Monopolizacja_rynku_orgina.doc

POLITECHNIKA OPOLSKA

WYDZIAŁ: ZARZĄDZANIE I INŻYNIERIA PRODUKCJI

              KIERUNEK:  ZARZĄDZANIE

Temat : Forma monopolizacji rynku ze szczególnym uwzględnieniem karteli międzynarodowych

1.      Monopolizacja rynku

Definicja monopolu zmieniała się wraz z czasem, natomiast skrócona definicji monopolu zawsze zakłada, że jest to „struktura rynkowa” polegająca na występowaniu na rynku określonego produktu (lub grupy produktów) tylko jednego dostawcy, który tym samym kontroluje jego podaż i ceny, przy jednoczesnym występowaniu wielu faktycznych i potencjalnych nabywców. W definicjach dodaje się często także dodatkowy warunek – brak substytutów produktu warunek ten nie zawsze zostaje spełniony. Substytutem ropy naftowej, w znacznym zakresie zastosowań, jest gaz i węgiel. Nie oznacza to jednak, że zorganizowani w OPEC posiadacze złóż naftowych nie korzystają z wielu przywilejów pozycji monopolistycznej. Trzeba też zwrócić uwagę, że zbyt często monopole kojarzą się z wielkim firmami o krajowym lub światowym zasięgu działania. Ale monopolistyczną pozycję lokalną maja przecież także przedsiębiorstwa transportu miejskiego, oczyszczalnie ścieków, wysypiska śmieci, itp. Na rynku środków produkcji występuje też niekiedy „odwrócony monopol” polegający na tym, że jeden wielki nabywca określonego towaru jest jedynym „twórcą popytu”, kupuje go od wielu dostawców i tym samym także może dyktować ceny i poziom produkcji. [1]

2. Przyczyny powstawania monopolu

Wyodrębnia się, więc przede wszystkim grupę monopoli naturalnych, związanych z

posiadaniem przez określoną firmę, organizację lub kraj jedynych, albo decydująco

największych, złóż określonych surowców, względnie dysponowania unikalnymi

warunkami geograficzno – klimatycznymi pozwalającymi np. na uprawianie określonych

rodzajów turystyki i sportu w sposób daleko bardziej interesujący, niż w innych

regionach. Takie unikalne warunki ma np. Egipt w basenie Morza Czerwonego, który

relatywnie szybko ocenił swoją przewagę w tym zakresie i dynamicznie rozwija bazę

turystyczno wypoczynkową, chroniąc jednocześnie środowisko naturalne tego akwenu.[2]

              Drugą grupę monopoli tworzą organizacje i firmy – twórcy i posiadacze unikalnych

i z reguły opatentowanych rozwiązań konstrukcyjno – technologicznych. Dopóki

konkurencyjne firmy i współpracujący z nimi naukowcy nie „wymyślą” czegoś bardziej

nowoczesnego, funkcjonalnego, oszczędnego lub mniej kosztownego, a następnie

pokonają bariery wprowadzenia tego na rynek – posiadacze dotychczasowych rozwiązań

mogą dyktować ceny i warunki współpracy z nabywcami. W tej grupie monopoli

najbardziej znany jest przykład Microsoftu i jego wieloletniego sporu z administracją USA

i Komisją Europejską. Microsoft ma ok. 90% rynku operacyjnego oprogramowania

komputerowego. Mimo nałożenia kary w wysokości pół miliarda dolarów, organizacja

skutecznie broni się przed jej uiszczeniem, a także przed administracyjnymi próbami

podziału na kilka mniejszych firm. Problem tkwi m.in. w tym, że szacunki udziału w

danym rynku nie są precyzyjne i można je podważać, oraz w słusznym twierdzeniu

obrońców firmy, że nikt i nikomu nie broni skonstruowania lepszego oprogramowania i

wprowadzenia go na rynek. Dokonała tego zresztą np. firma Apple, producent

komputerów rozszerzający swą ofertę o własne oprogramowanie, ale bariera

psychologiczna potencjalnych nabywców, oparta o wieloletnie zaufanie do systemu

Windows Microsoftu, jest tak silna, że konkurencja z trudem walczy o każdy procent udziału w rynku.

W końcu trzecia grupa monopoli powstaje z inicjatywy państw, które mogą

określoną działalność – z reguły przynoszącą wysokie dochody lub istotną z punktu

widzenia obronności lub niezależności ekonomicznej – uznać za pozostającą w

wyłącznej dyspozycji państwowych lub państwowo – prywatnych organizacji. W Polsce

mieliśmy w okresie międzywojennym i po II Wojnie Światowej zwyczajowe, (co

częściowo podkreślano w nazwach), nieformalne a także formalnie usankcjonowane,

monopole państwowe lub wspierane przez państwo: Loteryjny, Spirytusowy, Tytoniowy,

Solny, Cukrowy, ale także np. Totalizator Sportowy, Poczta Polska, PKP i utrzymujące

obecnie znaczną część odpowiednich segmentów rynku – jak Telekomunikacja Polska w

zakresie telefonii stacjonarnej czy Orlen w zakresie przetwórstwa ropy naftowej.[3]

3. Konkurencja monopolistyczna a wymiana

Rynki są doskonale konkurencyjne, gdy każda firma jest dostatecznie mała relatywnie do rynku, aby uznać się za taką, która nie może sama wpływać na cenę uzyskiwaną za swą produkcję. Jeżeli występują korzyści ze skali na poziomie firmy, to konkurencja doskonała  załamuje się. Wielkie firmy maja przewagę nad małymi i w końcu w danej gałęzi będą dominować tylko jedna lub kilka firm. Tak więc korzyści prowadzą zwykle do jakieś formy konkurencji niedoskonałej. Konkurencja nie doskonała może przybierać kilka form. Najprostszą z nich jest czysty monopol: tylko jedna firma wytwarza dany produkt. Bardziej złożony jest oligopol: kilka firm wytwarza dany produkt i zostają one wciągnięte w zagmatwany układ rywalizacji i kooperacji.

Główną ideą konkurencji monopolistycznej jest to, że każda firma w pewnej gałęzi przemysłu produkuje dobro, które w odczuciu konsumentów różni się od dóbr wytwarzanych przez firmy konkurencyjne. W rezultacie każda firma jest monopolistą wytwarzającym dobra jedyne w swoim rodzaju i decyduje o cenach w taki sposób, jakby był monopolistą w zwykłym znaczeniu tego słowa. Gdyby jednak firmy w danej gałęzi chciały otrzymywać nadmierne zyski, to do tej dziedziny wkroczyli by nowi partnerzy. Oferując produkty alternatywne, ci nowi partnerzy odciągaliby popyt od działających już firm, redukując tym samym ich zysk. W rezultacie ich obszar działania stałby się ograniczony, a zysk spadłby. Ukształtowałaby się dziedzina przemysłu składająca się z pewnej liczby małych monopolistów, z których żaden nie otrzymywałby zysków monopolowych. [4]

4. Wpływ wielkości rynku na konkurencję monopolistyczną

Jednym z rezultatów wymiany międzynarodowej jest stworzenie rynku światowego większego niż jakikolwiek rynek krajowy. Zakładając że wielkość rynku wzrasta, powodem jest wzrost liczby ludności lub dochodu na 1 mieszkańca. Efektem będzie wzrost popytu, jaki napotka każda indywidualna firma. To spowoduje wzrost zysków, co z kolei doprowadzi do wejścia na rynek nowych firm, przemieszczając krzywą popytu odpowiadającą każdej firmie na lewo, aż wyeliminowane  zostaną zyski monopolowe. Tak więc wzrost rozmiarów rynku doprowadzi do wzrostu rozmiaru firm ( a tym samym wzrost liczby produktów z pośród których konsumenci mogą wybierać).

              Jednakże zazwyczaj sprawa na tym się nie kończy. Gdy wzrasta liczba produktów każdy konsument ma możliwość wyboru między wzrastającą liczbą dobrych  substytutów. Spowoduje to, że popyt na każdy indywidualny produkt stanie się bardziej wrażliwy na cenę: im więcej pojawi się możliwości, tym chętniej konsumenci będą dokonywać wyboru, gdy zmieni się cena jednego z produktów. Krzywa popytu zatem nie przesunie się nie tylko na lewo, lecz także ulegnie spłaszczeniu. Dzięki większemu rynkowi konsumenci zyskują podwójnie, mają większy wybór ponieważ dostępna jest większa liczba produktów, i dzięki temu płacą niższą cenę, firmy wytwarzają większą liczbę produktów i koszty przeciętne są niższe. Korzyści wynikają z większego rynku stanowią dodatkowe źródła korzyści z wymiany międzynarodowej, obok tych które wynikają z przewagi konkurencyjnej.

5. Model wymiany w warunkach konkurencji monopolistycznej

Wyobrażając sobie obecną gospodarkę światową składającą się znowu z kraju i zagranicy. Każdy z tych podmiotów ma dwa czynniki produkcji: kapitał i pracę. Zakładamy, że kraj ma wyższą ogólną relację kapitału do pracy niż zagranica, tzn. że jest zasobny w kapitał. Załóżmy że są dwie dziedziny wytwarzania: produktów przemysłowych oraz żywności przy czym wytwórczość przemysłowa jest bardzo kapitałochłonna. Zakładamy iż przemysł nie jest doskonale konkurencyjny w zakresie wytwarzania homogenicznych produktów. Jest on przemysłem monopolistycznie konkurencyjnym, w którym pewna liczba firm wytwarza produkty zróżnicowane. Ze względu na korzyści ze skali żaden kraj nie jest w stanie sam wytwarzać pełnego asortymentu produktów, w ten sposób chociaż oba kraje mogą produkować produkty przemysłowe, będą one wytwarzały różne rzeczy. Z tego wynika ważna różnica w strukturze handlu. Różnice te można najlepiej dostrzec zadając pytania co by było gdyby sektor przemysłowy nie podlegałby konkurencji monopolistycznej. Gdy sektor przemysłowy nie wytwarza produktów zróżnicowanych, to jak wyglądałaby struktura wymiany. Ponieważ kraj jest obfity w kapitał a sektor przemysłowy jest kapitałochłonny kraj miałby większą relatywną podaż produktów przemysłowych i dlatego mógłby je eksportować, a importowałby żywność. Obrazowo wymiany można scharakteryzować struktura wymiany przy braku zróżnicowania produktów.

              Kraj

Zagranica             

         Produkty przemysłowe                             Żywność 

Kraj eksportuje produkty przemysłowe, ale ich nie importuje, ale importuje żywność i jej nie eksportuje.

             Zakładamy teraz że przemysł jest sektorem o konkurencji monopolistycznej tzn. firmy wytwarzają produkty zróżnicowane. Nadal jest prawdą, że kraj będzie eksporterem netto produktów przemysłowych, a importerem żywności. Jednakże firmy zagranicy będą wytwarzać produkty przemysłowe różne od tych, które wytwarzają firmy w kraju. Niektórzy konsumenci w kraju będą preferować odmienne produkty z zagranicy, a więc kraj mimo tego że będzie importował nadwyżkę w handlu produktami przemysłowymi, ale również eksportował produkty z zagranicy. Obraz wymiany wygląda jak struktura wymiany przy zróżnicowanych produktach.

           Produkty przemysłowe                    żywność

Kraj

              Wymiana międzygałęziowa

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

              Wymiana wewnątrzgałęziowa

Zagranica

Kraj zarówno eksportuje, jak i importuje produkty przemysłowe. Wymiana dwukierunkowa produktów przemysłowych nazywane jest wymianą wewnątrz przemysłową (wewnątrzgałęziowa). Pozostała część produktów przemysłowych, wymieniana na produkty żywnościowe, stanowi wymianę między przemysłową (międzygałęziową). Będzie to dwukierunkowa wymiana wewnątrz sektora przemysłowego. Możemy mówić o wymianie światowej składającej się z dwóch części. Część wymiany jest wymianą produktów przemysłowych na produkty przemysłowe określa się to jako wymianą wewnątrz przemysłową. Reszta jest wymieniana tak, że produkty przemysłowe wymienia się na żywnościowe jest to wymiana między przemysłowa.

W odniesieniu do takiej struktury wymiany należy wymienić:

1.      Wymiana międzyprzemysłowa (międzygałęziowa ) odzwierciedla przewagę komparatywną. Kraj zasobny w kapitał jest eksporterem netto kapitałochłonnych produktów przemysłowych, a importerem netto pracochłonnej żywności.

2.      Natomiast wymiana wewnątrzprzemysłowa (wewnątrzgałęziowa) nie odzwierciedla przewagi komparatywnej. Nawet gdyby kraje miały takie same ogólne proporcje między kapitałem a pracą, przedsiębiorstwa kontynuowałyby wytwarzanie produktów zróżnicowanych i popyt konsumentów na produkty wytwarzane za granicą nadal wywoływały by wymianę wewnątrzgałęziową. Korzyści ze skali są tym czynnikiem, który powstrzymuje każdy kraj przed wytworzeniem pełnego asortymentu produktów u siebie. Korzyści ze skali mogą być niezależnym źródłem wymiany międzynarodowej.

3.      Struktura wymiany wewnątrzgałęziowej sama z siebie jest nie do przewidzenia. Kraj będzie wytwarzał różne produkty. Dokładny obraz wymiany wewnątrz gałęziowej może być dowolny, struktura wymiany między sektorem przemysłowym a żywnościowym jest zdeterminowana przez różnice występujące między krajami.

4.      Charakter wymiany międzynarodowej  zależy od tego, jakie jest podobieństwo krajów. Załóżmy że kraje i zagranica są bardzo podobne pod względem układu produkcji między kapitałem i pracą. Wówczas niewiele byłoby wymiany między sektorami, w wymiana wewnątrz gałęziowa wynikająca ostatecznie z korzyści które były by dominujące. Natomiast zakładając że proporcje między kapitałem a pracą są bardziej różne wówczas nie będzie wymiany wewnątrz gałęziowej a cały handel będzie się opierał na korzyściach komparatywnych.

6.      Znaczenie wymiany wewnątrzgałęziowej

Model konkurencji monopolistycznej pokazuje, jak współdziałają korzyści komparatywne i korzyści ze skali w tworzeniu wymiany międzynarodowej. Korzyści komparatywne determinują strukturę wymiany międzynarodowej właśnie w ten sposób. Na skutek korzyści ze skali kraje specjalizują się wewnątrz gałęzi, dając podstawę do rozwoju wymiany wewnątrzgałęziowe. Wymiana wewnątrzgałęziowa daje w handlu międzynarodowym dodatkowe korzyści, ponieważ tworzy większy rynek. Angażując się w wymianę wewnątrzgałęziową kraj może jednocześnie zredukować liczbę produktów, które wytwarza, i zwiększyć różnorodność produktów dostępnych dla konsumentów krajowych. Załóżmy np. że są dwa kraje wytwarzające po 15 różnych modeli samochodów. Gdyby wymieniły one samochody między sobą każdy mógłby zredukować liczbę produkowanych przez siebie modeli, przykładowo do 10, jednakże konsumenci mieliby większą skalę wyboru. Każda z tych zmian jest korzystna. Przez wytworzenie mniejszej liczby modeli kraj może wytworzyć każdy z nich na większą skalę i dlatego bardziej wydajnie. Równocześnie konsumenci zyskują z powodu zwiększenia skali wyrobów.

              Przypuszczając że handel wewnątrzgałęziowy jest dominującym źródłem korzyści z wymiany. Nastąpi to wówczas gdy kraje będą podobne do siebie pod względem wyposażenia w zasoby czynników, tak że wymiana międzygałęziowa będzie niewielka. Natomiast ważne będą korzyści ze skali i zróżnicowanie produktów co spowoduje że większe będą korzyści wynikające ze wzrastających możliwości wyboru i skali produkcji. W takiej sytuacji wpływ wymiany na podział dochodu będzie niewielki, natomiast pojawią się istotne korzyści dodatkowe z wymiany wewnątrzgałęziowej. Rezultat może być z powodzeniem taki że niezależnie od wielkości wpływu wymiany na podział dochodów każdy odniesie z niej korzyści.

              Wymiana międzygałęziowa będzie przewarzała między krajami podobnymi pod względem układu proporcji między kapitałem a pracą poziomu kwalifikacji itp. To znaczy że handel wewnątrzgałęziowy będzie istotny między krajami o podobnym poziomie rozwoju ekonomicznego. Zyski z takiej wymiany będą znaczne wtedy, gdy występują duże korzyści ze skali, a produkty są bardzo zróżnicowane. Jest to sytuacja charakterystyczna raczej dla produktów przemysłowych na wysokim poziomie technologicznym niż dla surowców i sektorów bardziej tradycyjnych. To oznacza, że wymiana nie dająca istotnych efektów w sferze podziału dochodów wystąpi najprawdopodobniej w zakresie produktów przemysłowych między krajami wysoko rozwiniętymi. [5]

II  Formy monopolizacji rynku i rodzaje zrzeszeń monopolistycznych

              Pozycja Monopolisty w zakresie produkcji lub zbytu umożliwia przedsiębiorstwu ustalenie ceny monopolowej i osiąganie większych zysków w porównaniu do warunków rynku konkurencyjnego. Z tej racji dążenie przedsiębiorstw do monopolizowania działalności gospodarczych jest cecha rozwijającej się gospodarki rynkowej.
Istnieją dwie podstawowe drogi umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie pozycji monopolistycznej. Pierwsza polega na nieustannym inwestowaniu w rozwój przedsiębiorstwa i opanowywaniu danej dziedziny produkcji lub rynku zbytu. Ponieważ konkurenci również podejmują podobne działania proces ten jest niezwykle kosztowny (ogromne nakłady inwestycyjne oraz ryzyko związane z inwestowaniem) i długotrwały. Innym rozwiązaniem, umożliwiającym szybsze zdobycie pozycji monopolistycznej jest łączenie ze sobą przedsiębiorstw często będących dotychczas konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji przedsiębiorstw. Łączenie się kapitałów przedsiębiorstw może mieć charakter tymczasowy lub trwały.
W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to: poole i ringi, kartele, syndykaty, trusty, koncerny, konglomeraty oraz holdingi.

Poole i ringi. Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopolistycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np.: wspólna politykę cenowa, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu.
Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.

Syndykat powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólna politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia role wspólnego biura handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpowiednia politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyjne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycje monopolistyczna zrzeszonych przedsiębiorstw.
Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi. Poszczególne firmy wchodzące w skład tego typu porozumień pozostają niezależnymi podmiotami gospodarczymi {zachowują odrębność własnościowa i nie tracą niezależności prawnej}i dlatego w przypadku pojawienia się ostrych konfliktów {sprzeczności interesów} łatwo może dojść do rozpadu porozumienia monopolistycznego.

Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotychczas firm. Akcjonariusze ( udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przekazują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skald trustu tracą swa niezależność ekonomiczną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane prze przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.

Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrole nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu a rachunek ekonomiczny. Równocześnie jednak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla zasięgi rynków zbytu. Konkurencja miedzy przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.
Cecha wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsiębiorstw. Koncern samochodowy może obejmować przedsiębiorstwa związane z wytworzeniem samochodu tzn.: stalownie, przedsiębiorstwa przemysłu gumowego, elektrycznego firmy produkujące lakiery samochodowe, itp. W skład koncernów naftowych wchodzą firmy poszukiwania i wydobycia ropy naftowej, rafinerie, przedsiębiorstwa dystrybucji benzyn i oleju, stacje benzynowe itp.
Konglomerat
Konglomeraty zaczęły powstawać po drugiej wojnie światowej jako wyraz ekspansji dużych firm monopolistycznych i rozszerzenia ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu.
Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych
Gałęzi zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produkcji rynku zbytu.
Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych stref działania
Rozszerzanie działań monopolu na inne dziedziny może mieć także związek z unikaniem oskarżeń o praktyki monopolistyczne, które mogą się pojawiać wówczas, kiedy monopol koncentrowałby wszystkie swoje środki na rozwijaniu dotychczasowej, zmonopolizowanej w znaczącym stopniu dziedziny.
Przykładem konglomeratu jest działająca na polskim rynku firma amerykańska Procter and Gamble. Która zajmuje istotne miejsce nie tylko w produkcji artykułów sanitarnych dla kobiet
I dzieci ( ponad 60 % produkcji tych wyrobów), lecz również w produkcji past do zębów, proszków do prania., maszynek do golenia oraz kawy. Inna znana firma Pepsico, która w Polsce wykupiła dominujące udziały Wedla, wytwarza zarówno napoje chłodzące jak i sprzęt sportowy ( rakiet i piłki tenisowe, znane pod nazwą Wilson)

Holding jest stosunkowo skomplikowana forma monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem ( najczęściej spółka akcyjna), które poprzez posiadane akcje innych przedsiębiorstw sprawuje kontrole nad nimi.
...