M�oda Polska Za pocz�tek epoki przyj�to dat� 1891 r. (wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera), kt�rej towarzyszy�y nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - 1918 r., czyli rok odzyskania przez Polsk� niepodleg�o�ci. Ju� pod koniec lat osiemdziesi�tych XIX w. wyra�nie narasta krytyka programu pozytywistycznego, kt�r� podejmuj� nie tylko zwolennicy nowych przeobra�e� w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywi�ci. Atakom podlega nie tylko program, kt�ry zawi�d� oczekiwane nadzieje, ale i literatura, kt�ra go rozpowszechnia�a, i kt�ra poprzez sw�j realizm i tendencyjno�� ogranicza�a swobod� tw�rcz� pisarzy. Najcz�ciej stosowana nazwa epoki - M�oda Polska - pochodzi od tytu�u programowych artyku��w Artura G�rskiego, opublikowanych w \"�yciu\" w 1898 r, b�d�cych manifestem ideowo-artystycznym m�odego pokolenia. \"M�odzi\" pragn�li odrodzi� Polsk� poprzez kontynuacj� ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i warto�ci etycznych i estetycznych. W zwi�zku z tym przyj�to te� inn� nazw� epoki - neoromantyzm, kt�ra mia�a podkre�la� zwi�zek romantyzmu z epok� prze�omu wiek�w XIX i XX. Polega� on g��wnie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podj�ciu wysi�k�w prowadz�cych do odzyskania niepodleg�o�ci pa�stwowej. Obok tych dw�ch nazw wyst�puje termin modernizm, kt�ry podkre�la� wsp�czesno�� i nowoczesno�� epoki przeciwstawiaj�cej si� systemowi pogl�d�w poprzedniego pokolenia. Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdy� odnosi si� nie tyle do cech ca�ego okresu, ile raczej do g��wnego nurtu w sztuce m�odopolskiej. Jedn� z charakterystycznych cech pogl�du �wczesnego cz�owieka na �wiat jest poczucie zagro�enia i niepewno�ci. Gwa�towny rozw�j przemys�u, odkrycia naukowe, rosn�ce napi�cia spo�eczne, spowodowa�y przemiany, kt�rych skutki by�y trudne do przewidzenia. Strach przed �yciem kszta�tuje specyficzn� dla tych czas�w postaw� cz�owieka. Cechuje j� dekadentyzm, objawiaj�cy si� poczuciem gro��cej zewsz�d katastrofy i bezsensem istnienia, niewiar� w warto�� jakiejkolwiek idei, og�ln� apati� i niech�ci� do wszelkiego dzia�ania. Kierunki artystyczne w okresie M�odej Polski: modernizm - og� kierunk�w awangardowych w literaturze i sztuce w okresie 1880 - 1910; jedno z okre�le� M�odej Polski lub jej pierwszego dziesi�ciolecia; dekadentyzm - kierunek w literaturze francuskiej lat osiemdziesi�tych XIX w. zapowiadaj�cy symbolizm i oddzia�ywuj�cy na literatur� europejskiego fin de siecle\'u (ko�ca wieku), w tym literatur� polsk�. Dekadentyzm przejawia tendencje schy�kowe w kulturze, chylenie si� ku upadkowi. Og�lnie dekadencja wyst�puje w mniejszym lub wi�kszym stopniu u schy�ku ka�dej epoki; impresjonizm - kierunek w malarstwie ukszta�towany we Francji w drugiej po�. XIX w, maj�cy swoje odpowiedniki w literaturze, m.in. w poezji P. Verlaine\'a. Przedstawiciele impresjonizmu pokazywali �wiat tak, jak jest on widziany w procesie poznawania go, ogl�dania; zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wra�e�, gdy� nie ma mo�liwo�ci dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywisto�ci, a poznawanie �wiata ogranicza si� do subiektywnych, przypadkowych odczu� napotkanych zjawisk; neoklasycyzm - zesp� tendencji w poezji XIX i XX w najcz�ciej b�d�cy reakcj� na tendencje nowatorskie (awangarda), g�osz�cy zast�pienie form nieokre�lonych i chaotycznych formami zdyscyplinowanymi, wywodz�cymi si� z tradycji, g��wnie tradycji klasycystycznej, ale r�wnie� tradycji innych epok. Wyra�a si� w sztuce zintelektualizowanej, operuj�cej mitami i z�o�on� symbolik�, podejmowaniu temat�w kultury �r�dziemnomorskiej i klasycznych gatunk�w. W XIX w. neoklasycyzm by� przeciwstawieniem si� nurtowi M�odej Polski. symbolizm - kierunek artystyczny ukszta�towany we Francji i w Belgii w ostatnim pi�tnastoleciu XIX w. Wypracowa� program g�osz�cy, �e sztuka powinna wyra�a� poprzez symbol to, co niewyra�alne i dociera� tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywisto��, kt�ra nas otacza, ma dwoist� natur� - sk�ada si� z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno by� odzwierciedlenie owej g��bszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; �wiata duch�w nie mo�na przedstawi� przy pomocy �rodk�w stosowanych przez sztuk� realistyczn�, gdy� nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyra�alne, bo rozgrywaj�ce si� poza �wiatem zmys��w, mo�na pr�bowa� przedstawi� przy pomocy j�zyka symboli, kt�ry dopuszcza mo�liwo�� wielu interpretacji; symbol jako �rodek artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmys�owo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie tre��; ekspresjonizm - kierunek w sztuce ukszta�towany w Niemczech przed I wojn� �wiatow�, �ywy do ko�ca lat dwudziestych XX w. Nurt ten podstawow� kategori� uczyni� ekspresj� (wyraz), a tak�e inne ostre �rodki wyrazu: symbol, hiperbol�, grotesk�. Kwestionowa� dotychczasowe postacie gatunk�w literackich, ��czy� obrazy codzienno�ci z wizjami kosmicznymi, zapisami halucynacji i wizji sennych, a j�zyk potoczny z wyrafinowan� mow� poetyck�. Ukazywa� prze�ycia duchowe jako swoist� form� uczuciowego ekshibicjonizmu p�yn�cego z g��bin pod�wiadomo�ci. Filozofowie: Friedrich Nietzsche - tw�rca tzw. \"filozofii �ycia XIX/XX w.\"; - przedstawiciel immoralizmu; - przeciwstawia si� dekadentyzmowi; - propaguje kult �ycia, wiar� w jego sens i skuteczno�� energicznego dzia�ania; - podstaw� wszelkich ocen powinny by� jedynie w�asne kryteria moralne, nie za� narzucone z zewn�trz; - g�osi�, �e jedynie s�uszn� zasad� jest dzia�anie \"poza dobrem i z�em\"; - w dzia�aniu motorem jest wewn�trzna \"wola mocy\", kt�ra decyduje o pozycji cz�owieka w spo�ecze�stwie; - torowa� drog� ludziom silnym i tw�rczym, posiadaj�cym w�asn� moralno��, dynamicznym (\"samolubstwo dostojnych jest stanem �wi�tym\") i usprawiedliwia� ich dzia�anie, jednocze�nie g�osz�c pogard� dla wszelkiej s�abo�ci; - g�osi� sens istnienia \"nadludzi\" - tych, kt�rzy stali si� nimi dzi�ki samodoskonaleniu i wewn�trznej sile, a nie (jak twierdzili nazi�ci) dzi�ki przynale�no�ci do jakiej� nacji; tylko oni mog� uratowa� �wiat od szarzyzny i nijako�ci; - moralno�� nadludzi przeciwstawia� moralno�ci ludzi s�abych, za jak� uznawa� moralno�� chrze�cija�sk�; - wg Nietzschego chrze�cija�stwo usprawiedliwia wszelk� niemoc i bierno�� wobec �ycia, dlatego ten typ moralno�ci wi�za� z Apollinem (cz�owiek apolli�ski) - bogiem �agodnym i bezsilnym, natomiast wszelk� �ywotno�� i si�� tw�rcz� reprezentuje w filozofii nietzschea�skiej Dionizos (cz�owiek dionizyjski - nadcz�owiek); - w czasach nazizmu w Niemczech filozofia Nietzschego zosta�a przeinaczona na u�ytek ideologii hitlerowskiej, dlatego do dzi� nies�usznie kojarzy si� tego filozofa z hitleryzmem. Artur Schopenhauer - kszta�towa� pogl�dy na rol� sztuki i jej tw�rc�w w �yciu jednostki i spo�ecze�stwa; - Schopenhauer uwa�a�, �e podstawowym narz�dziem poznania �wiata jest wola, kt�ra jest w nas najbardziej pierwotna i to w�a�nie ona jest motorem ca�ego �wiata; - jednak cz�owiek jest niedoskona�y i nie umie wykorzysta� woli do poznania �wiata, poniewa� lud�mi rz�dzi pop�d i to on uniemo�liwia ca�kowicie wolne dzia�anie; - cz�owiek gnany bezrozumnym pop�dem, zniewolony nim, nigdy nie pozna praw rz�dz�cych �wiatem i nigdy nie osi�gnie szcz�cia; - jedynym ratunkiem jest ucieczka w �wiat sztuki, b�d� przez kontemplacj� i prze�ywanie jej dzie�, b�d� przez ich tworzenie; dzi�ki temu mo�na osi�gn�� Nirwan� (poj�cie to Schopenhauer zaczerpn�� z buddyzmu), kt�a jest najbardziej po��danym stanem bez�wiadomo�ci cz�owieka; Henryk Bergson - antyracjonalistyczny, intuicjonistyczny pogl�d na �wiat - intuicja mo�e by� narz�dziem poznania �wiata, gdy� jest ona dynamiczna i pierwotna - jest cz�ci� natury; - nie mo�na odnale�� �adnych przyczyn, czy logicznych przes�anek w rozwoju �wiata; rozw�j ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim \"p�d �yciowy\" wszelkich organizm�w �ywych; - ca�a natura znajduje si� w ci�g�ym rozwoju, dlatego niemo�liwe jest uchwycenie i oddanie np. w sztuce prawdziwego jej wizerunku, dlatego trzeba szuka� form takich, kt�re pozwoli�yby to zrobi� (st�d np. u Le�miana-bergsonisty ci�g�e eksperymentowanie ze s�owem - neologizmy �wiadcz�ce o ci�g�ych przemianach tworzywa j�zykowego); - �wiata nie mo�na pozna� przy pomocy intelektu, lecz dzi�ki intuicji, nieu�wiadomionemu instynktowi, kt�ry pozwala uczy� si� �wiata poprzez doznawane wra�enia i prze�ycia; - intuicja, poniewa� jest cz�ci� przyrody, pozwala poznawa� wszelkie zjawiska od wewn�trz, a nie od zewn�trz; Poezja: Kazimierz Przerwa-Tetmajer - kilkana�cie powie�ci i 3 dramaty, opowiadania \"Na skalnym Podhalu\", powie�� historyczna \"Legenda Tatr\"; - \"Koniec wieku XIX\" - nazywa si� go manifestem pokolenia - wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetk� dekadenta, dla kt�rego �ycie jest udr�k�, wobec kt�rej jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowno�ci jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji; - \"Hymn do Nirwany\" - wyraz t�sknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, kt�ry oderwie poet� od z�a, miernoty, od konieczno�ci my�lenia i patrzenia na �wiat; - \"Evviva l\'arte!\" - krytyka pod adresem spo�ecze�stwa (moralno�� mieszcza�ska), w kt�rym pogo� za dobrobytem przes�ania te ludzkie potrzeby, kt�re wzbogacaj� dusz�. Jan Kasprowicz - do 1891 radykalizm, zainteresowanie problematyk� ch�opsk�; - wiersz \"W cha�upie\", cykl 40 sonet�w \"Z cha�upy\"; - potem odchodzi od realizmu, porzuca postaw� spo�eczn�; staje si� symbolist� i impresjonist�; - \"Krzak dzikiej r�y\" - krzak dr�y o swoje �ycie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak �atwo pi�kno i m�odo�� mog� si� zmieni� w chorob�, brzydot�; - \"Hymny\" - nawi�zuj� do hymn�w �redniowiecznych; autor wykorzystuje �wczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzy� problem dobra i z�a; - pesymistyczna postawa �ycio...
kyynel