Hebrajskie_teksty_literackie.pdf

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (s. 50-65)

Krzysztof Pilarczyk

Krak ó w

HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE

W LITURGII SYNAGOGALNEJ *

Literatura starohebrajska, zw‡aszcza biblijna, jest integralnie zwi„-

zana z liturgi„ synagogaln„. Pocz„tek instytucji synagogi przypada praw-

dopodobnie na okres niewoli babiloæskiej (587 lub 586 – 538 p.n.e.) po

zburzeniu pierwszej œ wi„tyni jerozolimskiej. Mia‡a ona powsta æ w œ rodo-

wisku ¿ydowskim na wygnaniu w Babilonii, cho æ trzeba przyzna æ , ¿e ten

okres historii instytucji synagogi jest ma‡o udokumentowany. 1 Po podbo-

ju Babilonii przez Pers ó w (539 p.n.e.) Judejczycy uzyskali zezwolenie na

powr ó t do Palestyny i odbudowŒ œ wi„tyni (tzw. drugiej) w Jerozolimie.

CzŒ œæ z nich, kt ó ra zdecydowa‡a siŒ wr ó ci æ do ojczyzny, przynios‡a ze

sob„ zwyczaj gromadzenia siŒ na modlitwŒ i czytanie Pism œ wiŒtych w beit

kneset – dos‡ownie w „ domu zgromadzenia ” , zwanym p óŸ niej po grecku

– zw‡aszcza w ksiŒgach Nowego Testamentu – sunagwgh. 2

Przy tym nale¿y zaznaczy æ , ¿e w ci„gu swej historii synagoga jako

miejsce (budynek) nigdy nie by‡a przeznaczona wy‡„cznie do cel ó w sa-

kralnych. 3 Owszem, gromadzono siŒ w niej przede wszystkim w celach

* Niniejszy artyku‡ zosta‡ przedstawiony w formie referatu na konferencji naukowej

„ Literatura a liturgia. Tekst sakralny – tekst inspirowany liturgi„ ” zorganizowanej w £odzi

(14-17 V 1996) przez KatedrŒ Literatury Staropolskiej i KatedrŒ Historii JŒzyka Polskie-

go i Filologii S‡owiaæskiej Uniwersytetu £ ó dzkiego. W zwi„zku z tym, ¿e ukaza‡ siŒ on

drukiem pt. Biblijna i pozabiblijna literatura hebrajska w liturgii synagogalnej w tomie

materia‡ ó w konferencyjnych Tekst sakralny. Tekst inspirowany liturgi„ (pod red. G. H a -

b r a j s k i e j, £ ó d Ÿ : Wydawnictwo Uniwersytetu £ ó dzkiego 1997) z licznymi zmianami,

w tym merytorycznymi, nie uzgodnionymi z autorem, redakcja „ Studia Judaica ” zdecydo-

wa‡a siŒ opublikowa æ go w formie oryginalnej pod nowym tytu‡em.

1 S. S c h r a g e: Synagoge, TWNT VII, s. 798-839; J. S w e t n a m: Why was Jere-

miah ’ s New Covenant New? „ Suppl. Vetus Testamentum ” 26: 1974 s. 111-115; J. B r i g h t:

Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 454-456.

2 Na temat terminologii zob. S. M Œ d a l a: Wprowadzenie do literatury miŒdzytesta-

mentalnej, Krak ó w 1994, s. 317.

3 A. U n t e r m a n: ¯ ydzi. Wiara i ¿ycie, £ ó d Ÿ 1989, s. 238-240; ten¿e: Encyklopedia

tradycji i legend ¿ydowskich, Warszawa 1994, s. 259-260.

HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ 51

liturgicznych, ale i po to, aby omawia æ sprawy wsp ó lnoty i kierowa æ ni„;

w ci„gu dziej ó w pe‡ni‡a tak¿e funkcjŒ zajazdu dla podr ó ¿nych, kt ó rzy

znajdowali w niej zawsze miejsce do spania na ‡awce lub w jej k„cie.

Natomiast synagoga jako instytucja ¿ycia religijno-spo‡ecznego wyznaw-

c ó w judaizmu w diasporze, po ca‡kowitym usamodzielnieniu siŒ po zbu-

rzeniu drugiej œ wi„tyni jerozolimskiej, sta‡a siŒ nieodzownym elementem

struktury organizacyjnej gminy ¿ydowskiej. Z tym siŒ wi„za‡ zakaz osie-

dlania ¯ ydom w miejscowo œ ci pozbawionej synagogi.

W staro¿ytnej Palestynie okresu drugiej œ wi„tyni synagogi wsp ó ‡ist-

nia‡y ze œ wi„tyni„ jerozolimsk„, jedynym miejscem przeznaczonym do

sprawowania najwa¿niejszej czynno œ ci liturgicznej – kultu ofiarnego.

OdstŒpstwo od zasady centralizacji kultu ofiarnego uczynili w tym czasie

Samarytanie, kt ó rzy na miejsce oddawania kultu Najwy¿szemu obrali

g ó rŒ Garizim, po‡o¿on„ na po‡udniowy zach ó d od Sychem, gdzie zbu-

dowali w‡asn„ œ wi„tyniŒ. Ich jednak uwa¿a siŒ za sektŒ oddzielon„ od

zasadniczych nurt ó w judaizmu.

Liturgia sprawowana w synagogach w czasie istnienia drugiej œ wi„-

tyni jerozolimskiej by‡a wzorowana na ofiarnym obrz„dku œ wi„tynnym.

G‡ ó wnym Ÿ r ó d‡em informacji o niej jest Miszna, dzie‡o literatury rabi-

nicznej ukoæczone na pocz„tku III w. n.e. Mimo ¿e powsta‡o po zburze-

niu œ wi„tyni jerozolimskiej, zawiera wiele danych o stanie liturgii syna-

gogalnej sprzed tego wydarzenia. Nas szczeg ó lnie bŒdzie interesowa‡o

miejsce w niej i rola literatury biblijnej (kanonicznej) i pozabiblijnej.

Podstawow„ jednostk„ czasu, jak„ pos‡ugiwano siŒ przy sprawowa-

niu s‡u¿by liturgicznej, by‡ tydzieæ. Na ten okres ka¿dy z 24 okrŒg ó w, na

jakie by‡a podzielona Palestyna, wystawia‡ swych delegat ó w (maamadot)

do jej sprawowania. 4 CzŒ œæ z nich by‡a obecna w czasie sk‡adania ofiar

w œ wi„tyni jerozolimskiej, a reszta gromadzi‡a siŒ w synagogach w swo-

ich rodzinnych miejscowo œ ciach, aby cztery razy dziennie przez tydzieæ

sprawowa æ s‡u¿bŒ liturgiczn„. Ka¿da z tych modlitw mia‡a w‡asn„ naz-

wŒ: rann„ nazywano szachrit, 5 modlitwŒ dodatkow„ musaf, popo‡ud-

niow„ zwano mincha, a wieczorn„ neilat szearim (dos‡. zamykanie drzwi

[domy œ lnie: œ wi„tyni]). W Misznie zachowa‡a siŒ r ó wnie¿ wzmianka

o s‡u¿bie kap‡an ó w w drugiej œ wi„tyni, kt ó rzy uczestniczyli w kr ó tkiej

4 Talmud babiloæski, Ta ’ anit 2: 7; 4: 1-4.

5 Z. T a r g i e l s k i: ¯ ydowska modlitwa poranna – szachrit, „ Kalendarz ¯ ydowski ”

1988-1989 s. 19-28.

52 KRZYSZTOF PILARCZYK

liturgii sk‡adaj„cej siŒ z Szema – trzech biblijnych akapit ó w pochodz„-

cych z ksi„g Powt ó rzonego Prawa i Liczb, bŒd„cych wyznaniem wiary

w Boga jedynego i wezwaniem cz‡owieka do umi‡owania Go (Pwt 6, 4-9,

11, 13-21; Lb 15,37-41), Aseret ha-Dibrot [tj. DziesiŒciu Przykazaæ] (Wj

20, 3-17) i birkat ha-kochanim [b‡ogos‡awieæstwa kap‡aæskiego] – mod-

litwy z‡o¿onej z trzech werset ó w biblijnych z KsiŒgi Liczb (6,24-26). 6

Ten podstawowy uk‡ad publicznych modlitw, co do czasu, formy i tre œ ci

ich sprawowania zaakceptowany zosta‡ przez rabin ó w jako standard po

zburzeniu drugiej œ wi„tyni, gdy oficjalna s‡u¿ba modlitewna w synago-

gach zast„pi‡a sk‡adanie ofiar w œ wi„tyni jerozolimskiej (Ber 26b). Nowy

rytua‡, nazywany awoda sze-ba-lew (s‡u¿ba wed‡ug serca), zosta‡ wpro-

wadzony do synagog przez pojedyncze jednostki r ó ¿ni„ce siŒ stopniem

wykszta‡cenia i nie zawsze mog„ce wykaza æ siŒ pochodzeniem z linii

kap‡aæskiej. Tym niemniej istota liturgii, kt ó ra pozosta‡a od tamtego cza-

su do dzi œ niezmienna w swej fundamentalnej formie, zawiera: 1. formu-

‡Œ modlitewn„ zaczynaj„c„ siŒ od s‡ ó w: Baruch ata Adonaj … (B‡ogo-

s‡awiony jeste œ Bo¿e … ); 2. wym ó g odmawiania dwa razy w ci„gu dnia

Szema z dodaniem b‡ogos‡awieæstw (trzech rano i czterech wieczorem);

3. i codzienne amida (hebr. „ stanie ” ), znanej r ó wnie¿ jako Tefila, g‡ ó w-

nej modlitwy liturgicznej, kt ó rej istotnym elementem jest Szmone esre

(Osiemna œ cie b‡ogos‡awieæstw) recytowane dwa razy dziennie – rano

i po po‡udniu zamiast sk‡adanych wcze œ niej ofiar œ wi„tynnych. Tefila sk‡a-

da siŒ z 18 b‡ogos‡awieæstw – pr óœ b. Trzy pierwsze stanowi„ wstŒp, trzy

ostatnie – zakoæczenie. Pozosta‡e tworz„ osnowŒ modlitwy. Ka¿da pro œ -

ba koæczy siŒ stereotypow„ form„ B‡ogos‡awiony jeste œ Bo¿e … W rze-

czywisto œ ci tych b‡ogos‡awieæstw jest dziewiŒtna œ cie, bowiem w II w. n.e.

dodano przekleæstwo birkat haminim u‡o¿one przez Samuela Ma‡ego,

zawieraj„ce pro œ bŒ o pokaranie heretyk ó w (prawdopodobnie ¯ yd ó w, kt ó -

rzy przeszli na chrze œ cijaæstwo). Powstanie Szmone esre jedna tradycja

judaistyczna przypisuje Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, a druga MŒ-

¿om Wielkiej Synagogi (Anszei Kneset ha-Gedola) – instytucji, kt ó ra ist-

nia‡a prawdopodobnie ju¿ w czasie niewoli babiloæskiej, posiadaj„cej

najwy¿sz„ w‡adzŒ religijn„ nad wyznawcami judaizmu. Najprawdopo-

dobniejsza jest jednak trzecia hipoteza m ó wi„ca, ¿e modlitwa ta powsta‡a

w I w. n.e. Autorem jej mia‡ by æ Szymon, handlarz lnem. NastŒpnie jej

tekst zosta‡ zatwierdzony przez uczonych ¿ydowskich na synodzie w Jabne

(Jamnia) ok. 90 r. n.e. Znane s„ nam dzisiaj dwie redakcje Szmone esre:

babiloæska (m‡odsza) i palestyæska (starsza). Œ redniowieczne modlitewniki

6 Talmud babiloæski, Tamid 5: 1.

HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ 53

opieraj„ siŒ na wersji babiloæskiej. Tekst palestyæski odkryty zosta‡ do-

piero sto lat temu w genizie kairskiej w 1896 r. 7

Przy specjalnych okazjach jak np. szabat lub œ wiŒta, gdy by‡y sk‡a-

dane w œ wi„tyni dodatkowe ofiary, odmawiano dodatkow„ amidŒ w celu

upamiŒtniania i odnawiania s‡u¿by ofiarniczej oraz w celu przypomnie-

nia pielgrzymowania do Jerozolimy, zw‡aszcza na tzw. œ wiŒta pielgrzy-

mie – szalosz regalim (dos‡. trzy piesze [ œ wiŒta]) – Sukkot, Pesach i Sza-

wuot. Z czasem zast„piono w te dni d‡u¿sz„ wersjŒ amidy kr ó tsz„. AmidŒ

odmawia siŒ po cichu, na stoj„co – jak sama nazwa m ó wi – bŒd„c zwr ó -

conym w stronŒ Jerozolimy. Opr ó cz amidy i Szemy w czasie nabo¿eæstw

porannych i wieczornych odmawia siŒ trzy modlitwy codzienne, na kt ó re

sk‡adaj„ siŒ wersety i ca‡e fragmenty biblijne, szczeg ó lnie z KsiŒgi Psal-

m ó w.

W czasie dzia‡alno œ ci amorait ó w zbieraj„cych uzupe‡nienia i ko-

mentarze do Miszny (III-VI w. n.e) rozpoczŒto uzupe‡nia æ liturgiŒ doda-

j„c pijutim, tj. hymny liturgiczne i modlitwy odmawiane specjalnie mo-

dulowanym (poetyckim) g‡osem. 8 Autorem jednych z pierwszych pijutim

by‡ Rabbi Abba Aricha zwany kr ó tko Raw (175-247), dzia‡aj„cy w pier-

wszej po‡owie III w. w Babilonii. Jemu przypisuje siŒ (czasami bezpod-

stawnie) wiele hymn ó w, np. u¿ywane w liturgii Rosz ha-Szana (Mal-

chujot, Szofrot, Sichronot w modlitwie musaf) oraz Alenu, kt ó ry wszed‡

w sk‡ad codziennych modlitw ¿ydowskich. 9 Od XI w. na sta‡e wesz‡a do

modlitewnik ó w religijna poezja Salomona Gabirola (1020-1071); jego

utwory jak Adon Olam, Jigdal, Szachar awakszeni powszechnie odmawiane

s„ w synagogach. 10 Obok jego utwor ó w odnajdujemy w modlitewnikach

7 Na temat „ Osiemnastu b‡ogos‡awieæstw ” zob. L. F i n k e l s t e i n: The Develop-

ment of the Amidah, „ The Jewish Quarterly Review ” NS 16: 1925-1926, s. 1-40, 127-170;

J.J. P e t u c h o w s k i: Liturgy of the Synagogue. History, Structure and Context, w:

Approaches to Ancient Judaism. Vol. 4: Studies in Liturgy, Exegesis and Talmudic Nar-

rative, ed. W. S c o t t G r e e n, Chico 1983, s. 6-17. Polskiego przek‡adu tej modlitwy

(wersji babiloæskiej) dokona‡ D. N e u f e l d: Syfse jeszenim czyli mod‡y staro¿ytnego

Izraela na ca‡y rok, t. 1, Warszawa 1865, s. 41-48. WersjŒ palestyæsk„ zob. w: N. M e n -

d e c k i: Modlitwa „ Osiemnastu b‡ogos‡awieæstw ” , „ Ruch Biblijny i Liturgiczny ” 37:

1984 s. 140-143; S. M Œ d a l a, jw. s. 327-329.

8 G. S t e m b e r g e r: Geschichte der j ü dischen Literatur, M ü nchen 1977, s. 134-

-139; I. D a v i d s o n: uvjphv hrjwh rcvx . Thesaurus of Mediaeval Hebrew Poetry,

introd. by J. S c h i r m a n n, vol. 1-4, [New York], 1970.

9 N. M e n d e c k i: Historia ¿ydowskiej diaspory w III wieku po Chr. – centrum

babiloæskie, „ Collectanea Theologica ” 56: 1986 fasc. 1, s. 14-16.

10 Zob. M. B a ‡ a b a n: Historja i literatura ¿ydowska, t. 2, Lw ó w 1920, s. 50-53;

D. J a r d e n (ed.): lvrjbg Nbx hmlw jbrl wdqh jrjw . The Liturgical Poetry of Rabbi

Solomon ibn Gabirol, vol. 1-2, Jerusalem 1971-1972; I. D a v i d s o n, I. Z a n g w i l l

54 KRZYSZTOF PILARCZYK

przewidzianych do liturgii synagogalnej tak¿e utwory Moj¿esza ibn Esra

(XII w.), 11 szczeg ó lnie znanego jako autora selichot – modlitw pokut-

nych, czy Jehudy Halewi (ur. 1085) 12 i Moj¿esza Kimchiego (XIII w.),

syna s‡ynnego komentatora Dawida. Notabene przed II wojn„ œ wiatow„

przek‡ad ó w fragment ó w tej poezji na jŒzyk polski dokonywa‡ ma‡o dzi œ

znany b„d Ÿ zapomniany Zygmunt Bytkowski-Bromberg (1866-1923), od

1917 r. do swej œ mierci dyrektor prywatnego ¿ydowskiego gimanzjum

¿eæskiego w £odzi, kt ó rego przek‡ad Pie œ ni nad pie œ niami (wydany po

jego œ mierci) œ wiadczy najlepiej o jego talencie poetyckim. 13

PominiŒto natomiast w liturgii synagogalnej Aseret ha-Dibrot (De-

kalog), aby nie eksponowa æ tej czŒ œ ci PiecioksiŒgu, co mog‡oby prowa-

dzi æ do b‡Œdnego prze œ wiadczenia, ¿e tylko Dekalog pochodzi od Boga,

a inne czŒ œ ci Tory nie maj„ boskiego pochodzenia, a przez to maj„ ni¿sz„

rangŒ i znaczenie. Odczytuje siŒ go tylko w synagodze, stosuj„c specjal-

n„ œ piewn„ modulacjŒ, podczas czytania Tory w œ wiŒto Szawuot, kt ó re

upamiŒtnia nadanie Tory na Synaju.

Warunkiem, aby wymienione modlitwy mog‡y by æ publicznie odma-

wiane, by‡o zebranie siŒ quorum, tj. minimum 10 doros‡ych mŒ¿czyzn,

tzw. minjanu. Bez minjanu mo¿na by‡o ca‡y szereg modlitw odmawia æ

indywidualnie. Nale¿a‡o natomiast opuszcza æ pewne czŒ œ ci liturgii, w tym

Kaddisz, Kedusza i czytanie Tory. Ca‡a liturgia w zasadzie sprawowana

by‡a w jŒzyku hebrajskim uznawanym przez wyznawc ó w judaizmu za

œ wiŒty (leszon ha-kodesz) z uwagi na zapisanie w nim boskiego obja-

wienia. Tylko kilka modlitw by‡o odmawianych po aramejsku, potocz-

nym jŒzyku ¯ yd ó w drugiej œ wi„tyni.

Chc„c broni æ liturgiŒ synagogaln„ przed jej sformalizowaniem po-

przez sprowadzanie do mechanicznego powtarzania formu‡ modlitewnych,

wprowadzono do niej osobist„ medytacjŒ, prywatne modlitwy i pro œ by,

kt ó rych zbiory powsta‡y ju¿ wcze œ niej, a nastŒpnie zosta‡y skompletowa-

ne. 14 Znane s„ przyk‡ady tej pobo¿no œ ci jako dewarim, techinot i taha-

nunim; zosta‡y one zawarte w talmudycznym traktacie Berakot (16b-17a)

(ed.): Selected Religious Poems of Solomon ibn Gabirol, New York 1973 (hebr.-ang.);

F.P. B a r g e b u h r: Salomon ibn Gabirol. Ostwestliches Dichtertum, Wiesbaden 1976.

11 Zob. M. B a ‡ a b a n, jw. s. 58-59; L. D u k e s: Moses ben Esra aus Granada. Dar-

stellung seines Lebens, nebst hebr. Beylagen und deutschen Ü bersetzungen, Altona 1839

(Nachdruck: Hildesheim 1973).

12 Zob. M. B a ‡ a b a n, jw. s. 59-60; F. R o s e n z w e i g: Jehuda Halevi. Zionslieder,

Berlin 1933; Y. Z m o r a: Kol Shire R. Jehuda Halevi, vol. 1-3, Tel-Aviv 1955.

13 PiŒ æ dziesi„t lat sjonizmu, Tarn ó w 1934, s. 16-19; M. B a ‡ a b a n, PSB III s. 184.

14 Talmud babiloæski, Berakot 29b; Talmud jerozolimski, Berakot 4: 3.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: