Witkowska- Zaręba, SZTUKA GRY NA INSTRUMENTACH KLAWISZOWYCH OKOŁO 1430 ROKU- DWA TRAKTATY ORGANOWE Z RĘKOPISU M. CIII BIBLIOTEKI KAPITUŁY METROPOLITALNEJ W PRADZE.pdf
(
359 KB
)
Pobierz
433954137 UNPDF
MUZYKA
KWARTALNIK INSTYTUTU SZTUKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK
Rocznik XLVIII
2003
Nr 2 (189)
PL ISSN 0027-5344 Vat 0% Cena 10 zł
PL ISSN 0027-5344, Muzyka 2003, 2
Elżbieta
Witkowska-Zaremba
Warszawa
Księdzu Profesorowi Jerzemu Pikulikowi
w 70. rocznicę urodzin
SZTUKA GRY NA INSTRUMENTACH KLAWISZOWYCH
OKOŁO 1430 ROKU: DWA TRAKTATY ORGANOWE Z RĘKOPISU
M. CIII BIBLIOTEKI KAPITUŁY METROPOLITALNEJ W PRADZE*
Terminy „ars organisandi", „ars tangendi", „ars organica", „modus organisan-
di", „modus tangendi" - polskojęzyczne ich przybliżenie figuruje w tytule tego ar
tykułu -wskazują na przedmiot piętnastowiecznych traktatów organowych prowe
niencji czeskiej i południowoniemieckiej, oznaczając zbiór reguł kontrapunktu in
strumentalnego realizowanego na organach bądź klawikordzie (clavicordium). Te
go rodzaju reguły odnosiły się do struktury trzygłosowej, której najważniejszym
elementem był discantus, komponowany według ściśle określonych wzorów melo-
metrycznych, zwanych „tactus". Ars organisandi obejmowała także zasady notacji
tabulaturowej oraz podstawy techniki gry klawiszowej (dispositio digitorum).
Dwa traktaty organowe, wydane niedawno jako
Octopńncipalia de arte orga
nisandi
i
Opusculum de arte organica,
są, być może, najstarszymi i najobszerniej
szymi znanymi dziś podręcznikami ars organisandi pochodzącymi z Europy
Środkowej
1
. Zostały przepisane do kodeksu praskiego najprawdopodobniej w
1.1427-36 z nieznanego dziś źródła. Kopista, niejaki Matthias Bohemus de Tyn,
wpisał do rękopisu także trzy inne traktaty muzyczne oraz pięć dziel z zakresu
astronomii. Kodeks spisywany był w różnych miejscach, z pewnością we Frakfur-
cie (nad Odrą?), Krakowie i Żychlinie (obecnie Lanśkroun na Morawach)
2
. Nie
wiadomo jednak, gdzie dokładnie została skopiowana jego część muzyczna.
* Artykuł ten stanowi podsumowanie problemów poruszonych w trakcie wykładu przedstawio
nego w Instytucie Sztuki PAN w dniu 12 czerwca 2001 oraz referatów wygłoszonych w ramach sym
pozjum „Musiktheorie im Mittelalter: Quellen-Texte-Terminologie" zorganizowanego w Mona
chium w dn. 25-27 VII 2000 r. przez Komisję Historii Muzyki Bawarskiej Akademii Nauk i w ramach
XVII Kongresu Międzynarodowego Towarzystwa Muzykologicznego, Leuven 1-7 VIII 2002 roku.
1
The Organ Treatises from the Manuscript Praha, Archiv Prazskeho Hradu, Knihovna Metropolit-
Kapituły M. CIII (1463).
Ed. Elżbieta Witkowska-Zaremba with collaboration of Christian Meyer.
:
Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters
3. Munchen 2001 s. 384-423.
W
2
Mathias Petri de Thyn, zapewne identyczny z kopistą kodeksu praskiego, został odnotowany jako
student Uniwersytetu Krakowskiego w roku 1429 (por.:
Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego
-latach 1400-1500.
Opr. J. Zathey, J. Reichen. Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974 s. 195). Informację tę
^wdzięczam uprzejmości Pana doc. dr. hab. Jerzego Włodarczyka, któremu najserdeczniej dziękuję.
ELŻBIETA WITKOWSKA-ZAREMBA
Ms. 98 th. 4
0
)
3
, natomiast fragmenty
Opusculum de arte organica
widnieją
w kompilacji zachowanej w rękopisie z Monachium (Bayerische Staatsbibłio-
thek, sygn. clm 7755) datowanym na połowę XV w.
4
. Analiza dostrzeżonych wa
riantów tak w zakresie tekstu słownego jak i przykładów muzycznych nie dostar
cza dowodów, by którykolwiek z tych fragmentów mógł zostać przepisany z nie
znanego dziś egzemplarza, który posłużył za pierwowzór dla kopisty rękopisu
praskiego. Wobec braku większej liczby przekazów trzeba raczej poprzestać na
stwierdzeniu, że mamy do czynienia z dwoma podręcznikami, które funkcjono
wały na terenie Czech i Bawarii z pewnością nie później niż w drugiej ćwierci XV
wieku. Jest to czas bliski datom powstania kodeksu Faenza, Biblioteca Commu-
nale 117, watykańskiego rękopisu Barberini lat. 307, zawierającego krótki trak
tat
Ars et modus pulsandi organa
5
oraz zachowanych fragmentarycznie dwóch
tabulatur śląskich
6
.
Określona w paragrafach wstępnych i realizowana w dalszym toku wywodów
jasna konstrukcja obu tekstów praskich wskazuje, że przedstawiają one dwa nie
zależne i kompletnie przekazane traktaty. Podwajają one pod względem objęto
ściowym skromny zasób znanych wcześniej piętnastowiecznych tekstów teore
tycznych na temat ars organica uzupełniając nadto naszą wiedzę o szereg elemen
tów, które odsłaniają mało znane lub nieznane dotąd aspekty muzyki klawiszowej
w okresie poprzedzającym
Fundamentum organisandi
Konrada Paumanna
7
.
3
Wyd.: Christian Meyer:
Ein deutscher Orgeltraktat vom Anfang des 15. Jahrhunderts.
„Musik in
Bayern" 29 (1984) s. 44^8.
4
Wyd.: Theodor Góllner:
Formen fruher Mehrstimmigkeit in deutschen Handschriften des spdten
Mittelalters.
W serii:
Munchener Veróffentlichungen zur Musikgeschichte
6. Tutzing 1961 s. 167-179.
5
Ars et modus pulsandi organa secundum modum novissimum inventum per magistros musicos
modemos.
Wyd.: Raffaele Casimiri:
Un trattatello per organisti di anonimo del sec. XIV.
„Note d'ar-
chivio per la storia musicale" 19 (1942) s. 99-101.
6
Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. 2082 (olim Breslau, Staats- und Universitatsbibliothek
I Qu 42); Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. I Q 438a (olim Breslau, Staats- und Universi-
tatsbibliothek I Qu 438). Wykaz wszystkich znanych obecnie tabulatur z XV w. (21 zabytków noto
wanych według zasad starej niemieckiej tabulatury organowej i pięć notowanych według zasad wło
skiej partytury klawiszowej) podał ostatnio Martin Staehelin
(Die Orgeltabulatur des Ludolf Bódeker.
Eine unbekannte Quelle zur Orgelmusik des mittlere 15. Jahrhunderts.
W:
Nachrichten der Akademie
der Wissenschaften in Góttingen. I. Philologisch-Historische Klasse
5. Góttingen 1996 s. 173-174).
7
Poza wymienionymi tekstami z Monachium, Ratyzbony i traktatem
Ars pulsandi
(Rzym, Biblio
teca Apostolica Vaticana, sygn. Barberini lat. 307, olim 841, f. 29v-30r) zasób ten tworzą nadto dwa
krótkie teksty z Monachium (Bayerische Staatsbibliothek, sygn. cgm 811, f. 22v:
Nota regulas supra
tactus,
Bawaria 1430-60, wyd.: Theodor Góllner:
Eine Spielanweisung fur Tasteninstrumente aus dem
15. Jahrhundert.
W:
Essays in Musicology. A birthday offeringfor Willi Apel.
Red. Hans Tischler. Bloo-
mington 1968 s. 69-81) i Brukseli (Bibliotheąue Royale, sygn. II 4149, f. 48v:
Seąiuitur de ąuarto
membro videlicet de tactibus,
Włochy, po 1470 r., wyd.: Christian Meyer: op. cit., s. 56).
58
Obszerne fragmenty obu traktatów organowych zachowane są także w innych
źródłach: znaczna część
Octo principalia
została przekazana w kodeksie z Ratyz-
bony z drugiej połowy XV w. (Ratyzbona, Bischóffliche Zentralbibliothek, sygn.
SZTUKA GRY NA INSTRUMENTACH KLAWISZOWYCH
Fakt, że oba teksty praskie można traktować jako kompletne traktaty organo
we wydaje się szczególnie ważny, stwarza bowiem możliwość wglądu w struktu
rę ars organica jako wyraźnie określonego działu nauki o muzyce. Ars organica
w akapicie otwierającym
Opusculum
została przeciwstawiona działalności orga
nistów określonych jako „organistae, qui proprie dicuntur usuales". Jak można
sądzić, osią tego przeciwstawienia jest para pojęć „ars"-„usus", która odnosi się
w tym przypadku do sformułowanych na piśmie zasad kontrapunktu instrumen
talnego z jednej strony, z drugiej zaś - do gry na organach, opartej jedynie na
bezpośrednio przekazywanych umiejętnościach praktycznych. Nic nie wskazuje
na to, że ars organica, rozumiana jako system zasad porządkujących muzykę or
ganową, miała w pierwszych dekadach piętnastego wieku skrystalizowaną
i utrwaloną tradycję piśmienną. Jedynym dostępnym wzorem tak przekazywanej
wiedzy muzycznej mogły być wówczas traktaty dotyczące muzyki wokalnej. To
też ars organica, widziana z perspektywy obu traktatów praskich, wydaje się być
jakby rozpięta pomiędzy dobrze ugruntowanym systemem pojęciowym muzyki
wokalnej a kategoriami funkcjonującymi zwyczajowo w praktyce organowej i dy
daktyce gry na organach. I tak w tekstach tych rozpoznajemy z łatwością elemen
ty systemu heksachordalnego i cechy dyskursu właściwego dla podręczników
kontrapunktu wokalnego. Z drugiej strony, natrafiamy na wyrażenia i zwroty
utarte zapewne w „bezpośredniej dydaktyce", z której wyrastają „fundamenta
organisandi". Owa dwoistość dotyczy zarówno konstrukcji obu traktatów pra
skich, jak i metody wykładu oraz terminologii.
1. Zawartość praskich traktatów organowych
a. „Octo principalia de arte organisandi"
W strukturze tego traktatu można dostrzec ścisły związek ars organisandi
i ars contrapuncti. Dotyczy to zwłaszcza porządku rozdziałów (zwanych „prin
cipalia"), który odzwierciedla schemat ówczesnych podręczników kontrapunk
tu dotyczących kompozycji trzygłosowych
8
. Poszczególne principalia traktują
kolejno o współbrzmieniach (de concordantibus), o tenorze (de tenore), o di-
scantus (de discantu), o kontratenorze (de contratenore); problematyka „de
tactu", obejmująca zasady konstruowania instrumentalnego discantus, została
jakby wbudowana w ten schemat. Zamyka się ona w pięciu rozdziałach (prin
cipalia III-VII). Cztery z nich (principalia III-VI), uzupełnione przez passus
na temat transpozycji (passusu tego nie zawiera rękopis praski) i przekazane
w rękopisie z Ratyzbony (z zachowaniem jednak oryginalnej numeracji), funk-
8
Por. traktat o kontrapunkcie poprzedzający traktaty organowe w kodeksie praskim (wyd.: Elż
bieta Witkowska-Zaremba w:
Notae musicae artis. Musical Notation in Polish Sources lP
h
-l&
h
Cen-
tury.
Red. Elżbieta Witkowska-Zaremba. Kraków 2001 s. 535-541).
ELŻBIETA WITKOWSKA-ZAREMBA
cjonowały, być może, jako samodzielna całość. Rękopis praski pozostaje obec
nie jedynym przekazem pozostałych rozdziałów tego traktatu: są to principalia
I, II, VII i VIII.
W pierwszym principale, zatytułowanym „De concordantibus", wskazano
konsonanse doskonałe (ąuinta, octava, duodecima, decima ąuinta) i niedosko
nałe (tertia depressa, tertia elevata, quarta, sexta depressa, sexta elevata, deci
ma, undecima, tredecima depressa et elevata), budowane od kolejnych stopni
skali instrumentu. Na podstawie powstałego w ten sposób wykazu współbrzmień
można odtworzyć skalę instrumentu, określonego terminem „corpus organi
cum": mieści się ona w ramach nieco powyżej dwóch oktaw, obejmując dźwięki
od
H
(o tercję powyżej Gamma-ut skali gwidońskiej) przynajmniej do
cis
(pół
ton poniżej dd-la sol skali gwidońskiej), najwyższego z dźwięków wymienionych
w wykazie. Klawiatura pedałowa (claves pedales) obejmowała osiem dźwięków
od
H
do
b
i cztery tzw. semitonia:
cis, dis, fis, gis
9
.
Zwięzły drugi rozdział traktatu („De secundo principali, scilicet de tenore")
ogranicza się do wyróżnienia dwóch zasadniczych typów tenoru - postępujący
w kierunku wznoszącym (ascendens) i postępujący w kierunku opadającym (de-
scendens) - i dwóch odmian każdego z nich: wznoszący się po kolejnych stop
niach skali (ascendens sine saltu), wznoszący się skokami (ascendens cum saltu),
opadający po kolejnych stopniach (descendens sine saltu), opadający skokami
(descendens cum saltu). Jest to klasyfikacja powszechnie stosowana w piętnasto-
wiecznych „fundamenta organisandi"
10
.
Principalia III, IV, V i VI przekazują najbardziej istotny i zarazem najbardziej
„autonomiczny" wobec „ars canendi" dział ars organisandi: reguły generowania
„tactus" wraz z zestawem wartości rytmicznych. Są one dobrze znane z wcze
śniejszych edycji i omówień
11
. Praski przekaz
Octo principalia
nie wnosi do tych
reguł nowych elementów, pozwala natomiast ujrzeć je w szerszym kontekście ars
organisandi.
Unikatowy charakter zachowuje natomiast siódmy rozdział traktatu („De di-
sposicione digitorum"), poświęcony zasadom palcowania tactus. Jest to jedyny
znany obecnie szczegółowo opisany element techniki wykonawczej ars organi
sandi ok. 1430 roku. Nieznane są natomiast szczegóły ówczesnej praktyki wyko
nawczej dotyczące głosu tenorowego, nic też nie wiadomo o technice grania kon-
tratenoru. Ostatnie, ósme principale, poświęcone zasadom wprowadzania kon-
tratenoru, nie wnosi nowych elementów do dotychczasowej wiedzy na ten temat,
ukształtowanej na podstawie traktatów z zakresu kontrapunktu wokalnego.
9
Octo principalia, zob.:
The Organ Treatises from the Manuscript Praha,
jw., s. 387-390.
11
pus of Early Keyboard Musie
1 (1963); Martin Staehelin: op. cit.
1
1
Por.:
Keybord Musie of the Fourteenth and Fifteenth Centuries.
Wyd. Willi Apel. W serii:
Cor
1
Por.: Theodor Góllner:
Formen...,
jw., zwłaszcza s. 61-75, oraz Christian Meyer: op. cit.
Plik z chomika:
Marian_Chomik
Inne pliki z tego folderu:
Niccolo Paganini - 24 kaprys plus variacje.pdf
(960 KB)
Mendelssohn - Marsz weselny.pdf
(3003 KB)
Ave Maria - Bach-Gounod.pdf
(239 KB)
Hiley David, Chorał gregoriański i neogregoriański w śpiewach oficjów ku czci średniowiecznych świętych. Muzyka Nr 2 (2003) , s. 3-16(1).pdf
(324 KB)
Wójcik Danuta, ABC Form Muzycznych, Kraków 2006, s. 189.rar
(2084 KB)
Inne foldery tego chomika:
!!! DISNEY True-Life
!!! Film_MCL-Favorities
!!! Filmy HD (drama coll.)
!!! Filmy HD (dual audio)
!!! Filmy HD (Net-fli(x)
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin