NIEODWZAJEMNIONE, NIESPEŁNIONE.pdf

KOMENTARZ

SKOJARZENIA

James Burke

Nieodwzajemnione,

niespe¸nione

ku Lerici w pobliýu La Spe-

zia, spoglda¸em niedawno

przez okno hotelu Shelley na zatok«,

w ktrej poeta Ð od jego nazwiska hotel

wzi¸ nazw« Ð utopi¸ si« podczas ýeglu-

gi w 1822 roku, i rozmyæla¸em o jego

skrzywdzonej przez los ýonie.

W rok po wypadku blada i tym bar-

dziej interesujca Mary, wracajc do Lon-

dynu, przejeýdýa¸a przez Paryý, gdzie za-

chwyci¸a j teatralna wersja dzie¸a, ktre

stworzy¸a pod wp¸ywem wyk¸adw che-

micznych sir Humphreya DavyÕego Ð

cho zapewne niezupe¸nie o tak inspi-

racj« DavyÕemu chodzi¸o. Sztuk t by¸

Frankenstein , ktry francusk publicznoæ

przyprawi¸ o ãszaleÄstwoÓ. Mary przy-

darzy¸o si« z grubsza to samo, a to na

punkcie pewnego romantycznego pi-

sarza, kochanka (bez wzajemnoæci)

i czo¸owego snoba artystycznego Pa-

ryýa, Prospera Mrime. (Radz«

przejrze kiedyæ jego Kronik« czasw

Karola IX . Idealna na bezsennoæ!)

O Mrime juý kiedyæ wspomina¸em Ð

nie sposb nie wpaæ na niego w dzie-

wi«tnastowiecznej Francji, jako ýe mia¸

za punkt honoru zna kaýdego, kto by¸

kimæ.

Jednym z owych ktosiw by¸ jego

szkolny kumpel, Jean-Jacques Amp re,

wielbiciel mitologii skandynawskiej i fi-

lolog, syn Andr -Marie, ktrego imie-

niem nazwano jeden z tych jej aspek-

tw, ktrych nie jestem w stanie do

koÄca poj. Biedny papa Amper mia¸

ci«ýkie ýycie: jego ojciec zgin¸ na gilo-

tynie, pierwsza ýona umar¸a m¸odo,

a druga od niego uciek¸a. Andr -Marie

zagrzeba¸ si« zatem w swojej pracy,

w wyniku ktrej zelektryzowa¸ europej-

skie umys¸y stworzeniem elektrodyna-

miki. Wiele mwi o nim fakt, ýe gdy kie-

dyæ, jeszcze jako cudowne dziecko i ml

ksiýkowy, uda¸ si« do biblioteki

w Lyonie i us¸ysza¸, ýe dzie¸o matema-

tyczne, ktrym akurat tego dnia zamie-

rza¸ si« zaj, jest po ¸acinie, wrci¸ do

domu i si« jej nauczy¸.

A wecie pod uwag«, ýe nie¸atwo by-

¸o przebrn przez matematyk« Berno-

ulliego Ð niezaleýnie od j«-

zyka. Daniel Ð jeden z oæmiu

matematykw, ktrych wyda¸y

trzy pokolenia rodu Bernoullich,

a kaýdy kolejny by¸ mniej zrozumia¸y

od poprzedniego Ð zajmowa¸ si« wielo-

ma waýnymi rzeczami. Potrafi¸ na przy-

k¸ad wyjaæni, dlaczego skrzyd¸a samo-

lotu, ktrym lecisz, utrzymuj go w

powietrzu (czyli zasad Bernoulliego:

gdy p¸at jest zakrzywiony, powietrze

nad nim porusza si« szybciej niý pod

nim, a zatem ciænienie powietrza na g-

rze spada i zasysa ci« do nieba). Berno-

ulli zabawia¸ si« rwnieý kulami, tocz-

cymi si« po pochy¸ych p¸aszczyznach,

matematyk drgaÄ w piszcza¸kach or-

ganowych oraz (fascynujcy wgld

w zdobycze techniki XVIII wieku!) opty-

cyjnych) wschodnich wybrzeýy Amery-

ki. Niestety, kiedy wykreælono wreszcie

ostatni trjkt i monumentalne dzie¸o

czeka¸o na publikacj«, by¸ juý rok 1777.

Dobra robota, tyle ýe troch« spniona.

Jeszcze w 1759 roku Desbarres i Hol-

land nauczyli wi«kszoæci tego, co wie-

dzieli o miernictwie (i jego kuzynce na-

wigacji), pewnego nieznanego wwczas

marynarza, ktry z czasem, po powro-

cie do ojczyzny, sta¸ si« bardzo znanym

i znamienitym marynarzem. W 1768 ro-

ku dowodzi¸ wypraw HMS Endeavour

na Tahiti. Jej celem by¸a obserwacja

kulminacji Wenus. Pniej, podczas

trzech wypraw na Pacyfik, spo-

rzdzi¸ on (kapitan James Cook)

mapy Nowej Zelandii, tudzieý od-

kry¸ Now Kaledoni«, grup« wysp

Sandwich Po¸udniowy oraz Georgi«

Po¸udniow. By¸ juý na tyle s¸awnym

odkrywc, ýe w Anglii, w przerwie mi«-

dzy podrýami, pozowa¸ do portretu sir

Nathanielowi Dance-Hollandowi, kt-

rego z kolei najwi«kszym (cho niezbyt

wielkim) tytu¸em do s¸awy by¸o to, iý

mia¸ brata GeorgeÕa, ma¸o znanego

cz¸onka tworzcego si« wwczas brac-

twa architektw neoklasycystw. Otý

pewnego razu obaj bracia udali si« na

obowizkow w po¸owie XVIII wieku

wycieczk« do W¸och, by tam wyba¸u-

sza oczy na niedawno odkryte, przy-

prawiajce o zawrt g¸owy Pompeje,

Herkulanum itp.

O wytrzeszcz oczu mg¸ tam przypra-

wi inny jeszcze widok Ð mianowicie

szwajcarska malarka Angelica Kauff-

man, do ktrej nieodwzajemnion mi¸o-

æci zapa¸a¸ (nast«pny!) Nathaniel. W

owym czasie niektrzy weso¸o ýyjcy

w Rzymie emigranci (pani Kauffman nie

wy¸czajc) siadywali u stp Prusaka

Johanna Winckelmanna Ð wczesnej

wyroczni w sprawach artystycznych.

Udawali si« do niego z naboýeÄstwem,

Nie¸atwo by¸o przebrn

przez matematyk« Bernoulliego

Ð niezaleýnie od j«zyka.

malnym kszta¸tem klepsydry wype¸nio-

nej piaskiem. A na jego wyk¸adach fizy-

ki doæwiadczalnej w Bazylei s¸uchacze

padali z wraýenia.

Wærd s¸uchaczy by¸ Joseph Frede-

rick Wallet Desbarres, ktry pniej

przenis¸ si« do Anglii, gdzie w 1756 ro-

ku zosta¸ porucznikiem w Brytyjskim

Krlewskim Regimencie AmerykaÄ-

skim. Do jego zadaÄ naleýa¸o rekruto-

wanie amerykaÄskich kolonistw (kt-

rzy mieli lepiej niý wojsko angielskie

radzi sobie z Francuzami na rubieýach

kanadyskich), a takýe kogokolwiek, kto

wiedzia¸ cokolwiek o miernictwie. Na

t« ostatni robot« za¸apa¸ si« Samuel

Holland, by¸y niderlandzki inýynier

wojskowy i spec nad spece od triangu-

lacji. Desbarres i Holland (wesp¸ z pa-

roma pomocnikami) zacz«li od lokal-

nych pomiarw w ramach przygotowaÄ

do brytyjskiego ataku na Qu bec,

a skoÄczyli opracowujc wspania¸e ma-

py morskie Atlantyku. Dzi«ki nim ma-

rynarka brytyjska mia¸a wytriangulo-

wany wywiad odnoænie do kaýdej

zatoczki wzd¸uý (potencjalnie rewolu-

å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000 101

W ælicznym w¸oskim miastecz-

podobnie jak Nat i George, by us¸ysze,

co trzeba zobaczy. I co potem powie-

dzie. Winckelmann sp¸odzi¸ obszern

analiz« sztuki i architektury staroýytnej

Grecji* i powiedzia¸: aby zrozumie

sztuk«, trzeba zrozumie epok«, w kt-

rej powsta¸a. Relatywizm historyczny Ð

tak to chyba teraz nazywaj. Ca¸kiem

sensowne, tyle ýe wywodzi si« z niego

owa bezmyælna paplanina, ktra w dzi-

siejszych czasach uchodzi w radiu i te-

lewizji za programy kulturalne.

Tak czy inaczej, wærd admiratorw

Winckelmanna znalaz¸ si« jeszcze jeden

Szwajcar, Henry Fuseli, pacykarz, ktry

wyldowa¸ w koÄcu w Londynie, gdzie

wyda¸ ksiýk« szwajcarskiego teologa

Johanna Lavatera. Jego entuzjastycznie

przyj«te dzie¸o pt. Fizjonomika traktowa-

¸o o najnowszej pseudonauce: jak z ry-

sw twarzy odczytywa cechy osobowo-

æci. Swoj drog, Fuseli sam musia¸

odznacza si« niez¸ fizjonomi, gdyý

podoba¸ si« wszystkim kobietom, ktre

napotka¸. Jedynym jednak, jak si« zdaje,

waýnym dla niego zwizkiem (z wyjt-

kiem ma¸ýeÄskiego, rzecz jasna) mia¸ by

ten z niejak Mary Wollstonecraft. I znw

mi¸oæ nieodwzajemniona.

Mary by¸a zapewne jedn z pierw-

szych autentycznych feministek, autor-

k ostrego artyku¸u z 1792 roku, ãA Vin-

dication of the Rights of WomanÓ

(Obrona praw kobiety). W 1796 roku na-

wiza¸a romans, zasz¸a w ciý« i zawar-

¸a ma¸ýeÄstwo (w¸aænie w tej kolejnoæci)

z jednym z czo¸owych liberalnych filo-

zofw owego czasu Ð Williamem Godwi-

nem. W 1793 roku dzie¸o En Enquiry Con-

cerning Political Justice uczyni¸o go z dnia

na dzieÄ boýyszczem wolnomyælicieli

wszelkiej maæci.

Godwin opowiada¸ si« za czymæ w ro-

dzaju wczesnej formy komunizmu oraz

bardzo stanowczo za prymatem cech na-

bytych, a nie wrodzonych. Jako ærodek

kszta¸towania charakteru zaleca¸ eduka-

cj«. Jego teorie przypad¸y nadzwyczaj do

gustu oæwieconym przemys¸owcom

w rodzaju Roberta Owena, pierwszego

w Szkocji w¸aæciciela fabryk w¸kienni-

czych, ktry za¸oýy¸ szko¸« dla dzieci

swoich robotnikw (swoich przysz¸ych

robotnikw).

William Godwin by¸ najbardziej ra-

dykalnym z radyka¸w, posun¸ si« na-

wet do twierdzenia, jakoby kobiety

zdolne by¸y do logicznego myælenia.

Mary nie mog¸a pozosta oboj«tna na

pogld tak nies¸ychany. Niestety, koÄ-

czc ten cig tragicznych opowieæci mu-

sz« nadmieni, ýe uczucie Godwina teý

by¸o w pewnym sensie nie spe¸nione,

poniewaý Mary Wollstonecraft Godwin

zmar¸a wkrtce po urodzeniu dziecka.

Ich crka (nazwana jej imieniem) wy-

chowywa¸a si« wi«c bez matczynej opie-

ki i troski. Moýe w¸aænie dlatego ucie-

k¸a z pewnym poet-nicponiem, wspo-

mnianym na pocztku. Ktry pisa¸ zu-

pe¸nie dobrze, ale by¸ tragicznie kiep-

skim ýeglarzem.

T¸umaczy¸a

Magdalena Pecul

* G¸wne dzie¸o Winckelmanna Ð Geschichte der

Kunst der Altertums ukaza¸o si« w Polsce w adapta-

cji Stanis¸awa Kostki Potockiego pt. O sztuce u daw-

nych czyli Winkelman polski (przyp. red.).

ZADZIWIENIA , cig dalszy ze strony 100

wstaj dzie¸a sztuki. Najpierw zesp¸

m¸odych rzebiarzy dokona¸ trzykrotne-

go powi«kszenia glinianego modelu. Na-

st«pnie wymodelowano skomplikowa-

ne formy powierzchni rzeby. Osobno

odlano 60 elementw z brzu, z ktrych

kaýdy waýy¸ oko¸o 180 kg i mia¸ 1.2 m 2

powierzchni oraz nieca¸e 1.2 cm grubo-

æci. Zastosowano technologi« niewiele

rýnic si« od tej sprzed wiekw, z tym

ýe dzisiejsze dwigi unosz ci«ýary 50-

-tonowe, stop jest bardzo starannie do-

bierany, a odlewanie metalu i spawanie

naleý obecnie do wyýszej sztuki, wspo-

maganej nowoczesnymi narz«dziami.

Poszczeglne elementy, u¸oýone na we-

wn«trznej armaturze z rur i p¸yt z nie-

rdzewnej stali, zosta¸y nast«pnie zespa-

wane, a ich szwy wypolerowane. KoÄ

by¸ ukoÄczony. Po tym jak w czerwcu

ub.r., wystawiono go na widok publicz-

ny w Beacon, posg ostroýnie poci«to

i wys¸ano w siedmiu skrzyniach do Me-

diolanu, gdzie mia¸ by ponownie zespa-

wany i wykoÄczony.

W kulturach od Morza årdziemnego

po staroýytne Chiny i Tajlandi« od z g-

r 5 tys. lat odlewano z brzu broÄ

i dzie¸a sztuki. (Najwi«kszy ze wszyst-

kich brzw znajduje si« w Nara w Japo-

nii Ð to posg wp¸leýcego Buddy wa-

ýcy ponad 500 t. AmerykaÄsk Statu«

Wolnoæci wykonano natomiast z kutej

cienkiej blachy miedzianej przytwier-

dzonej do wieýy z ýelaza i stali.) Obec-

nie uýywany stop Ð w wi«kszoæci z¸o-

ýony z miedzi, w jednej dziesitej z cyny,

i z innych metali w rýnych propor-

cjach Ð by¸ znany zbrojmistrzom grec-

kim i trojaÄskim. Jego zalety s oczy-

wiste: topi si« w temperaturze niýszej

niý mied i jest tak p¸ynny, ýe z ¸atwo-

æci wype¸nia formy odlewnicze. Krzep-

nc, rozpr«ýa si« dostatecznie, by za-

pewni reprodukcj« odlewanych drob-

nych szczeg¸w, a jednak nie tak bar-

dzo, by zagrozi podstawowej for-

mie odlewanego elementu. Mied jest

wprawdzie wydobywana w wielu miej-

scach, ale nigdy nie by¸a ona tania. To

metal dla w¸adcw, kap¸anw, wojow-

nikw... i artystw!

Odwiedcie Mediolan. A jeæli jeste-

æcie w Ameryce, moýecie podziwia ko-

pi« brzowego konia w Grand Rapids

w Michigan, w parku rzeby ofiarowa-

nym temu miastu przez Frederika Me-

ijera. ûaden prawdziwy koÄ nigdy nie

by¸ tak olbrzymi jak ten, natomiast ýy-

jce 20 mln lat temu czworonogi stepo-

we niewiele ust«powa¸y rozmiarem te-

mu rumakowi z metalu. By¸y to pot«ýne

bezrogie nosoroýce.

KoÄ Leonarda da Vinci zaprasza

internautw na stron« internetow:

www.leonardoshorse.org i do licznych

jej linkw.

Narodowej. To sensacyjne znalezisko sta-

¸o si« g¸oæne na ca¸ym æwiecie, a o jego

szczeg¸ach wiele rozprawiano. Jeden

z rysunkw wielkoæci znaczka poczto-

wego przedstawia¸ szkic wykonany z fan-

tazj brunatn ochr; moýliwe, ýe by¸o to

pierwsze z wielu studiw konia.

Emerytowany pilot lotnictwa cywil-

nego, a zarazem rzebiarz amator Char-

les C. Dent z Allentown w Pensylwanii

by¸ tak bardzo poruszony, ogldajc

szkice i rozczytujc si« w historii geniu-

sza, ktrego zamys¸ zosta¸ zniweczony,

ýe postanowi¸ uczyni dar z Il Cavallo.

Poæwi«ci¸ si« bez reszty realizacji tego

zamierzenia, zak¸adajc w tym celu

w 1982 roku niedochodow organiza-

cj«. Zmar¸ w 1994 roku, nie doczekaw-

szy fina¸u przedsi«wzi«cia.

Zadanie stworzenia glinianego konia,

ktrego miano potem odla w brzie,

powierzono amerykaÄskiej rzebiarce

Ninie Akamu z Cold Spring w stanie

Nowy Jork, ktra studiowa¸a we W¸o-

szech i poæwi«ci¸a badaniom nad syl-

wetkami zwierzt wiele czasu. ãKto wie

Ð pisa¸a artystka Ð czy wsp¸czesny

Il Cavallo nie okaýe si« symbolem twr-

czej energii (...) skupionej na odleg¸ym

celu. Jego zapierajce dech rozmiary

æwiadcz o (...) ogromie twrczego ge-

niuszu Leonarda.Ó

KoÄ zosta¸ odlany w Tallix Art Foun-

dry w Beacon nad rzek Hudson w sta-

nie Nowy Jork; jest to jedna z najlepszych

nowoczesnych odlewni, w ktrych po-

T¸umaczy¸a

Monika Beyer

* Treæ listu Leonarda da Vinci zachowa¸a si« w tzw.

Kodeksie Atlantyckim , zawierajcym jego manuskryp-

ty. Przek¸ad fragmentw wed¸ug tekstu z ksiýki

Leonardo da Vinci Leonarda Lepszego, Krakw 1917;

drukarnia Eugeniusza i dra Kazimierza KoziaÄ-

skich (przyp. t¸um.).

102 å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: