Słonimski Antoni - Artykuły pierwszej potrzeby.pdf - Antoni Słonimski - ChomikKulturalny

Antoni Słonimski

Artykuły pierwszej potrzeby

Notatki i uwagi 1951-1958

Literatura w podręcznikach szkolnych

Liczne artykuły dyskusyjne, które ukazały się na łamach „Życia Warszawy” i artykuł

Karsta zamieszczony w „Przeglądzie Kulturalnym” poruszyły opinie i ośmieliły do dalszych

wypowiedzi tych wszystkich, którym nieobojętny jest stan naszej kultury i naszego

piśmiennictwa. Nie trzeba bowiem zapominać, że studenci polonistyki to przyszli nauczyciele

i krytycy literaccy. Schematyzm niewątpliwie jest zjawiskiem groźnym, ale czytelnik ma

drogę ucieczki, zniechęcony do literatury współczesnej może sięgnąć do klasyków. Gdy

krytykuje się naszą współczesną prozę czy poezję, niemałą pociechą jest myśl, że po raz

pierwszy w dziejach naszego kraju szerokie masy mają dostęp do wielkiej literatury

światowej.

Inaczej rzecz się ma z absolwentami i studentami polonistyki. Lękać się należy, iż ci

potępieńcy wciągnięci w piekielne kręgi krytyki literackiej, w owo „literaturoznawstwo”,

które łączy brzydką nazwę z takąż treścią, puszczeni na tą jednotorową drogę żelazną, kręcić

się będą od stacji Wulgaryzmy Wielkie do stacji Nuda Dolna.

Student polonistyki przychodzi na uniwersytet z pewnym zasobem wiedzy nabytej w

szkole średniej. Wsiada do tego pociągu z bagażem niewielkim, ale dość osobliwym.

Zainteresowany zawartością tego bagażu kupiłem sobie parę podręczników szkolnych. Oto

leży przede mną Zarys literatury polskiej cz. II, obejmująca lata 1918-1950. Jest to już drugie

wydanie, którego nakład sięga siedemdziesięciu tysięcy egzemplarzy. Aprobata została

przedłużona pismem Ministerstwa Oświaty na rok szkolny 1953/54. Jest to jedyny i

obowiązujący podręcznik omawiający dwudziestolecie i literaturę współczesną. To już nie

takie czy inne czytanki dla dzieci, ale podręcznik maturalny. Warto więc nieco dokładniej

przyjrzeć się metodzie, argumentacji i formie stylistycznej tego Zarysu literatury polskiej .

Na stronie piątej znajdujemy zdanie: „Drugim kierunkiem zabłąkanej w irracjonalizmie

myśli burżuazyjnej był fideizm.” Podręcznik opatrzony jest licznymi przypisami i

objaśnieniami. Słowo fideizm nie jest opatrzone żadnym objaśnieniem. Widocznie autorzy

podręcznika rezerwują sobie przypisy i objaśnienia na okazje poważniejsze. Istotnie na

stronie sto sześćdziesiątej trzeciej znajdujemy przy nazwisku Sherlock Holmes objaśnienie:

„Sławny detektyw angielski.” Stosując konsekwentnie podobną metodę objaśnień trzeba by

nazwać Pana Tadeusza sławnym porucznikiem legionów.

Dowiadujemy się również prawdy niezwykłej o Tuwimie. Otóż okazuje się, że...pierwsze

tomiki poetyckie Juliana Tuwima... stanowią wczesny okres twórczości poety”. Widocznie u

innych poetów pierwsze tomiki stanowią późniejszy okres ich twórczości.

Na stronie jedenastej znajdujemy niezupełnie potrzebną, ale za to zupełnie fałszywą

historię nieprzyznania nagrody Nobla Stefanowi Żeromskiemu. Po stwierdzeniu, że w roku

1922 Żeromski „zyskał już sławę międzynarodową”, co mija się z prawdą, bo niestety

Żeromski nigdy tej sławy nie osiągnął, następuje dość oryginalna charakterystyka burżuazji

europejskiej tego okresu. Podręcznik mówi o Żeromskim: „...w r. 1922 mógł otrzymać

nagrodę Nobla, gdyż opinia publiczna szwedzka była do tego przygotowana. Jednakże

niechęć sfer burżuazyjnych uniemożliwiła pisarzowi uzyskanie nagrody.” Czyżby to

znaczyło, że opinia szwedzka nie była burżuazyjna, czy może były wtedy dwie burżuazje,

jedna dobra szwedzka, a druga niedobra polska? Rozumiałbym to rozróżnienie, gdyby

chodziło o żyletki. Po co to wszystko zostało napisane?

Ten drobny przykład pokazuje, jak autorzy Zarysu literatury polskiej zbywają byle

frazesem sprawy wymagające znajomości przedmiotu. Jest to niemal zasadą. Dowiadujemy

się więc, że „Skamander” powstał „głównie dla obrony interesów zawodowych paru

początkujących poetów – rówieśników”. Interesy zawodowe początkujących poetów w roku

1920 musiały być bardzo poważne, jeśli dla obrony tych intratnych interesów warto było

zakładać pismo! Na stronie trzydziestej ósmej dowiaduję się o sobie, że byłem dyrektorem

Instytutu Kultury Polskiej w Londynie i wróciłem na stałe do kraju... „po zlikwidowaniu tej

polskiej placówki kulturalnej przez rząd angielski”. Otóż rząd angielski nie zlikwidował tej

placówki, bo Instytut istnieje nadal. Dowiedzieliśmy się więc, że w Londynie istnieje sławny

detektyw Sherlock Holmes, ale nie istnieje Instytut Kultury Polskiej, a przecież nie trzeba

było Sherlocka Holmesa, aby sprawdzić stan faktyczny.

Można powiedzieć, że są to wszystko drobne usterki, łatwe do poprawienia, i że te braki

okupione są pewnie trafną analizą literatury współczesnej i sumiennym doborem tekstów.

Byłoby to twierdzenie lekkomyślne. Ze stu stron tekstu krytycznego poświęcono około

dwudziestu stron Broniewskiemu, ale tylko jedną linijkę druku Mieczysławowi Jastrunowi,

aby nas poinformować, że jest on autorem powieści o Mickiewiczu. Przy omawianiu

dwudziestolecia nie starczyło miejsca na wymienienie choćby z nazwiska Leśmiana,

Pawlikowskiej, Zegadłowicza czy Parandowskiego. W rozdziałach poświęconych literaturze

Polski Ludowej pominięto całkowicie Adolfa Rudnickiego i Mariana Brandysa. Tak

popularny poeta, jak Gałczyński, nie jest nawet wspomniany z nazwiska. Uczeń klasy

jedenastej nie znajdzie nawet najkrótszej charakterystyki twórczości Jarosława Iwaszkiewicza

czy Jerzego Andrzejewskiego.

Próżno szukalibyśmy jakiejś informacji o autorze najpopularniejszej książki powojennego

dziesięciolecia. Igor Newerly nie jest nawet wspomniany. Oczywiście autorzy podręcznika

mogą się tłumaczyć, że gdy opracowywano podręcznik, Newerly nie dostał jeszcze nagrody

państwowej. Ale proszę zauważyć, że nowe wydanie Zarysu literatury polskiej w nakładzie

siedemdziesięciu tysięcy podpisano do druku w lutym 1953 r. Cóż to znaczy? Znaczy to, że

ani autorzy podręcznika, ani Ministerstwo Oświaty nie uważało za stosowne sprawdzić, co

zostało do druku podpisane i jaka jest aktualna wartość jedynego podręcznika omawiającego

literaturę Polski Ludowej.

Czy to jest wszystko, co szkoła daje uczniom w zakresie literatury współczesnej? Nie.

Maturzysta ma jeszcze znane mu z klasy ósmej Wypisy polskie . Jest to gruby tom obejmujący

okres od pozytywizmu do dnia dzisiejszego. Wypisy polskie idą już w trzecim wydaniu.

Nakład trzeciego wydania wynosi sto osiemdziesiąt tysięcy. Pod względem stylistycznym

Wypisy polskie lepsze są od Zarysu literatury z tej prostej przyczyny, że nie ma tam w ogóle

żadnego tekstu redakcyjnego. Autorzy ograniczyli się do wyboru autorów

charakterystycznych w ich mniemaniu dla okresu ostatniego siedemdziesięciolecia. Nie

umiem sobie wytłumaczyć, jak spółka autorska redagując Wypisy polskie mogła pominąć

takich poetów i pisarzy tego okresu, jak Stanisław Wyspiański, Wacław Berent czy Boy

Żeleński. Nie wiem, jakie względy nakazały pomieścić tam wiersze Urgacza, a pominąć

Marię Dąbrowską i Juliana Tuwima. Czemu znalazły się tam dwa wiersze Woroszylskiego,

ale tylko jeden króciutki fragment Stefana Żeromskiego.

Być może chór autorów Wypisów polskich odpowie mi, że nie tylko ważny jest wybór

pisarzy tego okresu, ale i problematyka utworów. Mam jednak poważne wątpliwości co do

znaczenia złych wierszy na tematy choćby najbardziej ze względów politycznych wskazane.

Jedyny wiersz Staffa pomieszczono w dziale „Rozkład kultury burżuazyjnej”. Jest to

wiersz „O szyby deszcz dzwoni jesienny”. Widać chodziło o pokazanie, że rozkład burżuazji

odbywał się w czasie deszczu.

Nie chodzi mi o mnożenie przykładów tego rodzaju, bo nie ma w nich niczego

rozweselającego. Jest to bardzo smutna i przykra sprawa, że niewątpliwe błędy popełnione

przez autorów Wypisów polskich i Zarysu literatury polskiej nie zwróciły dotąd niczyjej

uwagi, że podręczniki te z roku na rok zostają przez Ministerstwo Oświaty akceptowane bez

zmian. Alarmującym faktem jest, że w tej tak ważnej dla kultury polskiej dziedzinie nie

poprawa następuje, ale wyraźne pogorszenie. Podręcznik Wyki, Libery i Jakubowskiego

mimo takich czy innych zastrzeżeń spełnia swoje zadanie. Gdy jednak przychodzi do

omawiania okresów tak ważnych, jak dwudziestolecie i literatura Polski Ludowej, daje się do

rąk uczniom klas ostatnich wypisy i podręczniki złe, niechlujne – to znaczy politycznie

szkodliwe.

Sprawa jest nie tylko pilna, ale trudna i poważna. Można poprawić błędy stylistyczne,

można sprostować nieścisłe informacje, można dać sprawiedliwszy i zgodny z tradycją

naszego piśmiennictwa wybór autorów w wypisach szkolnych.

Te przykłady brakoróbstwa nie wynikają tylko z przypadku. Trzeba odważnie sięgnąć do

przyczyn, które powodują wulgaryzację podobnego traktowania piśmiennictwa. Nie należy

jednak popadać w przesadny pesymizm. Realizm i humanizm obronią się i przetrwają, ale jest

naszym obowiązkiem dbać, aby niekompetencja, lekkomyślność i prymitywizm nie

zaciemniały istotnej treści tych dwu pięknych idei naszej epoki.

Recenzja z książki telefonicznej

Pierwszą książką, którą przeczytałem po moim powrocie do kraju, było spore,

dwustustronicowe dziełko pt. Spis telefonów warszawskiego okręgu poczty i telekomunikacji .

Nie pusta ciekawość skłoniła mnie do tego czynu. Przeczytałem całą książkę telefoniczną

z taką uwagą i sumiennością, na jaką nie umiałbym zdobyć się czytając jakikolwiek inny

polski utwór współczesny. Czytałem to dzieło nocą, przy blasku świecy, gdyż powodem

bezpośrednim tej lektury było zepsucie się światła elektrycznego w moim mieszkaniu.

Cóż prostszego niż w podobnej sytuacji zatelefonować do pogotowia elektrycznego?

Trzeba oczywiście szukać numeru albo na „Pogotowie Elektryczne”, albo na „Elektryczne

Pogotowie”. Przerzucałem beztrosko stronice książki telefonicznej, aż powoli owładnął mną

nerwowy niepokój. Ani na „P”, ani na „E” upragnionego numeru nie znalazłem. A może na

„Zepsute światło”, albo „Światło uszkodzone?” Nie ma. Może na „Uszkodzenie prądu” albo

na.,Prądu uszkodzenie”? Nie ma. A może w ogóle nie ma Pogotowia Elektrycznego? Jest, bo

tak mi powiedział dozorca domu, a ja dozorcom domów wierzę. Wreszcie wpadłem na trop;

zacząłem szukać na „Siedź w ciemności” i znalazłem. Co prawda nie na „Siedź”, ale na

„Sieć”. Pragnę się z wami podzielić tym odkryciem. Jeśli zepsuje się wam światło,

telefonujecie, oczywiście bezskutecznie (bo Pogotowie Elektryczne prywatnych ludzi nie

obsługuje), pod „Sieć Elektryczna”.

Zaintrygowany tą niezwykłą przejrzystością układu książki telefonicznej zabrałem się do

metodycznej lektury tego dziełka.

Już na stronie trzeciej zastanowiła mnie uwaga: „Abonenci, których nazwa po ukazaniu

się spisu telefonów zmieniła się wskutek zmian wewnętrzno-organizacyjnych...” Cóż by to

znaczyć mogło? Czyżby to znaczyło, że abonenta, którego nazywaliśmy dyrekcją, obecnie

wobec zmian wewnętrzno-organizacyjnych należy nazywać centralnym zarządem? Albo

przeciwnie. A może chodzi o wewnętrzno-organizacyjne zmiany w życiu małżeńskim

abonenta? Są to jednak sprawy dość błahe. Również nie ma większego znaczenia, że pod

telefonem redakcji „Nowej Kultury” odzywa się redakcja „Muchy”. Są to pewnie jakieś

złośliwości wewnętrzne dyrekcji „Czytelnika”.

Poważniejsze wątpliwości budzi już przepis używania aparatu telefonicznego.

Obliczyłem, że do manipulacji, które tam są zalecone, trzeba mieć po osiem palców u każdej

Słonimski Antoni - Artykuły pierwszej potrzeby.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: