Peter Green
Aleksander Wielki
Przełożył
Andrze J. Konarek
Biografie Sławnych Ludzi Państwowy Instytut Wydawniczy 1978
Tytuł oryginału
Alexander of Macedon
Wybór ilustracji
Ewa Balicka
Konsultacja map
Maciej Popko
Indeks zestawiła
Zofia Zinserling
Opracowanie graficzne
Jolanta Barącz
Copyright (c) Peter Green, 1970, 1974
Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1978
PRINTED IN POLAND
Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1978 r.
Wydanie pierwsze
Nakład 40.000 + 290 egz. Ark. wyd. 40,1. Ark. druk. 30,75
Papier druk. m/gł. III, 71 g, 61 X 86
Oddano do składania w styczniu 1978 r.
podpisano do druku w sierpniu 1978 r.
Druk ukończono w październiku 1978 r.
Wrocławskie Zakłady Graficzne, Zakład Główny
Wrocław, ul. Oławska 11
Nr żarn. 953/78 S-98
Cena zł 130-
Ercistowi Badianowr,
najlepszemu faVbro
Gdzie Wielki Aleksander?
Wielki Aleksander żyje i panuje.
Średniowieczne przysłowie greckie
"Onesikritosie, po śmierci chciałbym
na krótki czas zmartwychwstać, by
przekonać się, jak późniejsi ludzie
będą czytać to twoje dzieło. Nie dziw
się, jeśli teraz je chwalą i wielbią,
każdy z nich sądzi, że z pomocą tej
oto niemałej przynęty zjedna naszą
życzliwość."
Aleksander Wielki cytowany
przez Lukiana w rozdziale 40
jego utworu Jak należy pisać
historię (tł. Władysław Madyda).
TABLICA CHRONOLOGICZNA
356 W Pełli przychodzi na świat Aleksander. Dokładnej daty nie znamy,
prawdopodobnie byio to 20 albo 28 lipca.
Filip zdobywa Potidaję.
Parmenion zwycięża Pajonów i Ilirów.
354 Demostenes atakuje koncepcję "krucjaty przeciw Persji".
Lato (?): Filip zdobywa Metone, w bitwie traci oko.
352 Artabazos i Memnon uciekają do Filipa, który obecnie wyrasta na
ewentualnego wodza krucjaty antyperskiej.
351 Flota Filipa nęka okręty Ateńczyków.
Pierwsza Filipika Demostenesa.
348 Sierpień: Filip zdobywa Olint.
Ajschines próbuje bezskutecznie zjednoczyć państwa greckie przeciw
Filipowi.
346 Marzec: Ateny wysyłają poselstwo do Filipa.
Parmenion oblega Halos.
Kwiecień: ratyfikacja Pokoju Filokratesa.
Drugie poselstwo ateńskie wstrzymane do lipca.
Lipiec: Filip obsadza Termopile.
Sierpień: Filip otrzymuje miejsce w Radzie Amfiktionii i przewod-
niczy na Igrzyskach Pytyjskich.
Isokrates ogłasza pismo polityczne pt. Filip.
344 Filip mianowany dożywotnim archontem Tesalii.
343 Pakt o nieagresji między Filipem i Artakserksesem Ochosem.
Proces i uniewinnienie Ajschinesa.
343/2 Arystoteles zaproszony do Macedonii jako wychowawca Aleksandra.
342/1 Brat Olimpias, Aleksander, wstępuje na tron Epiru przy poparciu Fi-
lipa.
340 Zjazd sprzymierzeńców w Atenach.
Aleksander mianowany regentem Macedonii; podbija Majdów, zakła-
da Aleksandropolis.
Wyprawa Filipa na Perynt i Bizancjum.
339 Wrzesień: Filip zdobywa Elateję.
Panathenajkos Isokratesa.
338 2 sierpnia (?): bitwa pod Cheroneją.
Aleksander wśród członków poselstwa do Aten.
Filip poślubia bratanicę Attalosa, Kleopatrę.
Olimpias i Aleksander na wygnaniu.
337 Wiosna: w Koryncie zbiera się Związek Helleński.
Aleksander odwołany do Pełli.
Jesień: Związek uchwala krucjatę przeciwko Persji.
336 • Wiosna: Parmenion i Attalos udają się do Azji Mniejszej, by prze-
prowadzić tam wstępne operacje wojskowe.
Czerwiec: na tron wstępuje Dariusz Itl Kodomannos.
Kleopatra rodzi Filipowi syna.
Aleksander z Epiru poślubia córkę Olimpias.
Zabójstwo Filipa.
Aleksander wstępuje na tron macedoński.
Koniec lata: Aleksander zwołuje konferencję Związku Helleńskiego
w Koryncie, na której zostaje mianowany wodzem naczelnym krucja-
ty antyperskiej.
336- • Wczesna wiosna: Aleksander wyrusza na północ przeciwko Tracji
i Ilirii.
Bunt Teb.
334 Aleksander na czele korpusu ekspedycyjnego przeprawia się do Azji
Mniejszej (marzec-kwiecień).
Maj: bitwa nad Granikiem.
Reorganizacja miast greckich w Azji Mniejszej.
Oblężenie i zdobycie Miletu.
Jesień: upadek Halikarnasu.
334/3 Aleksander maszeruje przez Licję i Pamfilię.
333 Część armii dowodzona przez Aleksandra maszeruje na północ do
• Kelajnaj i Gordion.
Śmierć Memnona (wczesna wiosna).
Przegląd sił perskich w Babilonie.
Epizod węzła gordyjskiego.
Aleksander maszeruje do Ankyry, stamtąd na południe do Wrót Cy-
licyjskich.
Dariusz wyrusza z Babilonu kierując się na zachód.
" Wrzesień: Aleksander przybywa do Tarsu, gdzie ciężko choruje.
Dariusz przeprawia się przez Eufrat.
Wrzesień-październik (?): bitwa pod Issos.
Aleksander maszeruje na południe przez Fenicję.
Maratos: Dariusz po raz pierwszy proponuje pokój.
332 Styczeń (?): kapitulacja Byblos i Sydonu.
' ' " Początek oblężenia Tyru.
Czerwiec (?): odrzucenie drugiej oferty pokojowej Dariusza.
29 lipca: upadek Tyru.
Wrzesień-październik: zdobycie Gazy.
14 listopada (?): Aleksander koronuje się w Memfis na faraona Egiptu.
331 Wczesna wiosna: Aleksander odwiedza wyrocznię Amona w Siwah.
7-s kwietnia (?): początek budowy Aleksandrii.
Aleksander wraca do Tyru.
Lipiec-sierpień: Aleksander dociera do Tapsakos nad Eufratem.
Dariusz wyprowadza swoje siły główne z Babilonu.
18 września: Aleksander przekracza Tygrys.
Propozycje pokojowe Dariusza odrzucone po raz trzeci i ostatni.
30 września lub l października: bitwa pod Gaugamelą.
Macedończycy maszerują z Arbeli na Babilon, który poddaje się w
połowie października.
Bunt Agisa stłumiony pod Megalopolis.
Początek grudnia: Aleksander zajmuje Suzę bez walki.
331/30 Aleksander forsuje Wrota Suzyjskie.
10
330 Styczeń (?): Aleksander dociera do Persepolis. Grabież miasta.
Maj (?): spalenie świątyń i innych budynków w Persepolis.
Początek czerwca: Aleksander wyrusza do Ekbatany.
Dariusz wycofuje się w kierunku Baktrii.
Demobilizacja greckich oddziałów sojuszniczych w Ekbatanie. Par-
menion zostaje tam z Harpalosem jako ministrem skarbu.
> Wznowienie pościgu za Dariuszem przez Wrota Kaspijskie.
Lipiec (druga polowa): ciało zamordowanego Dariusza odnalezione
w pobliżu Hekatompylos.
Bessos osiada w Baktrii jako "Wielki Król".
Początek marszu do Hyrkanii (lipiec-sierpień).
Koniec sierpnia: marsz do Drangiany (jezioro Sejstan).
"Spisek" Filotasa.
Marsz przez Arachozję do Parapamisidaj.
329. Marzec-kwiecień: Aleksander forsuje Hindukusz przez przełęcz Cha-
wak.
Kwiecień-maj: Aleksander wkracza do Baktrii; Bessos wycofuje się
za Oksos.
Czerwiec: Aleksander dociera do Oksosu i przeprawia się na drugi
brzeg. Zwolnienie weteranów i ochotników tesalskich.
Kapitulacja Bessosa.
Aleksander maszeruje dalej, do Marakandy (Samarkanda).
Bunt Spitamenesa, zniszczenie oddziału macedońskiego.
329/8 Aleksander zimuje w Zariaspie.
Egzekucja Bessosa. 5
323 Kampania przeciwko Spitamenesowi.
Jesień: zabójstwo Klejtosa Czarnego.
328/7 Klęska i śmierć Spitamenesa.
327 Wiosna: zdobycie Skały Sogdyjskiej.
Małżeństwo Aleksandra z Roksaną.
Zaciąg 30 000 perskich "następców".
"Spisek paziów" i koniec Kallistenesa.
Wczesne lato: Aleksander ponownie przekracza Hindukusz, tym razem
przez przełęcz Chuszan; jest to początek inwazji na Indie.
327/6 Aleksander dociera do Nysy {Dżalalabad); "epizod Dionizosa".
Zdobycie Aornos (Pir-Sar).
"326 Dalszy marsz do Taksili.
Bitwa nad Hydaspesem (Dżhelam) z siłami radży Porosa. <
Śmierć Bucefała.
Lipiec (?): bunt nad Hyfasisem (Beas).
Powrót nad Dżhelam; przybycie posiłków z Grecji.
Początek listopada: flota i armia kierują się w dół rzeki.
326/5 Kampania przeciw miastom bramińskim; Aleksander ciężko ranny.
325 Rewolta w Baktrii: 3000 najemników wędruje samopas po Azji.
Aleksander dociera do Pattali, buduje port i stocznie.
Wrzesień (?): marsz Aleksandra przez pustynię Gedrozji.
Harpalos dezerteruje z Azji Mniejszej do Grecji.
Początek czystki wśród satrapów (grudzień).
NearchoB dociera z flotą do Harmozji, spotyka się z Aleksandrem pod
Salmous.
11
Z Drangiany przybywa Krateros.
Styczeń: Nearchos i flota wyruszają do Suzy.
Epizod z grobowcem Cyrusa.
Aleksander powraca do Persepolis.
Przemarsz do Suzy, tam dłuższy postój (luty-marzec).
Wiosna: przybycie 30 000 przeszkolonych "następców" perskich.
Masowe małżeństwa w Suzie.
Marzec: dekrety o wygnańcach i apoteozie.
Krateros mianowany następcą Antypatra na stanowisku regenta; naa
także poprowadzić wojsko do ojczyzny.
Aleksander przenosi się z Suzy do Ekbatany.
Śmierć Hefajstiona.
Harpalos zamordowany na Krecie.
Wyprawa Aleksandra przeciw Kossejczykom i powrót do Babilonu
(wiosna).
Aleksander bada kanał Pallakopas; wycieczka łodzią na bagna.
Syn Antypatra Kassander przybywa na negocjacje z Aleksandrem.
29/30 maja: Aleksander zapada na zdrowiu po uczcie, 10/11 czerwca
umiera.
Historia Aleksandra Wielkiego jest nierozerwalnie sprzężona z lo-
sami jego ojca, króla Filipa II, i jego ojczyzny, Macedonii. Filip sam
był postacią niezwykłą i potężną, Macedonia zaś, jak ostatnio zwró-
cono uwagę*, to "pierwsze wielkie państwo terytorialne o skutecznie
scentralizowanej strukturze politycznej, wojskowej i administracyj-
nej, jakie pojawiło się na kontynencie europejskim". Jeżeli nie do-
strzeżemy tego sprzężenia - i nie zrozumiemy tych losów - ka-
riera Aleksandra pozostanie dla nas jedynie czymś na kształt lotu
komety rozświetlającej w niezrównanym majestacie przestwory nie-
bios: czymś cudownym, lecz niepojętym. Geniuszu Aleksander nie
był pozbawiony, miał go aż nadto; ale nawet geniusz jest w zdu-
miewającym stopniu wytworem swego otoczenia. To, czym stał się
Aleksander, było w znacznej mierze dziełem Filipa i Macedonii -
i od nich właśnie musimy zacząć.
W pierwszych dniach września 356 roku przed naszą erą z Pełli,
nowej stolicy królów Macedonii, wyruszył kurier wiozący pocztę
dla króla. Zmierzał na południowy wschód, przez równiny, koło je-
ziora Janica (wtedy znanego pod nazwą Borboros, Błoto - świetny
kąsek dla co wytwornie j szych kalamburzystów Grecji: borboros-
-barbaros, nieokrzesany prymitywizm wyrażony w dwóch słowach!).
W oddali na horyzoncie skrzyły się białe szczyty Olimpu i Ossy;
takimi widział je Kserkses, kiedy na czele swej zaborczej armii roz-
• Por. C. F. Edson, Alt, S. 44.
13
FILIP MACEDOŃSKI
bił obóz nad Homerowym "Aksjosem o nurtach szerokich". Kurier
zmierzał do Potidai, miasta na Półwyspie Chalcydyckim, gdzie prze-
bywała właśnie armia macedońska; i nie marnował ani chwili w cza-
sie podróży. Filip, syn Amyntasa, od 359 roku władca dość proble-
matycznie zjednoczonej Macedonii, nie należał do ludzi, którzy łatwo
wybaczają podwładnym opieszałość czy nieudolność. Teraz jednak,
ponieważ niedawno zmusił do kapitulacji Potidaję - która przez
ponad sto lat była kością niezgody między różnymi państwami Gre-
cji, nie wyłączając Aten, i stanowiła niezwykle cenne uzupełnienie
jego stale rosnących posiadłości - był z pewnością życzliwie uspo-
sobiony, a prawdopodobnie także pijany.
Gdyby kurier nie znał Filipa z widzenia, niełatwo by mu przyszło
odróżnić władcę od jego szlachetnie urodzonych towarzyszy i ofice-
rów sztabu. Król odziewał się w taki sam purpurowy płaszcz i sze-
rokoskrzydły kapelusz, jakie stanowiły zwykły ubiór macedońskiego
ary...
tm1922