Ramy czasowe
Początek: 1918 r.
Koniec: 1939 r.
Sytuacja w kulturze po I Wojnie Światowej
W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu państw wojna zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest zdolny. Załamaniu uległ system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa polityczne, uznający wpływ obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu władzy). Podważeniem demokracji była rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która wprowadziła rządy robotnicze. W Europie pojawiły się faszyzm i komunizm.
I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast, powstanie kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i zadań sztuki. Uzewnętrzniło to się w filozofii.
Filozofie
Intuizcjonizm
Henryk Bergson - akcentował poznanie świata poprzez intuicje. Jego teoria wywarła ogromny wpływ na sztukę.
Pragmatyzm
Wiedza ludzka, kierunki poznania miały mieć charakter praktyczny. Wiliam James - według niego poznane powinno być tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym życiu.
Behawioryzm
(od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego zewnętrznych ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są nieskuteczne, ponieważ nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był prezentowany od zewnątrz. Autor nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć wewnętrznych.
Zygmunt Freud
Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic. Badał psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy warstwy:
· ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w sposób świadomy kontroluje swoim zachowaniem
· id - strefa popędów spychanych do podświadomości.
· superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem
Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do stresów i chorób psychicznych.
Karol Jung
Kształtował strefę zwaną podświadomością. Uważał, ze tam skrywane są u człowieka pragnienia, działania, których nie można odkryć. Dwie odmiany podświadomości:
· indywidualna
· zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych poglądach i wyobrażeniach pierwotnych odziedziczonych po przodkach.
Iwan Pawłow
Udowodnił, że u człowieka rządzą odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Przewidywanie reakcji całej zbiorowości.
Skrajny subiektywizm
Twórcą był Franz Kafka. Świat to potężny koszmar i udręka człowieka z konieczności istnienia w nim. Człowiek jest całkowicie wyobcowany. Świat jest niesłychanie tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywał świat z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawiał się jako senny koszmar. Wnikliwość psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczość świata prezentowanego jako wizja senna z pogranicza snu i jawy.
Kierunki w literaturze
Największe zmiany zaszły w poezji i prozie. Na kształt miały wpływ tendencje psychologiczne. Sztuka wymagała aby zobaczyć świat inaczej, subiektywnie, zgodnie z własnym indywidualnym odczuciem.
Sztuka XX lecia była sztuką rewolucyjną. Sztuką jest wszystko co wyraża uczucie lub widzenie indywidualne świata, nie ma ustalonego kanonu piękna. Wizją sztuki powinno być postrzeganie świata przez artystę.
Marsel Proust
"W poszukiwaniu straconego czasu"
Obraz świata postrzegany przez autora, osobisty. Prezentacja czasów i ludzi wolnych od trosk, arystokracji oddanych zabawom i miłostkom.
· analiza psychologiczna
· zaburzenie chronologii
· nawarstwiające się wspomnienia, refleksje
· narracja "głąb czasu poprzez retrospekcję"
· subiektywizm
James Joyce
"Ulisses"
Wydarzenia w tym samym czasie dotyczące wielu ludzi. Akcja rozgrywa się w ciągu kilkunastu godzin. Te same wydarzenia widziane przez wiele osób.
· symultaniczność (jednoczesność wydarzeń)
· monolog wewnętrzny bohatera
· rezygnacja z uporządkowanych zdań
Franz Kafka
· skrajny subiektywizm
· opisywał koszmar i udrękę człowieka wobec niepoznanego świata
· wnikliwy, psychiczny obraz człowieka nieprzystosowanego do życia
· świat tajemniczy, niepoznawalny
· rzeczywistość z pogranicza snu i jawy
Proza psychologiczna
Andre Gide - "Fałszerze", "Losy Watykanu"
Wirginia Woolf - "W stronę latarni morskiej"
Aldous Huxley - "Kontrapunkt"
· indywidualizm
· szczególna prezentacja wewnętrznych przeżyć
· odrzucenie wszystkiego co krępuje jednostkę
Sagi rodzinne
Tomasz Mann - "Buddenbrookowie"
du Gard - "Rodzina Tribauld"
Maria Dąbrowska - "Noce i dnie"
· prezentacja w realistyczny sposób krytycznego obrazu całej epoki
· proces polityczno-społeczny zaprezentowany na przestrzeni wielu lat
· narrator prezentował ten proces na przykładzie rodziny, opisując dzieje poszczególnych jej członków
Kierunki artystyczne
Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były teoretycznymi programami w formie manifestów i deklaracji.
Ekspresjonizm
Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.
· siła i gwałtowność wyrazu
· deformacja obrazu rzeczywistości
· sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy
· nie powinna naśladowywać świata
· dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej
· spontaniczność artysty
· sztuka jest wyrazem duszy
· dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym
· elementy brzydoty
· język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości
Futuryzm (skrajna awangarda)
Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. "Futuryzm"
· pochwała energii
· odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość
· pogarda dla dotychczasowych wartości
· fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem
· żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką
· oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę
· odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę wypowiedzi
· zabawa słowem
· prowokacja
· dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm
Polski futuryzm miał dwa ośrodki
Warszawę (Anatol Stern, Aleksander Wat)
Kraków
Stanisław Młodożeniec
"Wiek XX"
· nazwy wynalazków dużymi literami
· fascynacja tym co nowe
· neologizmy - w skojarzeniu z pozostałymi wyrazami tworzą element zaskoczenia
· gra słów
Tytus Czyżewski
Bruno Jasieński
"But w butonierce"
· do mnie świat należy, kpina z poetów, tradycji
· podmiot liryczny mówi sobie, ze jest genialny, jest młody, lekceważy cały świat
· według niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie dążą za postępem, są oni mu obojętni
· to co nowe daje człowiekowi większe możliwości
· uśmierca za życia innych twórców, wtedy uważanych już za klasyków (np. Staffa)
"Rzygające posągi"
· sztuka odeszła, nadchodzi wolny czas; posągi - tradycja; rzygające - obraza, kpina
podmiot liryczny zamierza wyzwolić poezję z szablonu, w który popadła
"Miłość na aucie"
"Trupy z kawiorem"
"Nóż w bżuhu"
Dadaizm (skrajny futuryzm)
Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla Polaków absurdem)
· negowanie wszystkiego
· wykpienie tego co było dotychczas wartością
· odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolności absolutnej
"Bełkot dadaistyczny" - Tristian Tzara pisał jak stworzyć utwór literacki
Surrealizm (rozwinięcie dadaizmu)
"Manifest surrealistyczny" - Andre Breton
· wyzwolenie sztuki z rozumu
· utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem podświadomości
· dzieła sztuki to zapis wyobraźni
· utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób rozumowy
Neoklasycyzm
· łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów
Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny
Nurt poezji czystej
· autorem był ksiądz Henryk Bremond
· poezja jest poza granicami sensu
· nie nazywa niczego
· jest odzwierciedleniem wrażliwości, uczuć
· doświadczenie mistyczne
Wszystkie kierunki mają wspólne cechy:
· bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja
· wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych, moralnych, religijnych)
· odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice
· bunt zaprezentowany
Poezja polska XX-lecia Międzywojennego
Skamndryci
Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz
· satelici: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert
· początki związane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem "Pro Arte et Studio"
· tworzyli kabaret "Pod Pikadorem" (1918-19)
· wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)
· związani z pismem "Wiadomości literackie"
· nie stworzyli programu poetyckiego
· związek poetów z teraźniejszością
· kult codzienności, życia, witalizm, fascynacja światem
· wolność w wyborze tematów i środków wyrazu
· prosty język
· bohater poezji skamandryckiej to człowiek z ulicy, zwykły
· poezja dla szarego człowieka, nie elitarna
· młodość, dojrzewanie w niepodległej Polsce, ciekawość świata
Tuwim, Wierzynski
Słonimski, Iwaszkiewicz, Lechoń
· optymizm, witalizm, energia,
· radość, pochwała życia, miasto
· wiersze poważniejsze, symbolika,
· przywiązanie do tradycji
Julian Tuwim
· debiut "Czyhanie na Boga" w 1918r., "Sokrates tańczący" w 1919r.
· poeta codzienności
"Poezja"
T. chce być jednym z wielu zwyczajnych ludzi (pisał o zwykłym człowieku i jego otoczeniu)
"Nie chcę być przewodnikiem,
Chętnie w tłum się wcisnę,
Będę Ultimus inter pares" (ostatni wśród równych).
"Do Krytyków"
Podmiot liryczny jeździ tramwajem po mieście. Jest tym zachwycony, upojony urokiem miasta. Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem są krytycy, którzy nazwani są też "wielce szanowni panowie !". Podmiot liryczny kpi z oczekiwań krytyki. Emocji i uniesień może także dostarczyć codzienność.
"Życie"
Podmiot liryczny raduje się, bo żyje. Świat jest piękny. Cieszy go taki jaki jest.
"Do prostego człowieka"
Obrona prostego człowieka przed szlachtą. Polega ona na otworzeniu oczu naiwnemu człowiekowi na to na czym polega agitacja polityczna. Autor występuje w roli nauczyciela. Ci, którzy mają w swoich rękach propagandę chcą wykorzystać zwykłych ludzi do realizacji własnych planów.
"Rewizja"
Rewizja mieszkania. Osoby prowadzące ją znajdują to czego szukali i aresztują podejrzanego. Podmiot liryczny jest rewidowany. Poznajemy jednocześnie zdarzenie i jego myśli. Cała sytuacja jest dramatyczna.
Podmiot liryczny nie nazywa niczego, jedynie sugeruje co sobie myśleć.
...
alka724