swiateczno-noworoczny przekładaniec.pdf

TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI

PORADNIK JEZYKOWY

Świąteczno-noworoczny

przekładaniec

Rzadko piszę artykuły okolicznościowe, ale grudnia

i świąt z nim związanych pominąć tym razem nie mogę.

Zwłaszcza że po przejrzeniu swojej bibliografii

stwierdziłem, że ostatni poradnik typowo

świąteczny (była to „Językoznawcza Wigilia”)

napisałem w roku 1994 (w pierwszym roku

mojej współpracy z „Życiem Szkoły”).

n Jerzy Podracki

nika przekładaniec , który pasuje

idoświąt, idocharakteru tworzo-

nego właśnie tekstu. W słowniku 1 rejestruje się

współcześnie jego dwa znaczenia:

1) kulinarne – ‘ciasto przekładane masą cu-

kierniczą o różnych smakach, konfitura-

mi, makiem itp.’;

2) potoczne przenośne – ‘o czymś składają-

cym się z różnych warstw, złożonym

z wielu różnych, przeplatających się, na-

stępujących po sobie części’.

W grudniu mamy oczywiście oczekiwane

chyba przez wszystkich w Polsce (bo już

na Zachodzie różnie to wygląda) święta Bo-

żego Narodzenia . Zwracam uwagę na małą

literę w wyrazie święta , gdyż często spotyka-

my się w tym połączeniu z wielką literą. Od-

powiedni przepis (konsultowany także ze

stroną kościelną) głosi bowiem, że wyrazy

święto , dzień , uroczystość zapisujemy małą

literą, jeśli nie są integralną częścią nazwy

(mogą być pominięte, a nazwa będzie zrozu-

miała), np. uroczystość Zmartwychwstania

Pańskiego (= święta Wielkanocy albo święta

Wielkiejnocy ), uroczystość Narodzenia Pań-

skiego (= święta Bożego Narodzenia ) 2 .

Wiele znaczeń

Dla wielu Polaków najważniejszym

momentem całego okresu świąt Boże-

go Narodzenia jest Wigilia i wigilia . Zesta-

wienie dwóch ostatnich słów wygląda

dziwacznie tylko na pierwszy rzut oka; jest

jednak uzasadnione i ortograficznie, i zna-

czeniowo.

1 Uniwersalny słownik języka polskiego , pod red. S. Dubisza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003,

t. 3, s. 993 (skrót: USJP).

2 Por. Zasady pisowni słownictwa religijnego , pod red. R. Przybylskiej i W. Przyczyny, Wydawnictwo Diecezji

Tarnowskiej Biblos, Tarnów 2004, s. 15. Te zasady otrzymały aprobatę Rady Języka Polskiego przy Prezy-

dium PAN. Te same rozstrzygnięcia znajdziemy również w nowych słownikach ortograficznych, np. PWN.

Życie Szkoły

Z acznijmy od tytułowego rzeczow-

Odpowiedni przepis głosi, że wyrazy

święto, dzień, uroczystośćzapisujemy

małą literą, jeśli nie są integralną

częścią nazwy, np. uroczystość

Zmartwychwstania Pańskiego,

uroczystość Narodzenia Pańskiego.

Rzeczownik wigilia ma wiele znaczeń, ale

współcześnie mamy do czynienia najczęściej

zdwoma:

1) ‘dzień poprzedzający święta Bożego Na-

rodzenia’ – wówczas piszemy ten wyraz

dużą literą: Wigilia , w D. lp. końcówka -ii

( tej Wigilii ), w D. lm. końcówka -ii lub

(rzadko) -ij ( tych Wigilii lub tych Wigilij );

wielką literą zapisujemy także nazwę Wi-

gilia Paschalna , która oznacza noc po-

przedzającą Niedzielę Wielkanocną.

Adam Mickiewicz na przykład żalił się

wswoich listach tak: „W samą Wigilię mam

lekcję! Kto by u nas w Polszcze słyszał coś

podobnego” 3 . To samo znaczenie mamy

wnastępujących zdaniach: „Spędzamy Wi-

gilię na ogół w domu. Ubraliśmy choinkę

w Wigilię rano” 4 .

2) ‘tradycyjna, uroczysta wieczerza w przed-

dzień świąt Bożego Narodzenia’ – wów-

czas piszemy ten wyraz małą literą: wigi-

lia (odmiana jak wyżej). Znaczenie to

znajdziemy w następujących zwierze-

niach Juliusza Słowackiego do Ewy Fe-

lińskiej (1793–1858): „Wigilią jadłem

z ziomkami – w domu Hermana – na sia-

nie”. „Nie ma tu to święto żadnych zwy-

czajów podobnych do naszych: nie ma

opłatków, nie przyrządzają sutej wigilii,

nie pieką strucli” (SJPD).

Jeszcze stosunkowo niedawno rzeczow-

nik wigilia miał znacznie szersze znaczenie,

był to właściwie ‘przeddzień’ (choć i dziś

można się z tym spotkać). Oznaczał więc:

Rys. Anna Skurpska-Ekes

3) ‘dzień przed jakimś świętem kościelnym’;

4) ‘dzień poprzedzający jakieś wydarzenie’.

Wówczas piszemy ten rzeczownik także

małą literą (podobnie jak we wszystkich in-

nych znaczeniach, które omawiam niżej), np.

„Urodziła się w wigilię Zwiastowania Panny

Marii, więc i daliśmy jej imię, jakie sobie przy-

niosła” (Ignacy Chodźko); „W wigilię ślubu

odbył się u Żeni tak zwany wieczór dziewiczy,

na który zaproszone zostały wszystkie znajo-

me jej panny” (Eliza Orzeszkowa).

Czuwanie, straż, posterunek

Słowo wigilia jest pochodzenia łacińskie-

go, w łacinie klasycznej wigilia to ‘czuwanie,

straż, posterunek’ (w łacinie kościelnej to

‘dzień poprzedzający ważne święto’), od łac.

vigil ‘czuwający, czujny’ 5 . To znaczenie ist-

niało kiedyś w polszczyźnie; w SJPD określa

się je jako „dawne”, a ilustruje przykładem

z Beniowskiego Juliusza Słowackiego: „Tej

samej nocy jedni pastuszkowie w poleskiej

puszczy swą wigilię nocną odprawowali”.

Znaczenie „historyczne” to jednak ‘część

nocy równa 3 godzinom (według podziału

3 Słownik języka polskiego , pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, PWN, Warszawa 1958-1969 (dalej skrót:

SJPD); stąd pochodzą wszystkie cytaty z dawnych autorów.

4 Por. też J. Podracki, Słowa i ludzie. Szkice o języku polskim i kulturze , Warszawa 2003, s. 176.

5 Por. W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego , Wydawnictwo Literackie, b. r. w., s. 700.

10/2006

stosowanego przez starożytnych

Rzymian)”. Jak pisze Władysław

Kopaliński, w wojskowej służbie

wartowniczej noc podzielona była

na straże; w czasie każdej z nich

pełniła służbę jedna zmiana 6 . To

o takiej straży pisał Cyprian Nor-

wid:

Tylko straż nocna prawdę zna!…

itylko owi,

Co bruki pomiatają, między

zorzą bladą

A znikającej nocy cieniem, widzą życie!

Łacińską nazwę straży ( vigilia ) przejął

Kościół rzymskokatolicki. Zygmunt Gloger

podaje zresztą, że dawni chrześcijanie noc

poprzedzającą dni uroczyste spędzali

na czuwaniu i modlitwie. To uzasadniałoby

przejęcie tej nazwy.

Wreszcie ostatnie znaczenie omawianego

słowa to ‘nabożeństwo żałobne; modlitwa

za zmarłych’; dziś zwykle w liczbie mnogiej,

np. „W dniu pogrzebu uroczyste wigilie ża-

łobne celebrował sufragan gnieźnieński”

(„Słowo Powszechne”).

nym znaczeniu „historycznym” po-

winniśmy stosować wyłącznie for-

mę oryginalną wigilia .

Wiesław Boryś w swoim nowym

słowniku podaje, że postać wilia

pochodzi od wilija , a ta od wijilija ,

z -j- w związku ze średniowieczną

wymową łacińskiego g (jak w ajent :

agent , daw. jenerał : generał ). Wy-

raz zaś Wigilia (daw. Wigilija ) po-

świadczony jest w polszczyźnie

od XVI w., a Wilia (dawniej Wili-

ja ) od wieku XIV 7 .

Wspomniany wyżej rzeczownik wieczerza

(w znaczeniu: ‘posiłek wieczorny, kolacja’)

to obecnie wyraz książkowy, rzadko używa-

ny. Przestarzałe są już dziś słowa: wieczerzać

i wieczerzowy . Wieczerza pozostała żywa je-

dynie w połączeniach: wieczerza wigilijna czy

Ostatnia Wieczerza 8 . Wsłownictwie religij-

nym stosuje się pisownię Gwiazda Betlejem-

ska (dużymi literami), traktując ją jako na-

zwę własną, a także dla odróżnienia

od gwiazdy betlejemskiej (małymi literami)

wznaczeniu ‘roślina, poinsecja’.

Wigilia i wilia

Warto jeszcze wyjaśnić oboczność form

wigilia – wilia . Ta druga postać jest chyba

uproszczeniem, skróceniem wigilii ; wilia to

obecnie postać bardziej potoczna, tym sa-

mym mniej uroczysta. Mówi się na przykład

o wieczerzy wigilijnej, wieczorze wigilijnym ,

ale od formy wilia przymiotnika się nie two-

rzy, forma wilijny nie istnieje (pisał o tym

Witold Doroszewski w 1968 r.). Sądzę zresz-

tą, że ta postać używana jest współcześnie

coraz rzadziej. Nie ma natomiast wyraźnie

utrwalonej różnicy znaczeniowej między

obiema postaciami. W słownikach obydwa te

wyrazy bywają często traktowane jako jedno

hasło, w przykładach zaś nierzadko znacze-

nia się krzyżują. Myślę jednak, że w omawia-

Zbliża się Gwiazdka

Kłopot może nam sprawić zapisywanie

rzeczownika gwiazdka ( Gwiazdka ?), formal-

nie zdrobnienie od gwiazda . Ma on dwa zna-

czenia, które nas tutaj interesują: 1) ‘wigilia

i święta Bożego Narodzenia’, 2) ‘podarunek

wigilijny’ (tak w USJP ). Porównajmy pisow-

nię w przykładach z tego nowego słownika:

–Smutna, wesoła, wojenna gwiazdka. Urzą-

dzić dzieciom gwiazdkę. Kupić coś komuś

na G wiazdkę.

– Gwiazdka dla dzieci. Przygotować komuś

gwiazdkę.

Winnych dużych słownikach języka pol-

skiego (np. pod red. H. Zgółkowej, pod red.

B. Dunaja) nie znajdziemy również rozróż-

nienia w zapisie – niezależnie od znaczenia

6 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury , PIW, Warszawa 1985.

7 W. Boryś, op. cit.

8 Obecnie obowiązuje pisownia wielką literą, jako nazwy „wydarzenia zbawczego” (por. Zasady pisowni słow-

nictwa religijnego , s. 29); w swojej książce zapisałem to wyrażenie małymi literami, zgodnie z regułami po-

przednimi.

Życie Szkoły

wyraz ten zapisywany jest małą literą. Jed-

nakże w nowych słownikach ortograficznych

ustala się odmienną pisownię w zależności

od znaczenia: Gwiazdka jako ‘wigilia i świę-

ta Bożego Narodzenia’ i gwiazdka jako ‘zwy-

czaj obdarowywania się prezentami’ 9 . Zgod-

ne jest to z ustaleniami w Zasadach pisowni

słownictwa religijnego , gdzie sformułowano

tę regułę następująco: „Wyraz gwiazdka

( Gwiazdka ), który może być zarówno nazwą

dni świątecznych, jak i zwyczaju, zapisujemy

tak: w znaczeniu ‘dni świąteczne związane

zBożym Narodzeniem’ wielką literą, np.

Zbliża się Gwiazdka i najwyższy czas na to,

aby pomyśleć o sprzątaniu ; w znaczeniu ‘zwy-

czaj obdarowywania się prezentami na Boże

Narodzenie’ małą literą, np. Od kilku mie-

sięcy byli na zasiłku dla bezrobotnych, dlate-

go ich dzieci otrzymały na gwiazdkę skromny

podarunek. ’ 10

Poznali się na sylwestra (potocznie też:

na sylwestrze ).

Do siego roku!

Wreszcie po udanej zabawie witamy No-

wy Rok (nie zaś: spotykamy ), składamy ży-

czenia szczęśliwego Nowego Roku (nie:

ZNowym Rokiem! ). Jak widać, połączenie

Nowy Rok zapisujemy od dużej litery. Przy-

pominam na zakończenie również pisownię

życzeń doczekania następnego roku, składa-

nych w Nowy Rok:

– Do siego roku! (z pisownią rozdzielną,

nie zaś: Dosiego ), dosłownie: ‘do tego na-

stępnego, to jest przyszłego roku (obyśmy

szczęśliwie doczekali)’.

Wjęzyku staropolskim bowiem mieliśmy

zaimek si ‘ten, ów, tamten’, w dopełniaczu

siego (także: sia , sio ), zachowane jeszcze

w dwóch innych potocznych wyrażeniach:

–Ato, asio ‘raz to, raz tamto’;

– Ni to, ni sio ‘coś niedającego się bliżej

określić; ni to, ni tamto’.

Bawić się na sylwestra

Tylko małą literą zapiszemy opłatek –ja-

ko nazwę spotkania, którego uczestnicy ła-

mią się opłatkiem i składają sobie nawzajem

życzenia, a także choinkę –jako nazwę zaba-

wy dla dzieci organizowanej w okresie Boże-

go Narodzenia i Nowego Roku:

– Po pracy wszyscy zebrali się na tradycyj-

nym opłatku.

–Zpowodu trudności finansowych zakład

nie zorganizował w tym roku choinki dla

dzieci swoich pracowników.

Od małej litery zapisujemy naturalnie

rzeczownik sylwester , w znaczeniu ‘bal, za-

bawa’ oraz ‘dzień 31 grudnia (kiedy wypada-

ją imieniny Sylwestra), zwłaszcza wieczór

i noc z 31 grudnia na 1 stycznia’. Poprawne

konstrukcje z tym wyrazem to np. (forma

biernika rzeczownika nieżywotnego równa

się w tym wypadku formie dopełniacza, tak

jak w rzeczownikach żywotnych):

–Bawić się na sylwestra (w sylwestra).

Iść, wybrać się na sylwestra. Wesoło (nie-

szczególnie) spędzić sylwestra.

prof. dr hab. JERZY PODRACKI

kie row nik Pra cow ni Ję zy ka Elek tro nicz nych

Środ ków Prze ka zu Wy dział Po lo ni sty ki UW

9 Por. Wielki słownik ortograficzny PWN , pod red. E. Polańskiego, Warszawa 2006, s. 236.

10 Op. cit., s. 16.

10/2006

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: