Cyliwizacje starożytne (1).pdf

WSTĘP

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza nastąpiły znaczne zmiany w poglądach na

najdawniejsze dzieje cywilizacji.

Archeolodzy i historycy zajmujący się starożytnością zwrócili uwagę na

możliwości odkrywania ogólnych procesów

powstawania, rozwoju i upadku cywilizacji. To nowe podejście, zmierzające

do określenia mechanizmów funkcjonowania

cywilizacji, nie umniejsza w naszych oczach wartości badań bardziej

szczegółowych, lecz raczej uzmysławia ów podstawowy

fakt, że najstarsze cywilizacje były dziełem naszych własnych przodków.

Historia rodzaju ludzkiego jest - jak to podkreśla

Colin Renfrew - przede wszystkim historią świata cywilizowanego, a nie

człowieka jako organizmu. Najbardziej uderzające

zmiany w życiu istot ludzkich następowały na obszarach cywilizacji

Starego świata - w Sumerze i Egipcie ok. 3000 r. p.n.e., w

dolinie Indusu po roku 2700 p.n.e., w dolinie Rzeki Żółtej przed rokiem

1500 p.n.e. i na Krecie ok. 2000 r. p.n.e.; a także na

obszarze Nowego świata - w Meksyku ok. 1000 r. p.n.e. i w Peru ok. 900 r.

p.n.e.

Książka ta jest przewodnikiem po owych pierwszych cywilizacjach, po ich

początkach, kolejach rozwoju i zmierzchu.

Koniec epoki starożytnych cywilizacji przypada na różne czasy w

zależności od regionu, jednak wszędzie zbiega się z

załamaniem określonych układów historycznych.

Naszym celem jest przedstawienie szerokiej panoramy historii starożytnej

poprzez śledzenie dziejów pierwszych

cywilizacji. Książka ta, obejmująca niezwykle szeroki zakres działalności

człowieka, może mieć jedynie charakter wstępu.

Mamy jednak nadzieję, że Czytelnicy znajdą w niej zarówno ogólny przegląd

problematyki, jak i wskazówki ułatwiające dalsze

studiowanie zagadnień bardziej szczegółowych. Każdy ze współautorów tego

tomu wyraża takie właśnie życzenie.

PREHISTORIA

Wiek kuli ziemskiej

Uświadomienie sobie przez współczesną naukę zarówno istnienia prehistorii

jak i ogromnego wieku geologicznego

kuli ziemskiej jest właściwie wynikiem badań ostatnich dwustu lat.

Jakkolwiek już chiński matematyk i astronom z VIII wieku I

Sing doszedł do wniosku, że świat liczy sobie kilka milionów lat, to

jednak dopiero tysiąc lat później pogląd taki został

zaakceptowany w Europie. W 1650 roku arcybiskup James Ussher z Armagh

wyliczył na podstawie Starego Testamentu, że

świat powstał w roku 4004 p.n.e. Dr John Lightfoot, rektor Collegium św.

Katarzyny w Cambńdge, uściślił tę datę

oświadczając, że świat został stworzony 23 października 4004 roku p.n.e.

o godzinie dziewiątej rano.

Obliczenia te, przyznające naszej planecie jedynie 6000 lat istnienia,

zostały opublikowane na marginesie

obowiązującego angielskiego przekładu Biblii. Mimo to poglądy Usshera i

Lightfoota zaczynały wywoływać sprzeciw,

zwłaszcza w XVIII wieku, kiedy na szerszą skalę zainteresowano się

skamielinami i kiedy coraz bardziej zdawano sobie sprawę

ze złożoności geologicznej budowy Ziemi. Skamieliny uznano wówczas za

szczątki wymarłych gatunków zwierząt, a niektórzy

badacze wyrażali opinie, że są to ślady organizmów, które zatonęły w

czasie biblijnego potopu. Z biegiem czasu, w wyniku

znacznego rozwoju nauk o Ziemi, odnaleziono więcej skamielin, a także

odkryto przedmioty kamienne, które zidentyfikowano

jako narzędzia ludzkie, powstałe w okresie poprzedzającym używanie

metali.

Udokumentowana została kolejność zalegania skamielin i na tej podstawie

zaproponowano datowanie w oparciu o

analizę warstw zawierających skamieliny. Jednak opozycja wobec tej idei

była tak silna, że wielką popularność zdobył pogląd o

istnieniu serii katastrof, które niszczyły życie zwierzęce i roślinne na

Ziemi; w ten sposób miały powstać skamieliny. Po każdej

klęsce Bóg ponownie zaopatrywał Ziemię w nowe gatunki. Noe zbudował arkę,

ażeby uratować się z ostatniej katastrofy.

Ogromny wiek kuli ziemskiej został powszechnie uznany za fakt na początku

XIX wieku. W 1830 roku Charles Lyell

opublikował Zasady geologii, które wywarły znaczący wpływ na myśl naukową

tego okresu. Świadectwami długiego

rodowodu człowieka były też znaleziska siekier krzemiennych,

towarzyszących szczątkom wymarłych ssaków. Takie zabytki

odkrył po raz pierwszy francuski celnik Jacques Boucher de Crevecoeur de

Perthes z Abeyille. Z całym przekonaniem

twierdził, że znaleziska te datują się z bardzo odległej przeszłości.

Dziś wiemy, że wspomniane zabytki rzeczywiście pochodzą

ze starszej epoki kamienia w Europie, a od tego czasu poznano i

przebadano więcej stanowisk z tego okresu na świecie.

24 listopada 1859 roku Karol Darwin opublikował O pochodzeniu gatunków, a

pierwsze wydanie tego dzieła zostało

rozkupione już w pierwszym dniu sprzedaży. Darwin stawiał tezę, że

rozmaitość gatunków jest wynikiem ewolucji.

Zaproponował przy tym teorię doboru naturalnego. Zgodnie z zasadami owego

doboru, żywe organizmy miały

przystosowywać się do zmiennych warunków środowiskowych w ciągu wielu

pokoleń. Darwin uznał, że w wyniku procesu

ewolucji gatunek może zmienić się - i w rezultacie cechy dziedziczone po

przodkach ulegają zupełnej zmianie u ich

ewolucyjnych następców.

Początek ludzkości

W 1871 roku Darwin opublikował swoje Pochodzenie człowieka (Descent of

Man). W dziele swym mocno osadzał

ludzkość w ewolucyjnym schemacie i sugerował tym samym, że mieliśmy

małpiokształtnych przodków. Sugerował również,

że kolebką rodzaju ludzkiego była Afryka. Jakkolwiek godne uwagi idee

Darwina były kontrowersyjne, to jednak zgromadzone

dowody naukowe stały się bazą dla powstania nowoczesnej biologii.

Ewolucyjna teoria początku człowieka była

przeciwieństwem fundamentalistycznej wersji stworzenia. W 1856 roku

prehistoryczne szczątki człowieka znaleziono w dolinie

rzeki Neander w Niemczech, a w 1868 dokonano dalszych odkryć w

południowo-zachodniej Francji, w miejscowości Cro-

Magnon, w pobliżu Les Eyzies. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku

szczątki jeszcze bardziej prymitywnych istot

znaleziono na środkowej Jawie, potem w Chinach, w Czouk'outien, a w 1924

roku odkryto pierwszą czaszkę "małpoluda" w

południowej Afryce. Wszystkie te znaleziska wzmocniły teorie o ewolucji

człowieka i miały duży wpływ na dalszy rozwój

badań.

W świetle dzisiejszych badań można stwierdzić, że kolebka człowieka

znajdowała się na terenie Afryki, a dokładniej w

Wielkim Rowie Wschodnioafrykańskim. Na podstawie zachowanych fragmentów i

szkieletów, pochodzących ze stanowisk w

Etiopii, Kenii i Tanzanii, jasno wynika, że linia rodowa człowieka sięga

ponad 4 miliony lat wstecz. Ponadto odkrycia te

pokazują, że poza naszym rodzajem Homo istniały jeszcze inne gatunki

człowiekowatych, które wygasły pomimo pełnej

adaptacji.

Obecne dane naukowe wskazują na to, iż niewielka istota człekopodobna

(człowiekowata?), znana jako

Ramapithecus, była wspólnym przodkiem wszystkich kopalnych gatunków

człowieka i nas samych. Szczęki i zęby

Ramapithecusa znaleziono na stanowiskach rozrzuconych od Chin do Kenii,

przy czym największy ich zbiór pochodzi z

Pakistanu. Te szczątki mają około 8 milionów lat, podczas gdy znaleziska

afrykańskie są starsze; ich wiek ocenia się na ok. 14

milionów lat.

Przypuszcza się, że Ramapithecus miał sylwetkę wyprostowaną i chód

dwunożny, jednakże ta istotna cecha adaptacji

nie została jeszcze potwierdzona danymi w postaci szczątków kopalnych.

Najnowsze poglądy przedstawiają Ramapithecusa

jako pierwsze, decydujące stadium rozwoju istot ludzkich, w którym

stworzenia człekopodobne dostosowały się do życia na

otwartej przestrzeni oraz zmieniły swoją dietę i sposób poruszania się.

Dalsze czynniki środowiskowe spowodowały kolejne

zmiany ewolucyjne, które zaszły w ciągu ostatnich trzech milionów lat.

Szczątki kopalne wskazują, iż zmiany te następowały

tylko w Afryce, pomimo że Ramapithecus był gatunkiem szeroko

rozprzestrzenionym w późnym okresie mioceńskim.

Potrzebne są dalsze dane ażeby ustalić, jak dokonało się przejście do

późniejszych gatunków. Pozwoliłoby to na wyrobienie

sobie jaśniejszego poglądu na temat ich afrykańskiej genezy. W Afryce

odkryto szczątki kopalne, które dowodzą, że najstarsza

forma Homo, a mianowicie Homo habilis, żyła współcześnie z gatunkiem

Australopithecus robustus. Niektórzy badacze są

zdania, iż w tym czasie żył także trzeci gatunek hominidów -

Australopithecus africanus. Dość powszechnie przyjmuje się, że

oba gatunki australopiteka wymarły około miliona lat temu, i że pozostały

przy życiu gatunek ówczesnych hominidów, Homo

erectus, rozwijał się nadal na obszarze Starego świata, dając podstawę

dla pojawienia się gatunku Homo sapiens. Zależności

ewolucyjne pomiędzy Homo habilis, Homo erectus i Homo sapiens nie są zbyt

jasne, jednak wielu badaczy mimo wszystko

ustawia te trzy gatunki w jednym ciągu ewolucyjnym. Sprzeciwia się temu

pogląd, że Homo habilis wymarł i że Homo erectus

pochodzi z nie odkrytego jeszcze źródła azjatyckiego.

Z zagadnieniem pochodzenia człowieka wiążą się ostatnie odkrycia z Hadar

w Etiopii i z Laetoli w Tanzanii. Znaleziska

te interpretowane są jako szczątki nie znanego dotąd gatunku naszych

przodków Australopithecus afarensis, będącego

ogniwem pośrednim między Ramapithecusem i późniejszymi hominidami. Te

szczątki kopalne datowane są na ok. 3-4

milionów lat, a więc pochodzą z bardzo interesującego okresu

ewolucyjnego.

Wczesne organizacje społeczne

Pomimo rozbieżności w sądach na temat związków łączących poszczególne

gatunki kopalne, przyjmuje się

powszechnie, że linia Homo była tą, która wykazywała znaczące przemiany w

stylu życia. Czaszki kopalne świadczą o

zmianach w kształcie mózgu, a także o powiększaniu się jego pojemności,

co należy wiązać z produkcją narzędzi kamiennych

oraz większym spożyciem mięsa. Analiza danych archeologicznych wskazuje,

że u wczesnego Homo występowały już takie

zjawiska, jak dzielenie żywności i korzystanie ze stałych siedzib, co

pociągało za sobą rozwój mowy i kultury, jako naturalnych

następstw tej jedynej w swoim rodzaju adaptacji.

Homo habilis i wczesne formy Homo erectus były bardziej zależne od diety

mięsnej, z czym ściśle wiązała się

potrzeba posiadania ostrych narzędzi. Z ekonomii opartej na spożyciu

mięsa wynikały ważne konsekwencje społeczne, co

przejawiało się w skomplikowaniu stosunków międzyludzkich, zwłaszcza

między osobnikami odmiennej płci.

Kolejnym ważnym czynnikiem były szersze możliwości w zakresie penetracji

nowych środowisk. Tym tłumaczy się

rozprzestrzenienie Homo erectus ze źródła afrykańskiego lub azjatyckiego.

Gdyby nie konieczność szukania nowych terenów

myśliwskich, wędrówka odbywałaby się prawdopodobnie bardzo wolno.

Najnowsze badania nad społecznościami zbieracko-

łowieckimi wskazują na potrzebę utrzymania w nich niskiej liczebności

poszczególnych grup, wynoszącej średnio od 25 do 50

osobników.

Rozprzestrzenienie się Homo erectus w Afryce, Europie i Azji spowodowało

izolację wielu grup, w rezultacie czego

pojawiało się zróżnicowanie regionalne. Niektóre grupy dostosowały się do

klimatu umiarkowanego i może w ten sposób

należy tłumaczyć pierwsze świadome wykorzystanie ognia wpierw do

ogrzewania, a później do przygotowywania jedzenia.

Szczątki kopalne Homo erectus datowane są na 1,5-0,5 miliona lat, mają

zróżnicowaną charakterystykę, w sumie jednak oprócz

pojemności czaszki, wynoszącej 775-1100 cm3, są bardzo podobne do kości

człowieka współczesnego. Charakterystyczne

"nastroszone brwi" nie miały tu znaczenia ewolucyjnego.

Wczesne formy Homo sapiens są ewolucyjnymi potomkami Homo erectus, jednak

badacze i w tym wypadku nie są

zgodni co do szczegółów. Jedna z teorii zakłada, że Homo sapiens rozwinął

się w jednym tylko miejscu, skąd rozprzestrzenił

się, wypierając rozproszone grupy Homo erectus. Poszczególne populacje

Homo sapiens oddalały się od siebie coraz bardziej,

co miało wpływ na powstanie współczesnych ras ludzkich. Mniej popularna

alternatywna teoria przedstawia Homo erectus

tylko jako formę ewolucyjną, która stopniowo przekształcała się w gatunek

Homo sapiens na obszarze całego Starego świata.

Żeby jednak zaakceptować tę koncepcję, trzeba najpierw uznać Homo erectus

i Homo sapiens za jeden gatunek; obie te istoty

byłyby elementami jednej linii ewolucyjnej z wyraźnie zaznaczonymi

stadiami wczesnymi i późnymi. Różnice między tymi

stadiami byłyby w takim razie tylko kwestią czasu.

Przykładem wczesnego etapu rozwoju Homo sapiens jest neandertalczyk, u

którego nastąpiło wyraźne powiększenie

mózgu. Szczegółowe badania stanowisk neandertalskich w Europie i Azji

Zachodniej wskazują, że legitymował się on

rozwiniętą kulturą i bardzo złożonym stylem życia. Odkrycia ze Shanidar w

Iraku sugerują, że ludzie neandertalscy mieli idee

religijne i wierzyli w życie pozagrobowe już około 60000 lat temu. Z

czasów niewiele późniejszych znane są przykłady sztuki

prehistorycznej i długotrwałego zasiedlenia stanowisk przez grupy łowców.

Bogactwo śladów bytowania neandertalczyków w Europie w ciągu 40000 lat

dostarcza danych na temat ówczesnych

warunków życia. Z różnych przyczyn więcej badań przeprowadzono w Europie,

dlatego też ubóstwo materiałów z Afryki, Azji

czy Ameryki nie może stanowić dowodu na europejską genezę współczesnego

człowieka.

Stosunkowo niedawno, bo w ciągu ostatnich 10000 lat, różne grupy ludzi

gatunku Homo sapiens zaczęły w

niektórych miejscach celowo produkować żywność Obecnie z wielu stanowisk

posiadamy dowody archeologiczne na

udomowienie zwierząt i uprawę roślin, czym wiąże się pojęcie "rewolucji

rolniczej". W rzeczywistości zjawisko udomowienia

dzikich gatunków rozpoczęło się prawdopodobnie wcześniej, może około

100000 lat temu, kiedy pojawił się pierwszy sapiens.

Dane, jakimi w tym względzie dysponujemy, są niezwykle skromne, ale

otwierają one bardzo ważne pole do dalszych badań

pradziejowych.

Powodzenie w rolnictwie pozwoliło grupom ludzi pozostawanie na jednym

obszarze przez dłuższy okres, a także na

powiększenie liczebności pojedynczych grup Ten sposób życia skomplikował

również obraz kultury, która charakteryzowała

ową kolejną, a może i zarazem ostatnią fazę ewolucji rodzaju ludzkiego.

Tak zaczyna się okres "cywilizacji", o którym wiele

wiemy dzięki pisanym świadectwom naszych najbliższych przodków .

POWSTANIE CYWILIZACJI

Cywilizacja

Wśród organizmów, które zamieszkują, względnie zamieszkiwały kulę

ziemską, tylko człowiek posiada swoją

niepowtarzalną historię. Oczywiście dla każdego gatunku można stworzyć

historię jego powstania, związaną z przeobrażeniami

formy wyjściowej, które pozwoliły danemu gatunkowi na lepsze

przystosowanie się do środowiska, co też odpowiada tezie

Darwina o zasadach "doboru naturalnego".

Lecz człowiek różni się od innych stworzeń. Minęło zaledwie 2-3 miliony

lat od jego pojawienia się, c stanowi

stosunkowo krótki okres w skali ewolucji, i tylko około 40000 lat od

zaistnienia pierwszego świadectwa egzystencji naszego

obecnego gatunku, Homo sapiens sapiens. A jednak w tym krótkim okresie

człowiek zupełnie zmienił swoje zachowanie od

stylu życia wczesnych hominidów, które trudniły się zbieractwem dzikich

roślin i, sporadycznie, myślistwem, po sposób bycia

obywateli współczesnego świata. Zupełnie przy tym przekształcił swe

osobiste środowisko - od narodzin w szpitalnym

oddziale położniczym do pochowania (lub spalenia) wedle zwyczajów

religijnych, liczących sobie prawdopodobnie nie więcej

niż 2000 lat. Natomiast genetycznie rzecz biorąc, współczesny człowiek

jest bardzo podobny do swych paleolitycznych

przodków z okresu zlodowaceń.

Ten historyczny proces jest przeto jedyny i niepowtarzalny. Z jednej

strony człowiek przychodzący na świat różni się

od swych odległych przodków w takim mniej więcej stopniu, w jakim różnili

się nowo narodzeni przedstawiciele dawnych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: