Handel międzynarodowy a dochód narodowy

1.Wstęp

Najważniejszą formą międzynarodowej współpracy gospodarczej jest handel międzynarodowy, uczestnictwo w nim  kraju  przynosi gospodarce narodowej istotne korzyści. Można  wyróżnić trzy zasadnicze płaszczyzny tego rodzaju oddziaływania:

-          wpływ na zmianę struktury dochodu narodowego,

-          wpływ na zwiększenie efektywności gospodarowania,

-          wpływ na wielkość i dynamikę dochodu narodowego za pośrednictwem salda bilansu handlowego oraz przez oddziaływanie na wielkość całkowitego popytu

Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Oblicza się go przez odjęcie amortyzacji od produktu narodowego brutto. Opisuje on ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi , po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy wystarczającej do sfinalizowania amortyzacji i utrzymania istniejącego  zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie.[1]

2.Wpływ handlu zagranicznego na zmianę struktury dochodu narodowego

W gospodarce zamkniętej w krótkim okresie istnieje stosunkowo niewielka możliwość zmiany struktury dochodu narodowego. Czynnikiem ograniczającym możliwości zarówno w dziedzinie konsumpcji jak i inwestycji jest zarówno  wielkość funduszy, jakie mogą zostać przeznaczone  na te cele, jak również możliwości produkcyjne tych działów i gałęzi gospodarki, które dostarczają dóbr przeznaczonych do spożycia oraz maszyn i urządzeń mogących powiększyć możliwości produkcyjne.

Czynnikiem, który w znacznym stopniu może uniezależnić strukturę  dochodu narodowego podzielonego od struktury istniejącego w danym kraju aparatu wytwórczego, jest wymiana handlowa  z zagranicą. Nawet  niewielkie otwarcie gospodarki, ograniczone do tzw. importu niezbędnego, stwarza możliwości  takich zmian  w strukturze dochodu narodowego, których nie można byłoby osiągnąć w przypadku gospodarki zamkniętej . Import niezbędny, czyli przywóz z zagranicy surow­ców mineralnych i rolniczych niemożliwych do wytworzenia ze względu na warunki naturalne danego kraju, czasem bardzo istotnie wzbogaca strukturę podzielonego dochodu narodowego.

Import towarów nie wytwarzanych w danym kraju ma duże znaczenie przede wszystkim dla krajów małych i średnich. Na ogół bowiem są one dość ubogie w surowce mineralne i mają słabo zróżnicowany klimat, a co za tym idzie także możliwości różnicowania upraw rolnych. Dlatego import niektórych surowców w ogóle w nich nie wytwarzanych lub wytwarzanych w niedostatecznych ilościach (np. ropy naftowej, rud metali) jest niejedno­krotnie warunkiem rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów[2].

3.Wpływ handlu zagranicznego na zwiększenie efektywności gospodarowania

Handel zagraniczny może się przyczyniać do racjonalniejszego użytkowania posiadanego zasobu czynników produkcji.

Oddziaływanie handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania odbywa się przede wszystkim  pośrednictwem specjalizacji międzynarodowej, polegającej  na tym, że każdy kraj produkuje jedynie część potrzebnych mu dóbr, lecz za to w ilościach pozwalających na pełne zaspokojenie potrzeb wewnętrznych oraz pokrycie popytu impor­towego innych państw. Specjalizacja międzynarodowa wymaga również, aby poszczególne kraje rezygnowały z wytwarzania niektórych towarów i zaspokajały swoje potrzeby w tej dziedzinie dostawami z zagranicy.

Warto jednak zauważyć, że w rzeczywistości eksport poszczególnych krajów nie zawsze jest zdominowany przez towary, do wytworzenia których zużywa się przede wszystkim czynniki produkcji względnie obfite w danym kraju, a import — przez towary, do wytworzenia których zużywa się czynniki względnie rzadkie.

Specjalizacja kraju w produkcji określonych towarów w różnoraki sposób wpływa na wzrost efektywności gospodarowania. Uczestnictwo w międzynarodowym podziale pracy pozwala przede  wszystkim zmniejszyć przecięt­ny koszt jednostkowy dóbr wytwarzanych w kraju. Dzieje się tak dlatego, że rezygnując z wytwarzania produktów względnie lub absolutnie droższych, a koncentrując się na produkcji wyrobów względnie lub absolutnie tańszych, obniża się przeciętny koszt jednostkowy w całej gospodarce.

Specjalizacja międzynarodowa wpływa także na obniżenie jednostko­wych kosztów wytwarzania przez zwiększenie skali produkcji możliwe dzięki powiększeniu rynku zbytu ponad możliwości rynku wewnętrznego. Obniżenie kosztów jednostkowych produkcji masowej następuje również na skutek rozłożenia się tzw. kosztów stałych (np. administracji). Produkcja masowa umożliwia wreszcie gromadzenie doświadczeń w wytwarzaniu określonych towarów i w ten sposób przyczynia się pośrednio zarówno do obniżenia kosztów jednostkowych, jak i podniesienia jakości produktu.[3]

4.Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego

              W gospodarce zamkniętej  a więc w gospodarce, która nie utrzymuje żadnych więzi gospodarczych z zagranicą,  dochód narodowy (produkt krajowy netto), czyli ilość dóbr, jakimi w danym okresie dysponuje społeczeństwo danego kraju, jest równy rozmiarom jego produktu krajowe­go brutto (PKB) pomniejszonego o wielkość amortyzacji[4] czyli jest równy dochodowi do podziału na konsumpcję i inwestycje oraz wydatki rządowe. Do zaspokojenia bieżących potrzeb ludności przeznaczona jest konsumpcja czyli tak zwana pozycja główna, inwestycje zaś mają na celu zaspokojenie przyszłych potrzeb przez rozbudowę gospodarki, przez wydatki rządowe rozumiemy tą część dochodu narodowego która jest przeznaczona na realizacje określonych projektów ( robót publicznych, budownictwa mieszkaniowego, aktywizację rolnictwa, zbrojenia itp.) służą osiąganiu celów społecznie użytecznych. W sytuacji jednak gdy następuje załamanie gospodarki są one podejmowane w pierwszej kolejności ale nie dla osiągnięcia celów społecznie użytecznych, lecz z myślą o stworzeniu w gospodarce danego kraju dodatkowego popytu.[5]    

Gdy oznaczymy przez:

Yw  – dochód narodowy wytworzony,

I      -  inwestycje,

K    -  konsumpcję,

R     - wydatki rządowe,

O    -  Oszczędności,

Wtedy:

Yw = I + K + R,

czyli:

I = Yw – K – R

Jeżeli:

Yw – K – R = 0,

to:

I = 0.

              W gospodarce zamkniętej inwestycje muszą się więc równać oszczędnością, czyli im mniejsza jest konsumpcja oraz wydatki rządowe, tym większe są oszczędności, a tym samym – inwestycje.

W rzeczywistości jednak przedstawiona sytuacja nie występuje. Każdy bowiem kraj w większym lub mniejszym zakresie dokonuje wymiany handlowej z zagranicą, a wielkości eksportu i importu wpływają także na dochód narodowy. Aby ocenić wielkość i kierunki tego oddziaływania, do równania przedstawiającego dochód narodowy należy dodać eksport netto (NX), czyli różnicę między eksportem (Ex) i importem (Im). Otrzyma się wówczas:

Niech:

Ex – oznacza eksport,

Im – oznacza import.

Wtedy:

Yw = I + K + R + Ex – Im,

Czyli:

I = Yw – K – R + Im – Ex,

A więc przy:

Yw  – K – R = 0,

I = 0 + Im – Ex,

czyli:

I + Ex = 0 + Im.  

              Oznacza to, iż w gospodarce otwartej eksport jest traktowany jak inwestycje (zagraniczne), import zaś jako oszczędności (zagraniczne). Im większa jest przewaga eksportu nad importem (dodatnie saldo bilansu towarów i usług), tym mniejsze mogą być inwestycje krajowe. Eksport bowiem zwiększa dochód narodowy podobnie jak inwestycje, powodując wzrost zatrudnienia i wydajności pracy. Im większa jest przewaga importu nad eksportem ( ujemne saldo bilansu towarów i usług), tym mniejsze mogą być oszczędności krajowe. Nadwyżka bowiem importu nad eksportem oznacza uzupełnienie akumulacji krajowej, jej zaś wpływ na dochód podzielony jest identyczny jak oszczędności ( zwiększenie wolumenu towarów i usług)

Z powyższych równań tych wynika również, że w gospodarce jest możliwa sytuacja, kiedy wielkość dochodu narodowego wytworzonego w danym kraju nie będzie równa sumie dóbr przeznaczonych na inwestycje i konsumpcję (dla uproszczenia w dalszych rozważaniach pomijamy wydatki rządowe). Jeżeli bowiem eksport nie będzie się pokrywał z importem, to bądź wielkość dochodu narodowego podzielonego będzie większa od wielkości dochodu narodowego wytworzonego w kraju (Im > Ex), bądź też wielkość dochodu narodowego wytworzonego w kraju będzie większa od wielkości dochodu narodowego podzielonego (Ex > Im).

W taki sposób relacja między wielkością eksportu i importu, nazwana tu eksportem netto, a odpowiadająca także wielkości salda bilansu hand­lowego, wpływa na wielkość funduszu, który dany kraj może przeznaczyć na inwestycje i konsumpcję. W gospodarce zamkniętej łączna wielkość tego funduszu (nazywanego też absorpcją3) jest określona wielkością dóbr wytworzonych w kraju. Państwo ma wtedy możliwość wpływania na wielkość inwestycji i konsumpcji jedynie przez zwiększanie wielkości jednego z tych agregatów kosztem drugiego.

Uwzględnienie w tego rodzaju rachunku eksportu i importu stwarza możliwość zmiany wielkości funduszu przeznaczonego na inwestycje przy pozostawieniu konsumpcji na nie zmienionym poziomie, bądź odwrotnie, zwiększenie funduszu konsumpcji przy nie zmienionym poziomie inwes­tycji. Umożliwia też łączne zwiększenie wielkości absorpcji ponad wiel­kość dochodu wytworzonego w kraju. Ma to miejsce wówczas, gdy import danego kraju jest większy od jego eksportu, a zatem gdy dany kraj korzysta z kredytów zagranicznych.

Możliwość utrzymywania przez pewien czas nadwyżki importu nad eksportem ma także duże znaczenie dla dynamiki wzrostu gospodarczego. W sposób graficzny przedstawiamy to na rysunku 4.3. Obszar położony między krzywą A i krzywą B po lewej stronie wykresu ukazuje korzyść osiąganą przez dany kraj z pożyczki zagranicznej, polegającą na możliwości przesunięcia poziomu absorpcji ponad wielkość dochodu narodowego wytworzonego. Natomiast obszar między krzywymi A i B po prawej stronie wykresu to „cena", jaką kraj musi zapłacić w przyszłości za możliwość skorzystania z zagranicznego finansowania wzrostu krajowej konsumpcji i inwestycji.

Presja na korzystanie z tego rodzaju pożyczek pojawia się wówczas, gdy kraj w wyniku działania czynników zewnętrznych (np. spadek popytu na rynku światowym, pogorszenie terrns of trade) czy też wewnętrznych (ograniczenie możliwości eksportowych czy wzrostu popytu na import) ma trudności ze zrównoważeniem bilansu handlowego bez prowadzenia polityki ograniczania inwestycji lub konsumpcji.

Rysunek 4.3

Wpływ finansowania zagranicznego na poziom absorpcji krajowej

Oprócz przedstawionych korzyści zaciąganie kredytów zagranicznych powoduje jednak także powstawanie zobowiązań finansowych wobec zagranicy. Konieczność wywiązywania się z nich wymaga, aby w dłuższym okresie dany kraj osiągał nadwyżki eksportu nad importem, które pozwolą na spłatę powstałych zobowiązań. W przeciwnym razie stanie on w pewnym momencie wobec niemożności wywiązywania się z obsługi długu i będzie zmuszony do zaciągania kredytów przeznaczonych na spłatę zadłużenia bądź też do podjęcia rokowań o odroczenie spłaty zobowiązań płatniczych.

Ze względu na korzyści, jakie gospodarce narodowej daje możliwość utrzymywania przez jakiś czas nadwyżki importu nad eksportem, jest ona często wykorzystywana przez wiele krajów, w tym przede wszystkim kraje słabiej rozwinięte gospodarczo. Do grupy krajów obficie korzystających z kredytów zagranicznych należała także Polska. W latach 1970-1981 utrzymywała ona nadwyżkę importu nad eksportem, finansując ją stosun­kowo łatwo wtedy dostępnymi kredytami zagranicznymi. Ze względu jednak na nieumiejętne spożytkowanie tych środków oraz, przede wszystkim, nieefektywność systemu gospodarki centralnie planowanej, kredyty zagraniczne dały co prawda możliwość przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego Polski w latach siedemdziesiątych, ale nie stworzyły warunków do zwiększenia jej zdolności eksportowej. W efekcie począwszy od 1979 r. Polska nie jest w stanie wywiązywać się ze swych zobowiązań płatniczych, a jej zadłużenie zagraniczne przekracza 40 mld USD, co stawia ją w ścisłej czołówce najbardziej zadłużonych krajów świata.

5.Inwestycje a dochód z handlu międzynarodowego

              Uwzględnienie inwestycji w formule wzrostu dochodu narodowego z tytułu handlu międzynarodowego oznacza przejście od rozważań o charakterze statycznym do rozważań o charakterze dynamicznym.

              W gospodarce zamkniętej wzrost dochodu narodowego zależy od średniej efektywności inwestycji oraz rozmiarów inwestycji.[6]

ΔY = ΔY/I ∙ I

Stopa wzrostu dochodu narodowego zaś zależy od średniej efektywności inwestycji i stopy inwestycji:

ΔY/Y = ΔY/I ∙ I/Y

Jeżeli:

I/Y = O/Y             

to:

ΔY/Y = ΔY/I ∙ O/Y

Gdzie:

O/Y – stopa oszczędności.

Natomiast w gospodarce otwartej, w której:

I/Y = O/Y + Im/Y – Ex/Y

Stopa wzrostu dochodu narodowego wyraża się wzorem:

ΔY/Y = ΔY/I (O/Y + Im/Y – Ex/Y)

Gdzie:

Im/Y – stopa importu (udział importu w dochodzie narodowym)

Ex/Y – stopa eksportu (udział eksportu w dochodzie narodowym)

Przedstawione zależności  pokazują nam dwie możliwości (sytuacje):

1)   stopa importu jest większa od stopy  eksportu i wówczas stopa inwestycji może być większa, niż na to pozwalają rozmiary akumulacji wewnętrznej.

2)   stopa eksportu jest większa niż stopa importu i wówczas  stopa inwestycji jest mniejsza, niż na to pozwalają rozmiary akumulacji wewnętrznej. A dzieje się tak dlatego iż stopa akumulacji musi wtedy pokryć nie tylko stopę inwestycji, lecz także stopę nadwyżki eksportowej.

Powyższe rozważania pokazują nam iż z punktu widzenia podaży w gospodarce otwartej handel międzynarodowy wpływa na wzrost dochodu narodowego dwoma kanałami:

-          przez korektę stopy inwestycji,

-          przez zmianę ich średniej efektywności

6.Mnożnik inwestycyjny i eksportowy, supermnożnik

Dochodowy mechanizm dostosowawczy

              Podstawy tegoż mechanizmu w postaci teorii J.M.Keynesa, pojawiły się już w pierwszych dziesięcioleciach XX w, bezpośrednio po upadku systemu waluty złotej.

Istotą teorii J. M. Keynesa, jak pamiętamy, jest przede wszystkim twierdzenie, że w warunkach istnienia wolnych mocy wytwórczych wielkość dochodu jest określona przez wielkość popytu (wydatków). W gospodarce zamkniętej (a także nie posiadającej sektora państwowego) wielkość dochodu (Y) jest równa wydatkom na konsumpcję (K) i oszczędności (O). Jednocześnie wielkość wydatków (D) jest określona przez wielkość konsumpcji i przewidywanych inwestycji (/).[6 str.313].

„ Stosując wprowadzone określenia, możemy zatem zapisać zarówno równanie dochodu, jak i wydatków określających jego poziom za pomocą dwóch równań:

Y=K+O,

Z tych równań możemy z kolei wyprowadzić warunek równowagi w gospodarce zamkniętej w postaci równania:

0 = I.

Istotę tego równania oraz jego ekonomiczną interpretację przedstawimy w ujęciu graficznym. Rozpocznijmy od rysunku 15. 3. a. Oś pozioma tego wykresu reprezen­tuje wielkość dochodu, a oś pionowa wielkości składające się na wydatki, tj. konsumpcję i inwestycje. Przyjmijmy także, że wielkości te są wyrażone w ujęciu pieniężnym (np. w miliardach złotych). Krzywa K(Y) przedstawia wielkość

konsumpcji, natomiast krzywa K(Y) + I wielkość konsumpcji powiększoną o wiel­kość inwestycji, czyli, zgodnie z powyższym równaniem, wielkość wydatków.

Zwróćmy uwagę, że wielkość konsumpcji jest funkcją dochodu. Gdy jest on równy zeru, wielkość konsumpcji wynosi 40 mld PLN (można to interpretować jako sięgnięcie do zgromadzonych poprzednio oszczędności). Będąc funkcją dochodu, wielkość konsumpcji powiększa się wraz z jego wzrostem. Jednakże, jak łatwo zauważyć na rysunku, wzrost obu tych wielkości nie odbywa się w jednakowym tempie. W przedstawionym przypadku wzrostowi dochodu o l PLN towarzyszy wzrost konsumpcji o 0,6 PLN. Ten przyrost konsumpcji w stosunku do przyrostu wywołującego ją dochodu nazywamy krańcową skłonnością do konsumpcji (KSK).

Krańcową skłonność do konsumpcji możemy zatem zapisać za pomocą na­stępującego wzoru:

KSK = ΔK/ ΔY

A zatem krańcowa skłonność do konsumpcji, określona przez bezwzględną wielkość kąta nachylenia krzywej konsumpcji K(Y) wobec osi poziomej na rysunku 1 5.3. a, zapisana zgodnie z tą formułą przedstawia się następująco:

KSK = 0,6/1 = 0,6.

Korzystając z tego, możemy także określić formułę matematyczną funkcji konsumpcji jako:

K(Y) = 40 + 0,67.

Zauważmy jednocześnie, że wielkość konsumpcji jest funkcją dochodu, nato­miast wielkość inwestycji (/) ma wartość stałą równą 60. Ze względu na to, że wydatki są równe sumie konsumpcji (K) i inwestycji (/), krzywa wydatków (K(Y) + 1) jest równoległa do krzywej konsumpcji, a odległość między tymi krzywymi jest równa wielkości inwestycji.

Spróbujmy teraz określić punkt równowagi w warunkach gospodarki zamkniętej. O występowaniu takiej równowagi będziemy mówić wówczas, gdy całkowity popyt lub planowane całkowite wydatki będą równe rzeczywiście wytworzonej produkcji [13]. Mówiąc inaczej, równowaga taka będzie miała miejsce wówczas, gdy na rynku nie będą występowały ani nadwyżka, ani deficyt towarów. Na rysunku 15.3.a graficznym odzwierciedleniem tak rozumianej równowagi jest krzywa przebiegająca przez środek układu, nachylona pod kątem 45° do obu osi układu. We wszystkich punktach położonych powyżej tej krzywej wydatki będą większe od dochodu, czyli popyt będzie większy od produkcji. Z kolei we wszystkich punktach położonych poniżej tej krzywej dochód będzie większy od wydatków, czyli produkcja będzie większa od popytu. Należy pamiętać, że tak rozumiana równowaga nie oznacza pełnego zatrudnienia czynników produkcji.

Musimy jednak wziąć pod uwagę, że w modelu Keynesa założyliśmy, iż wielkość produkcji jest określona pr...