Czapliński Władysław - Władysław IV i jego czasy.pdf - Książki historyczne (do seg.) - Voldemort89

Władysław Czapliński

WŁADYSŁAW IV i JEGO CZASY

SPIS TREŚCI

OD AUTORA................. 5

WSTĘP ................... 7

Rozdział pierwszy WCZESNA MŁODOŚĆ............. 9

Rozdział drugi

O CARSKĄ KORONĘ............. 22

Rozdział trzeci

MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM...... 52

Rozdział czwarty

ZACHÓD I LATA OCZEKIWANIA........ 64

Rozdział piąty

BEZKRÓLEWIE I ELEKCJA.......... 93

Rozdział szósty KRÓL, INAUGURACJA RZĄDÓW........116

Rozdział siódmy

KORONACJA, PIERWSZY SEJM........133

Rozdział ósmy

NA WOJNACH DALEKICH...........153

Rozdział dziewiąty

STARANIA O SZWEDZKĄ KORONĘ.......178

Rozdzlal dziesiąty

NOWE DROGI. BILANS............200

Rozdział jedenasty

WALKA O WŁADZĘ..............220

Rozdzial dwunasty PORAŻKI...................240

Rozdzial trzynasty

JESZCZE JEDEN PROBLEM NIE ROZWIĄZANY . . 258

Rozdzial czternasty NA PRZEŁOMIE................266

Rozdzial piętnasty

KRÓL I JEGO OTOCZENIE..........280

Rozdzial szesnasty

BLASKI I CIENIE KRÓLOWANIA ,,,,,,,, 297

Rozdzial siedemnasty

MECENAT KULTURAI.NY KRÓLA.......318

Rozdziat osiemnasty

OKRES PRZEJŚCIOWY............332

Rozdzial dziewiętnasty

PLANY WOJNY TURECKIEJ

KONIEC KRÓLOWANIA........... . 353

ZAKOŃCZENIE................ 378

PRZYPISY BIBLIOGRAFICZNE . ,....... 383

BIBLIOGRAFIA................ 394

ŹRÓDŁA RYCIN..... 398

OD AUTORA

Książka Władysław; IV i jego czasy jest pierwszą obszerną i na szerokiej bazie

źródłowej opartą monografią tego władcy. Wprawdzie już w roku 1823 Kajetan

Kwiatkowski wydał rozprawę pt. Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława

IV, książka ta jednak nie spełnia warunków, jakie dziś stawiamy monografii

historycznej, nie mówiąc już o tym, że traktuje swój przedmiot nazbyt zwięźle.

Wydana potem, w latach trzydziestych naszego wieku, przez Artura Sliwińskiego

publikacja pt. Król Władysław IV jest dziełem popularnym, opartym głównie na

pracach innych autorów. Przygotowana następnie przez Ryszarda Mieniokiego

obszerna monografia panowania Władysława IV, podobnie jak i pisana przeze mnie w

czasie drugiej wojny światowej rozprawa poświęcona temu tematowi nie ukazały się

drukiem i dziś są niewątpliwie przestarzałe.

Książka moja daje możliwie pełną, aczkolwiek na pewno niewyczerpującą,

informacją o tym, co działo się w Polsce w latach 1632-1648. Mimo iż starałem

się dać możliwie wszechstronny obraz panowania Władysława, znajdą się wiadomości

i fakty potraktowane mniej dokładnie. Starałem" się bowiem o to, by przede

wszystkim przedstawić sprawy najważniejsze i te, o których w dotychczasowej

literaturze pisano niewiele lub błędnie. By zyskać pełniejszą informację o tych

sprawach, Czytelnik będzie musiał sięgnąć do dzieł Boh-

dana Baranowskiego, Wiktora Czermaka, Ludwika Kuibali, Wacława Lipińskiego,

Józefa Leszczyńskiego, Adama Szelągowskiego, Władysława Tomkiewicza i innych,

podanych w spisie bibliograficznym.

Pozostaje mi na zakończenie podziękować tym, któ-ray przyozyniM się do powstania

mej książki. Ministerstwu Szkół Wyższych, które ułatwiło mi uzyskanie paszportu

na wyjazd do Anglii, koledze Henrykowi Kra-suniowi, który umożliwił mi pobyt w

Anglii i dotarcie do znajdujących się tam wydawnictw historycznych. Serdeczne

słowa podzięki należą się recenzentom rękopisu tej pracy, profesorom Adamowi

Kerstenowi i Władysławowi TomMewiczowi, za ich uwagi i korekfcury niesłychasnie

pożyteczne zarówno gdy chodzi o treść, jak i formę. Wreszcie dziękuję mym

przyjaciołom, Adamowi Kerstenowi i docentowi Jaremie Maciszewskiemu, którzy

zachęcili mnie do napisania tej książki.

WSTĘP

Ostatnie dziesięciolecia XVI wieku pełne były oznak nadchodzących nowych czasów.

Zmianie ulegał w pierwszym rzędzie układ stosuinków politycznych w Europie.

Powstanie niezależnego państwa Niderlandów północnych (1581), klęska

Niezwyciężonej Armady (1588), ipokój w Vervains (1598) zapowiadały koniec

przewagi Hiszpanii w Europie. Kończył się też okres wielkich wojen religijnych.

Wielcy reformatorzy religijni zmarli koło połowy XVI wieku. Poszczególne

państwa, jak Niemcy, Polska, wreszcie Francja, wyciągały wnioski z wojen

religijnych, doprowadzając do porozumienia między wyznaniami.

Nie oznaczało to naturalnie, by ludzie przestali odtąd sięgać po broń, gdy szło

o spory i różnice w kwestiach wiary. W coraz większym jednak stopniu hasła

religijne służyły w ipnzyszłych woijnach raczej za przykrywkę dla realnych

interesów państwowych bądź stanowych. Równocześnie zaś dochodzące do głosu w

Europie silne państwa narodowe, jak Anglia, Francja, w coraz mniejszym stopniu

oglądały się w swej polityce na interes tego czy innego wyznania.

Zmianie ulegały też poglądy polityczne. W roku 1576 Jean Bodin wydał Sześć ksiąg

o Rzeczypospolitej, w których głosił zasadę mocnej, absolutnej, niepodzielnej

władzy państwowej, przyznawał królowi prawo wydawania i znoszenia ustaw,

zezwalając poddanym jedy-

nie na bierny opór wobec złego władcy. Toteż jeśli kończące się stulecie

rozbrzmiewało sporami religijnymi, to nadchodzące miało wsłuchiwać się w

rozprawy o dobrym i silnym rządzie.

Jak zawsze w takich wypadkach zmiany dokonywały się jednak stopniowo. W

pierwszej połowie XVII wieku będą jeszcze rządzili władcy, dla- których sprawy

religijne stały na pierwszym miejscu. Należeli do nich Filip II, król

hiszpański, Ferdynand II, cesarz rzymski narodu niemieckiego, Zygmunt III, król

polska. Ale w ostatnich dziesięcioleciach XVI wieku przychodzą na świat ludzie,

którym będzie dane kształtować losy Europy w następnym stuleciu. Są to Albrecht

Wallenstein (1583), Axel Oxenstiema (1583), Armand Richelieu (1585), Gustaw

Adolf (1594), Bohdan Chmielnicki (1596), wreszcie Władysław IV (1595).

Wszyscy wymienieni, to ludzie nowej epoki. Ludzie, dla których ideologia

religijna to rzecz ważna, w coraz większym jednak sbapndu podporządkowana

państwu jako czynnik mobilizujący masy. Wszyscy okażą się zwolennikami silnej,

zdecydowanej władzy państwowej niezależnie od tego, czy dane im będzie królować,

czy też pomagać koronowanym głowom. Sami przeważnie tolerancyjni, gotowi będą

ograniczać prawa innowierców, ale nie ze względu na dobro tego czy innego

wyznania, lecz ze względu na dobro państwa. Trudno ich porównywać z ludźmi

minionego stulecia, ale też przyjdzie im panować w silnie zmienionych warunkach.

R W

WCZESNA MŁODOŚĆ

Małżeństwo rodziców Władysława, króla Polski i Szwecji Zygmunta III z Anną

Habsburżanką, było typowym małżeństwem politycznym, mającym zacieśnić stosunki

między Warszawą i Wiedniem. Ich ślub odbył się 31 maja 1592 roku po dość długo

ciągnących się rokowaniach, prowadzonych najpierw w Wiedniu, potem w Krakowie.

Pierwsze dziecko, córka Anna Maria, przyszło na świat już 22 maja 1593 roku,

zmarło jednak nie dożywszy siedmiu lat. Drugie, znowu córka, Katarzyna, zmarło w

niecały miesiąc po urodzeniu.

Dopiero w roku 1595, jako trzecie z kolei dziecko, przyszedł na świat Władysław.

Na kilka miesięcy przed jego urodzeniem spłonął zamek wawelski, co naturalnie

dało okazję do snucia różnych przypuszczeń na temat losów przyszłego potomka

monarszego. Z tego też powodu poród, który odbył się 9 czerwca, miał miejsce w

letnim zamku królewskim na wsi podkrakowskiej, w Łobzowie. Dopiero temu

potomkowi dane było przeżyć ojca i matkę oiraiz objąć tron polska po Zygmuncie

III.

Na wiadomość o urodzinach przypuszczalnego następcy tronu zapalono wieczorem w

Krakowie ognie, "z dział, hakownic strzelano, z murów, z wież ogromną strzelbę

wypuszczono". Wnet też wysłano z dworu listy do senatorów, zapraszając ich na

"mianowiny albo krzest". Wobec ówczesnych trudności komunikacyj-

nych uroczystość ta mogła się odbyć dopiero 9 lipca 1595 roku. Zjechało się na

nią wielu senatorów, przybyła też z odległej Warszawy siedemdziesięciodwu-letnia

Anna Jagiellonka, by ucieszyć gasnące oczy widokiem gwaranta trwałości linii

wazowskiej na tronie polskim. Ojcem chrzestnym, reprezentowanym zresztą przez

posła, był późniejszy cesarz, a wówczas arcy-książę Ferdynand. Podniesienie

królewicza z wody, jak chętnie wtedy określano chrzest, odbyło się w starej

katedrze wawelskiej przed ołtarzem św. Stanisława, w miejscu ogrodzonym

balustradą, by ochronić dygnitarzy i dziecko od naporu tłumu. Chrztu udzielił

kardynał Jerzy Radziwiłł, nadając synowi królewskiemu imiona Władysław i

Zygmunt. Po ceremonii isakramen-talnej zaniesiono niemowlę do ołtarza i położono

na nim, po czym przy zapalonych świecach odczytano początek ewangelii według św.

Jana i wysłuchano kapeli królewskiej, która wykonała Te Deum. Następnie "wszyscy

panowie senatorowie" odwieźli dzieciątko do Łobzowa i oddali bawiącej tam

królowej. "A stamtąd - jak pisze mieszczanin krakowski - do króla JMci na zamek

ku obiadowi przyjechawszy, prawie dobrej myśli z królem Jego Mcią byli." Parę

tygodni po chrzcie królowa, która wówczas już się czuła dobrze, skierowała

specjalny list do papieża Klemensa VIII, zapewniając go, że swego syna wychowa

na wiernego katolika.1

W związku z tym nasuwa się pytanie, kim byli właściwie rodzice Władysława, co za

typ ludzi przedstawiali? Niewątpliwie z dwojga rodziców królewicza matka jego,

Anna Habsburg, wywodziła się ze starszego i możniejszego rodu. Była ona córką

Karola arcy-księcia styryjskiego, syna cesarza rzymskiego Ferdynanda I. Tym

samym słynny Karol V, w którego państwie nigdy nie zachodziło słońce, był bratem

jej dziada. Wystarczy sobie dalej uprzytomnić, że ród ten

od blisko 150 lat nieprzerwanie zasiadał na tronie cesarzy rzymskich, że jego

członkowie panowali w Hiszpanii i w Niderlandach, by zrozumieć, dlaczego

Władysław cenił sobie potem przynależność do tego rodu i pielęgnował stosunki z

członkami rodziny swej matki.

Cicha, skromna, nieładna Anna zmarła, kiedy Władysław nie miał jeszcze trzech

lat, toteż nie zdołała zrealizować danych papieżowi obietnic. Jeśli też

Władysław odziedziczył coś po swej nieładnej, lekko zgarbionej matce, to chyba

słabe zdrowie.

Przyzwyczailiśmy się władców uważać za ludzi starszych, tak więc może dla

niejednego Czytelnika będzie zaskoczeniem wiadomość, iż Anna umierając miała

zaledwie 24 lata, Zygmunt III zaś w chwili urodzin Władysława był człowiekiem

niespełna dwudziesto-dziewięcioletnim, a zatem stosunkowo młodym. Ojciec

Władysława wywodził się z rodu królewskiego, ale młodego i wówczas jeszcze mało

poważanego. Wazowie bowiem, czy też - jak ich piszą Szwedzi - Wasowie, byli

jedną ze szwedzkich rodzin szlacheckich i dopiero dziad Zygmunta ozdobił swe

skronie koroną królewską. Dodajmy, że ówczesna Szwecja - to państwo wprawdzie

rozległe, lecz słabo zaludnione i niezamożne. W Polsce dość długo traktowano

królów Szwecji jako władców na pół chłopskich, car Iwan IV zaś nie raczył nawet

przyjmować sam posłów króla szwedzkiego, ale kazał im rokować ze swymi

namiestnikami granicznych prowincji. Jeszcze w połowie XVI wieku w okresie wojny

szwedzko-duńskiej wojska zaciężne Fryderyka II duńskiego śpiewały pieśń o tym,

że ojciec ówczesnego monarchy szwedzkiego Eryka XIV był hodowcą wołów. Jeśli też

szlachta polska wyniosła na tron królewski młodego Szweda, to przede wszystkim

dlatego, że w żyłach jego płynęła po matce "zacna" Jagiełłowa krew.

Wobec przedwczesnej śmierci Anny Zygmunt III był tym, który w największej chyba

mierze wpłynął na kształtowanie się charakteru Władysława. Trzeba przyznać, że

ten pierwszy polski Waza nie cieszył się dotąd zbyt dobrą opinaą u historyków.

Zdecydowanie niechętnie pisał o nim Adam Szelągowski, zajmujący się polityką

zagraniczną tego monarchy. Bez sympatii odnosili się do Zygmunta Wacław Sobieski

i Michał Bobrzyński. Wstecznika widzieli w nim autorzy odpowiednich rozdziałów

Historii Polski wydawanej przez Polską Akademię Nauk. Stosunkowo najwięcej

wyrozumiałości okazał mu Władysław Konopczyński. Z tych wszystkich najtrafniej

może scharakteryzował Zygmunta Michał Bobrzyński: "Zygmunt III nie był bez

charakteru, poczuciem swego majestatu, uporem swoich uprzedzeń, skrytością i

podejrzliwością zbliżał się do Zygmunta Augusta, a jeżeli mistrzostwem w

prowadzeniu drobnej intrygi mu nie dorównał, to go energią swego działania

stanowczo przewyższał, miał swoją własną osobistą politykę i z nieubłaganą

konsekwencją ją przeprowadzał." Jeśli jeszcze dodamy, że Zygmunt III był

człowiekiem głęboko religijnym, dla którego etyka chrześcijańska stanowiła

istotne narzędzie do opanowywania instynktów, to właściwie będziemy mieli prawdę

pełną charakterystykę króla.

Na pewno wśród historyków współczesnych znajdą się tacy, którzy zakwestionują

określenie, że Zygmunt III to człowiek z charakterem, czyli człowiek stanowczy,

prostolinijny, uczciwy. Na poparcie swego twierdzenia będą też mogli przypomnieć

zachowanie się monarchy w czasie drugiej wyprawy do Szwecji, kiedy to nie

dotrzymał danego stryjowi przyrzeczenia, oraz jego postępowanie w czasie sejmu

inkwizycyjnego, kiedy to wypowiedzi króla wyraźnie mijały się z prawdą. Musimy

jednak pamiętać, że Zygmunt III żył w epoce, w której mocne jeszcze były

tradycje Machiavellego. Najbardziej

wówczas popularny pisarz polityczny Lipsius dopuszczał, by król popełniał drobne

oszustwa, albowiem "necessitas omnem legem frangit" - konieczność łamie wszelkie

prawa. Dodajmy, że w pierwszym przypadku Zygmunt III miał do czynienia z

bezwzględnym i równie łamiącym, dane przyrzeczenia Karolem, księciem

sudermańskim.

Współcześni zarzucali królowi, od pierwszej chwili jego przybycia do Polski,

skrytość i milczkowatość. "Z każdym bym się na świecie, by z najniezgodniejszym

łbem, zgodził; ale z tym, co milczy, wie go kat jako" - pisze, mówiąc o królu,

jakiś zawadiacki rokoszanin. "Taciturnitas, tenecitas i tarditas" •-

milczkowatość, upór i powolność, oto wady Zygmunta III, zdaniem szlachty. I

rzeczywiście nie brak dowodów, że władca ten nie spieszył się z wypowiadaniem

swych poglądów ani z podejmowaniem decyzji. Jego miłczkowatość mogła być

wynikiem wychowania jezuickiego, w większej zaś mierze skutkiem przebywania

przez czas dłuższy w niechętnym wobec katolika środowisku szwedzkim. Może był to

też wpływ cytowanego wyżej Lipsiusa, który zalecał władcy, aby trzymał się nieco

z dala od ludzi i nie pospolitował się stałym kontaktem z większą liczbą

poddanych. Osławiona powolność w podejmowaniu decyzji była niewątpliwie jakimś

brakiem charakteru królewskiego, płynęła jednak z chęci podejmowania decyzji

przemyślanych, najwłaściwszych oraz z pewnej podejrzliwości nawet wobec swych

doradców. Ta wszakże podejrzliwość nie wyradzała się w manię szpiegowania

otoczenia. "Gdybym ja chciał po cudzych szkatułach szukać, co kto o mnie pisze,

i królestwo, i zdrowie bym stracił" - - powiedział kiedyś księdzu Szołdrskiemu.

Mimo powagi w obejściu, wysokiego poczucia swej godności, które z latami stawało

się coraz silniejsze, popełnilibyśmy niewątpliwie błąd, wystawiając go sobie

jako wierną kopię Filipa II. Zwolennik surowych zasad etycznych, nie stronił

jednak Zygmunt ani od uciech stołu, ani od kielicha, śmiał się, jak to zauważyli

cudzoziemcy, chętnie i często, lubił - jak jego przodkowie Jagiellonowie - łowy.

Toteż Anglik, który go charakteryzuje na podstawie osobistego kontaktu,

stwierdza, że król "nie jest podstępny, a z natury jest łatwy", powiedzielibyśmy

dziś: przystępny lub prosty. Nic dziwnego zatem, iż monarcha miał wśród magnatów

polskich szczerych i głęboko do niego przywiązanych przyjaciół.

Jego prawowierność i oddanie Kościołowi katolickiemu dyktowały mu pewną niechęć

i podejrzliwość wobec innowierców. Tote'z jaik wiadomo, Zygmunt nie przejmował

się wieściami o burzeniu przez plebs miejski świątyń protestanckich. W roku 1606

Czapliński Władysław - Władysław IV i jego czasy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: