzynarodowego towar uznaje się za znacznie przetworzony, jeśli produkt końcowy jest zaklasyfikowany do innej pozycji taryfy celnej niż ta, do której zalicza się towar będący wsadem podlegającym przetworzeniu. Inne kryterium polega na określeniu maksymalnego dopuszczalnego udziału wartości importowanych materiałów w wartości produktu końcowego, liczonej według cen ex works (wartość producenta). Przekroczenie tego udziału powoduje, że towar nie może być uznany za pochodzący z danego kraju.
1.5. Obrót licencjami i know-how
Przedmiotem transakcji w handlu zagranicznym mogą być nie tylko towary i usługi, lecz także tzw. niematerialne dobra przemysłowe, których główne rodzaje to:
· wynalazki chronione patentem,
· znaki towarowe chronione rejestracją,
· wzory użytkowe i wzory zdobnicze chronione rejestracją.
Innego rodzaju niematerialnym dobrem przemysłowym jest know-how, czyli wiedza techniczna, technologiczna lub organizacyjna związana z procesem wytwarzania określonego produktu. W odróżnieniu od poprzednich rodzajów dóbr niematerialnych, które korzystają z bezwzględnej ochrony prawnej (wynikającej z faktu opatentowania lub rejestracji), know-how korzysta tylko ze względnych praw ochrony wynikających z postanowień umowy zawartej między stronami.
Transakcja handlowa może dotyczyć przeniesienia praw wyłącznych, np. przeniesienia prawa własności wynalazku w formie sprzedaży patentu, bądź też przeniesienia uprawnień do korzystania z wynalazku w formie umowy licencyjnej. Wyróżnia się czyste umowy licencyjne, których przedmiotem jest tylko przekazanie praw patentowych, oraz złożone umowy licencyjne, które obejmują dodatkowo inne świadczenia ze strony sprzedającego (np. dostawy określonych materiałów) lub inne formy wiedzy technicznej (np. know-how).
Ze względu na ocenę charakteru transakcji, można wyszczególnić następujące rodzaje transakcji licencyjnych:
· wyłączne i niewyłączne (jeżeli zostaje zróżnicowany zakres przedmiotowy i terytorialny licencji),
· pełne i niepełne (gdy uprawnienia licencjobiorcy zostają zawężone w umowie),
· ograniczone i nie ograniczone (co do czasu i obszaru stosowania),
· czynne i bierne (w zależności od tego, czy licencjodawca służy pomocą lub doradztwem we wdrożeniu licencji, czy też nie).
Umowa licencyjna powinna zawierać m.in. dokładne określenie zakresu przedmiotowego, rodzaje dokumentacji oraz terminy i sposoby ich przekazania, uprawnienia do sprzedaży wyrobów licencyjnych, w tym uprawnienia eksportowe, sposoby obsługi technicznej tych wyrobów, a także sposób zapłaty.
Zapłata za licencję przybiera zwykle formę opłaty jednorazowej, zryczałtowanej, albo składa się z opłaty minimalnej, niezależnej od zakresu wykorzystania licencji i uzupełnianej opłatami okresowymi, zależnymi od wielkości produkcji, sprzedaży lub zysku. Zapłata może być także dokonywana w formie niepieniężnej, np. poprzez dostawy wyrobów licencyjnych, dostawy innych wyrobów bądź udzielenie innej licencji.
Transakcje licencyjne mają ten skutek, że produkty, które wcześniej były eksportowane do kraju licencjobiorcy, teraz są tam wytwarzane. Poprzez to, w legalny sposób, unika się poniesienia wszelkich opłat wwozowych bądź problemów związanych z zakładaniem firm poza granicą.
Sprzedaż licencji nie uwalnia jednak licencjodawcy od wszystkich problemów. Pojawia się bowiem niebezpieczeństwo wytwarzania przez licencjobiorcę produktów wadliwych lub niższej jakości, co może narazić na szwank reputację pierwotnego producenta. Innego rodzaju zagrożenie polega na tym, że między obu partnerami może dojść do konkurencji przy sprzedaży tego samego rodzaju towarów na rynkach krajów trzecich. Z tych względów zamiast czystej umowy licencyjnej stosuje się często formę franchisingu, która zapewnia większy wpływ licencjodawcy na licencjobiorcę.
1.6. Franchising
W przypadku franchisingu jego biorca (franchise-biorca ...
chomikSGHowy