ROZWÓJ MYSLENIA PRZEDOPERACYJNEGO
Myślenie dziecka w 2.-7. r. ż. Cechują nowe zdolności. Głównym osiągnięciem rozwojowym stadium przedoperacyjnego jest zdolność reprezentowania (przedstawiania) podmiotów i zdarzeń. Rodzaje reprezentacji: naśladownictwo odroczone, zabawy symboliczna, rysunek, obraz umysłowy i mowa. Każdy z wymienionych rodzajów reprezentacji zaczyna powstawać w wieku około 2 lat. Piaget wiązał używanie symboli i znaków z funkcją symboliczną lub funkcją semiotyczną.
Symbole są to rzeczy (np. rysunki, sylwetki), które są w jakimś stopniu podobne do tego, co przedstawiają.
Naśladownictwo odroczone
Najwcześniej w 3. mies. ż. dziecka można zaobserwować pierwsze próby obecnych przy nim osób. Jednak pierwsze prawdziwe formy umysłowej reprezentacji pojawiają się nie wcześniej niż w 2. r. ż. Jego znaczenie wyraża się w tym, że zakłada się tu, iż dziecko ma już rozwiniętą zdolność umysłowego przedstawiania (pamiętania) imitowanego zachowania. Bez reprezentacji nie byłoby to możliwe. Naśladowanie jest to głównie akomodacja, gdyż dziecko zwykle próbuje dokładnie kopiować uprzednie zachowania.
Drugą formą reprezentacji jest zabawa symboliczna np. dziecko bawiące się drewnianym klockiem
- nie znajdujemy jej w okresie rozwoju sensomotorycznego
- istotą zabawy symbolicznej jest to, że jest ona naśladowcza, lecz także stanowi formę wyrażania siebie przed samym sobą jako jedyną publicznością. Jest to raczej asymilacja rzeczywistości do ja (do własnych potrzeb) niż akomodacja.
- zabawa symboliczna nie jest skierowana do żadnej, oprócz własnego ja, publiczności, to, co dziecko przedstawia w zabawie, jest często zupełnie niezrozumiałe dla obserwatora.
- zabawa symboliczna ma istotne znaczenie funkcjonalne
- w zabawie symbolicznej ta systematyczna asymilacja przybiera postać szczególnego zastosowania funkcji semiotycznej (symbolicznej) – a mianowicie tworzenia symboli w sposób całkowicie dowolny dla wyrażenia wszystkiego tego z przeżytego doświadczenia, czego nie da się sformułować i zasymilować za pomocą samego tylko języka.
- wtedy, gdy mowa zdaniem dziecka, nie wystarcza do wyrażenia czegoś lub nie wyraża tego we właściwy sposób, zabawa symboliczna staje się forum dla myśli, idei..
Rysunek
Przez całe stadium przedoperacyjne dzieci wciąż próbują przedstawiać rzeczy za pośrednictwem rysunku i ich wysiłki stają się coraz bardziej owocne – rysunki zaczynają być bardziej realistyczne.
- od8.-9. r. ż. dzieci rysują raczej to, co wiedzą o czymś, niż to widzą, co dokładnie jest widoczne. Jeśli więc prosimy dzieci w wieku 6 czy 6 lat, by narysowały dom i drzewa na zboczu góry, to narysują je prostopadle do zbocza. Nie wcześniej niż w wieku 8-9 lat będą w stanie skoordynować linię zbocza z płaszczyzną ziemi.
Obrazy umysłowe
Obrazy umysłowe są wewnętrznymi reprezentacjami (symbolami) przedmiotów i przeszłych doświadczeń precyzyjnych; nie są jednak wiernymi odbiorcami tych doświadczeń.
- są naśladowaniem spostrzeżeń
- obrazy są symbolami
- w okresie rozwoju przedoperacyjnego obrazy są głownie statyczne. Obrazy ruchów, przemieszczeń zaczynają występować na poziomie operacji konkretnych, w okresie przedoperacyjnym obrazy psychiczne bardziej przypominają rysunki czy fotografie (statyczne) niż filmy.
Mowa
Najbardziej widoczny w stadium przedoperacyjnym jest rozwój mowy. Około 2. r. ż. (+/- 5 miesięcy) przeciętne dziecko zaczyna używać słów w charakterze symboli zamiast przedmiotów.
- w wieku 4 lat przeciętne dziecko osiąga już znaczną biegłość w posługiwaniu się mową. Dziecko potrafi mówić i stosować większość reguł gramatycznych; potrafi też zrozumieć, co się do niego mówi, jeśli wypowiedź zawiera znane mu słowa.
- w 1.r.ż. dziecko mówi już najczęściej „mama”, „tata”, lecz te słowa nie są zazwyczaj używane do reprezentowania przedmiotów
- mowa ma trzy konsekwencje istotne dla rozwoju psychicznego:
1. możliwość słownej wymiany z innymi osobami
2. uwewnętrznienie słów, tj. występowanie myślenia samego w sobie
3. ostatnia i najważniejsza – uwewnętrznienie działania tak, że od tej chwili może być też intuicyjnie przedstawiane za pomocą obrazów lub „eksperymentów umysłowych” i nie jest wyłącznie czysto percepcyjne lub motoryczne, tak jak to było wcześniej
- uwewnętrznienie zachowania poprzez reprezentację, ułatwione dzięki mowie, powoduje wzrost tępa nabywania doświadczeń
- wraz z rozwojem reprezentacji w okresie przedoperacyjnym myślenie zaczyna występować raczej jako efekt reprezentacji czynności niż czynności samych w sobie
- w okresie przedoperacyjnym występują dwa ważne rodzaje mowy: mowa egocentryczna oraz mowa uspołeczniona.
- między 2. a 4.-5. r.ż. jest w części pozbawiona intencji komunikowania się. Dziecko często mówi w obecności innych, lecz bez żadnego wyraźnego zamiaru
- w wieku 6-7 lat mowa staje się narzędziem komunikacji z innymi ludźmi. Rozmowy dzieci w coraz większym stopniu służą wymianie myśli
- Piaget widzi rozwój języka w stadium przedoperacyjnym jako stopniowe przechodzenie od mowy egocentrycznej, dla której charakterystyczny jest monolog zbiorowy, do mowy uspołecznionej, służącej komunikacji z innymi.
Jak dzieci uczą się mowy
Większość dzieci we wszystkich zbiorowościach kulturowych zaczyna opanowywać swój język w wieku około 2 lat.
- teoria Piageta – język mówiony jest przyswajany (konstruowany):
„Istotne jest, że istnieje dziedziczne przekazywanie mechanizmu, który umożliwia to nabycie [nabycie mowy]. Jednak język, sam w sobie, jest opanowywany za pośrednictwem przekazu z zewnątrz.”
- w 2. r.ż. dzieci zaczynają opanowywać język mówiony, system arbitralnych znaków. Dzieci nie dostają żadnych formalnych wskazówek, jak uczyć się mowy, natomiast absolutnie niezbędne do tego jest istnienie modeli. Większość dzieci opanowuje język mówiony dość szybko.
- teoria Piageta zakłada, że motywacją do nauki języka mówionego jest adaptacyjna wartość tej czynności. Dziecko, które nauczy się słowa jako reprezentacji (jak np. pić czy ciastko), jest potem w stanie efektywniej porozumiewać się ze swoimi opiekunami i zaspokajać swoje osobiste potrzeby.
- uczenie się mowy ma bezpośrednią i długotrwałą wartość dla dziecka
- dzieci nabywają język mówiony w taki sam sposób, jak każdą inną wiedzę. Dziecko konstruuje język. Początkowo jego zadanie przypomina łamanie kodu. Dziecko wydobywa (konstruuje) reguły języka ze swojego doświadczenia społecznego i językowego.
- największy postęp dokonuje się zazwyczaj między 2. a 4. r.ż
- związek między mową i myślą jest bardzo ważny
- Piaget twierdzi, że powstanie wewnętrznej reprezentacji zwiększa zdolność myślenia, zarówno, jeśli chodzi o zakres jak i o szybkość. Zakładał, że są trzy główne różnice między zachowaniami werbalnymi a sensomotorycznymi. Pierwsza polega na tym, że bieg zdarzeń we wzorcu sensomotorycznym jest zależny od szybkości czynności sensomotorycznych, co sprawia, że inteligencja sensomotoryczna jest stosunkowo powolna. Druga różnica wyraża się w tym, że przystosowania sensomotoryczne ograniczają się do bezpośrednich czynności dziecka, podczas gdy język pozwala na myślenie i adaptację wykraczającą poza aktualne czynności. Trzecia – inteligencja sensomotoryczna działa w sposób liniowy, krok po kroku, natomiast myślenie przedstawieniowe i język pozwalają dziecku posługiwać się wieloma elementami jednocześnie w zorganizowany sposób.
- myślenie związane z mową jest wolne od ograniczeń bezpośredniego działania, typowych dla myślenia sensomotorycznego. Aktywność intelektualna może przebiegać szybciej i obejmować szerszy zakres, niż obejmowała uprzednio.
- mowa determinuje myślenie logiczne, czy też myślenie determinuje mowę
- badania nad głuchoniemymi pokazały, że rozwój myślenia logicznego następuje u nic w takiej samej kolejności, jak u dzieci normalnych, z tym, że pewne operacje pojawiają się z opóźnieniem. Może to świadczyć o tym, że język (mowa) nie jest potrzebny do rozwoju operacji logicznych.
- wg Piageta rozwój mowy bazuje na wcześniejszym rozwoju operacji sensomotorycznych oraz normalnym środowisku społecznym, w którym język mówiony jest używany. A więc rozwój operacji sensomotorycznych jest niezbędny do rozwoju mowy, a nie na odwrót. Dopiero po osiągnięciu zdolności do wewnętrznego (umysłowego) reprezentowania doświadczeń dzieci zaczynają (mogą rozpocząć) konstruować język mówiony. Równolegle z rozwojem mowy następuje rozwój zdolności pojęciowych. Mowa ułatwia rozwój pojęciowy po części dlatego, że mowa, a także reprezentacja, pozwala na szybszy przebieg oraz zakres aktywności pojęciowej niż ten, który umożliwiają operacje sensomotoryczne.
- rozwój wiedzy fizycznej i logiczno-matematycznej opiera się na aktywności dziecka. Dzieci tworzą wiedzę w spontanicznym działaniu. Język (mowa) nie odgrywa bezpośrednio roli w budowaniu wiedzy fizycznej i logiczno-matematycznej.
- przy wiedzy społecznej rola mowy polega przede wszystkim na tym, iż dostarcza ona skutecznych sposobów porozumiewania się z innymi
- Piaget: „Zachowanie dziecka od samego początku podlega wpływowi czynników społecznych”
- Dowiedzieliśmy się już, że mowa egocentryczna, powszechnie występująca w stadium przedoperacyjnym, ma aspekty społeczne. Jak wkrótce zobaczymy, przedoperacyjny egocentryzm dziecka spowodowany jest w znacznej mierze jego niezdolnością przyjmowania perspektyw innych osób, co stanowi cechę i jedno z ograniczeń rozwoju poznawczego w tym okresie
- mowa nie jest przyswajana zanim nie nastąpi rozwój poznawczej zdolności do tworzenia wewnętrznych reprezentacji (około 2. r.ż.). Rozwój afektywny odgrywa także rolę w rozwoju społecznym.
Cechy myślenia przedoperacyjnego
Piaget zakładał, że trzy poziomy zależności między działaniem a myśleniem dzieci.
- poziom sensomotoryczny, poziom bezpośredniego działania w środowisku. Od urodzenia do 2. r.ż. wszystkie schematy mają charakter sensomotoryczny i są bezpośrednio uzależnione od czynności dziecka
- poziom trzeci odnoszący się do dzieci zwykle powyżej 7.-8. r.ż., to poziom operacji, myślenia logicznego. Dziecko staje się zdolne do rozumowania, które nie zależy od bezpośrednich czynności percepcyjnych czy motorycznych (myślenia na poziomie operacji kontrolnych).
- poziom drugi – okres pomiędzy 2. a 7. r.ż. jest okresem przedoperacyjnym, prelogicznym, który przewyższa już inteligencję sensomotoryczną, lecz nie jest jeszcze tak zaawansowany jak operacje logiczne w późniejszych stadiach
- dziecko w stadium przedoperacyjnym nie zastanawia się, nie myśli o własnym myśleniu. W efekcie nie jest w cale motywowane do podawania w wątpliwość własnego myślenia
- egocentryzm przejawia się we wszystkich zachowaniach dziecka w okresie przedoperacyjnym
- mowa i zachowania społeczne dzieci w wieku 2-6 lat są w znacznym stopniu egocentryczne
- około 6-7 r.ż. dzieci zaczynają uświadamiać sobie, że ich myślenie jest wyraźnie sprzeczne z myśleniem rówieśników. Zaczynają wówczas dopasowywać się (akomodować) do innych, a myślenie egocentryczne zaczyna ustępować pod naciskiem społecznym.
- zweryfikować swoje myślenie można jedynie poprzez porównanie z myśleniem innych
- chociaż egocentryzm przenika zachowanie dziecka w stadium przedoperacyjnym, nie znaczy to wcale, że zachowanie dzieci w innych stadiach rozwoju jest go całkiem pozbawione. Egocentryzm myślenia jest stałym elementem rozwoju poznawczego. Na różnych etapach rozwoju przybiera on różne formy, lecz zawsze charakteryzuje go brak zróżnicowania w myśleniu, zawsze wtedy, gdy dziecko zaczyna używać nowego sposobu rozumowania. Dziecko w okresie sensomotorycznym jest egocentryczne w tym sensie, że nie odróżnia siebie od innych przedmiotów. Z kolei w stadium przedoperacyjnym dziecko początkowo nie jest w stanie odróżnić myśli innych osób od własnych myśli. W późniejszych okresach dzieci mają trudności z dokonywaniem rozróżnień między spostrzeżeniami a konstrukcjami mentalnymi (rozumowanie na poziomie operacji konkretnych), między stworzonym przez siebie światem „idealnym” a światem „realnym” (rozumowanie na poziomie operacji formalnych)
- dziecko w wieku 2-4 lat prezentuje bardziej spójny egocentryzm w sensie przedoperacyjnym niż dziecko mające 6-7 lat.
- myślenie egocentryczne, chociaż konieczne w myśleniu przedoperacyjnym, ogranicza w pewien sposób rozwój struktur intelektualnych, własne rozumowanie dziecka nie wymaga od niego kwestionowania swojego sposobu myślenia lub weryfikowania pojęć
- inną cecha myślenia dzieci w okresie przedoperacyjnym jest niezdolność rozumienia przekształceń, skupia się wyłącznie na elementach tej sekwencji czy na kolejnych stanach, nie zaś na przekształceniu, za którego pośrednictwem jeden stan przechodzi w drugi. Dziecko przechodzi od jednego szczegółu do drugiego, lecz nie potrafi zintegrować serii zdarzeń w kategoriach związku przyczynowo-skutkowego. Myślenie dziecka nie jest ani intuicyjne (od szczegółu do ogółu), ani dedukcyjne (od ogółu do szczegółu); jest to myślenie transdukcyjne np. eksperyment z ołówkiem
- inna cecha myślenia przedoperacyjnego – centracja – koncentrowanie się, skupianie uwagi na jednym tylko aspekcie prezentowanego mu bodźca wzrokowego. Wydaje się niezdolne do zbadania wszystkich aspektów bodźców, do decentracji kontroli wzrokowej.
- dziecko staje się zdolne do decentracji i zaczyna koordynować percepcję z poznaniem przy ocenie spostrzeganych zdarzeń. Dopiero po ukończeniu 6-7 lat następuje taki moment
- wg Piageta odwracalność jest najwyraźniej sprecyzowaną cechą inteligencji. Jeśli myślenie dziecka jest odwracalne, to może ono cofnąć linię swojego rozumowania do punktu, w którym się rozpoczęło np. rzędy monet. Niezdolność do odwracania operacji jest cechą aktywności poznawczej dziecka w okresie przedoperacyjnym.
Niezmienniki
- problem zachowania stałości- zachowanie stałości (niezmiennik) oznacza, że ilość substancji pozostaje taka sama bez względu na zmiany dokonywane na wymiarach niezwiązanych z nią, np. jeśli mamy rząd ośmiu monet i rozsuniemy je bardziej, to wciąż będziemy mieli osiem monet.
- świadomość niezmienności liczby oznaczałaby zdolność do zachowania stałości liczby oraz to, że nastąpił już rozwój odpowiednich schematów
- poziom rozumienia niezmienników stanowi miarę rozwoju struktur logiczno-matematycznych dziecka. W okresie rozwoju przedoperacyjnego dzieci na ogół nie potrafią zachować stałości. Pod koniec tego okresu (ok. 7 r.ż.) niektóre niezmienniki (np. zachowanie liczb) są już ukształtowane.
Stałość liczby
- 4-5 lat prezentujemy rząd żetonów i prosimy je by ułożyło taki, w którym będzie tyle samo żetonów, to najpierw ułoży ono rząd tej samej długości, lecz liczba elementów w jego rządku może nie być taka sama jak we wzorzeJ
- dziecko w wieku 5-6 lat poproszone o wykonanie tego samego zadania, często zachowuje korespondencję miedzy elementami „jeden na jeden” i układa rzędy takiej samej długości i o takiej samej liczbie elementów jak we wzorze
- dziecko w stadium przedoperacyjnym uważa, że rzędy są równoważne pod względem elementów tylko wtedy, gdy ich długość jest taka sama
- przeciętny pięciolatek nie zachowuje stałości liczby, dziecko reaguje na transformację (długość jednego z rzędów) percepcyjnie a nie poznawczo.
- dziecko skupia się, centruje na jednym, wybranym aspekcie – na długości rzędu – i ignoruje inny, ważny aspekt, z którego poznawczo zdaje sobie sprawę: liczbę elementów. Nie skupia się także na przekształceniu całego szeregu bodźców.
- reaguje percepcyjnie, niezdolne do odwrócenia zmian, które miało okazję zaobserwować, ucieka się do reakcji percepcyjnej
- normalne dziecko tworzy uzasadnienie konieczne do zachowania stałości liczby dopiero, kiedy ma 6-7 lat i kiedy odwracalność jest dobrze ugruntowana. Jest już zdolne do decentracji w spostrzeganiu, rozumie przekształcenia i odwraca operacje.
Stałość powierzchni
- „która krowa ma więcej trawy do zjedzenia, czy obie mają tyle samo?”
- dziecko, które potrafi zachować stałość, odpowiada, że obie krowy mają tyle samo trawy do zjedzenia; wyraźnie zdaje sobie sprawę z tego, że położenie szop nie ma żadnego związku z zajmowaną przez nie powierzchnią. Ważną rzeczą jest liczba szop.
- w stadium przedoperacyjnym dziecko opiera swoje odpowiedzi na spostrzeżeniach. Dziecko nie jest w stanie zdecentrować się, by uchwycić wszystkie widoczne aspekty, nie potrafi też prześledzić przekształceń. Dopiero ok. 7.-8. r.ż. jest budowana wiedza i rozumowanie konieczne do zachowania stałości powierzchni w odniesieniu do tego typu problemów
Stałość ilości cieczy
- dziecko w okresie przedoperacyjnym nie uważa, że ilość płynu w obydwu naczyniach jest równa. Uzasadnienie często opiera się na porównaniu wysokości słupa wody w obydwu pojemnikach gdyż nie ogarnia wszystkich aspektów obserwowanego przekształcenia. Dokonuje ono centracji na aspektach wizualnych problemu.
- niezmienniki pojęć są nabywane powoli po wielu doświadczeniach i następujących po sobie asymilacjach i akomodacjach. Jakościowo nowe wzory odpowiedzi odzwierciedlają, zdaniem Piageta, niedawno skonstruowane lub zrekonstruowane struktury intelektualne.
- nabywanie schematów umożliwiających zachowanie stałości nie dokonuje się równocześnie we wszystkich obszarach. Niezmiennik liczby poprzedza zwykle inne niezmienniki, stałość ilości zaś jest na ogół nabywana jako ostatnia:
niezmiennik wiek
liczby è 5-6
masy è 7-8
powierzchni è 7-8
ilości cieczy è 7-8
ciężaru è 9-10
ilości ciał stałych è 11-12
- zdolność do zachowania stałości cieczy pociąga za sobą zdolność do zachowania stałości powierzchni, masy i liczby
- Piaget twierdził: rozumowanie leżące u podstaw uznawania niezmienników rozwija się spontanicznie dzięki asymilacji i akomodacji doświadczeń. Ta aktywność podlega samoregulacji. Dzieci wykazują tendencję do rozwijania niezmienników mniej więcej w tym samym wieku oraz w takiej samej kolejności.
- brak niezmiennika liczby nie oznacza, że dzieci w ogóle nie mają pojęcia liczby. Są takie, które to rozumowanie wykazują przy zastosowaniu innych (mniej surowych) kryteriów. Zupełnie oczywiste jest, że konstruowanie wiedzy we wszystkich dziedzinach następuje stopniowo, nie zaś na zasadzie „wszystko albo nic”.
- pojęcia budowane są stopniowo. W każdym punkcie tego kontinuum myślenie dziecka cechuje logika, która jest spójna z jego statutem poznawczym w danym momencie.
Rozwój afektywny: początki odwzajemniania i uczuć moralnych
Odwzajemnianie uczuć
W stadium przedoperacyjnym pojawiają się pierwsze w pełni społeczne uczucia. Młodsze dzieci, rzecz jasna, przejawiają afekt i żywią uczucia sympatii i braku sympatii (lubienia nielubienia). Reprezentacja, a zwłaszcza mowa, stanowi czynnik rozwoju uczuć społecznych. Po raz pierwszy uczucia mogą więc być przedstawiane i przywoływane (pamiętane). Doznania uczuciowe, reprezentowane, utrzymują się dłużej niż obecność przedmiotu, który je wywołał.
- w stadium sensomotorycznym nie jest możliwe odtwarzanie, przypominanie sobie minionych zdarzeń i doświadczeń, gdyż nie są one wewnętrznie reprezentowane przez dziecko.
- Piaget utrzymuje, że podstawę wymiany społecznej stanowi wzajemność w zakresie postaw i wartości
- ta forma wymiany – odwzajemnianie – prowadzi lub może prowadzić do nadawania znaczenia (wartości) każdej ze stron (do wzajemnego szacunku).
Pierwsze uczucia moralne
Piaget badał rozwój rozumowania moralnego u dzieci, traktując go jako następstwo rozwoju poznawczego oraz afektywnego.
- normy moralne mają trzy cechy:
a) normy moralne można uogólniać na wszystkie analogiczne sytuacje, nie tylko na sytuacje identyczne
b) normy moralne wykraczają poza sytuacje oraz warunki, które je wywołały
c) normy moralne są związane z poczuciem autonomii
- Piaget – normy moralne oraz cechy rozumowania moralnego występują właściwie dopiero w stadium operacji konkretnych. W okresie 2.-7. r.ż. nie jest spełniony żaden z tych warunków. Powyżej 8. r.ż. rozumieją, że kłamstwo jest złe w każdej sytuacji i dowodzą w przekonywujący sposób, że okłamanie kolegi jest bardziej poważną sprawą.
- Rozumowanie moralne w okresie rozwoju przedoperacyjnego uważana za prenormatywne
Pojęcia reguł u dzieci
„Gra w Kule”
Piaget – 20 chłopców i dziewczynek w wieku 4-13 lat. Pytania zadawane dzieciom miała za zadanie rozstrzygnąć, czy reguły gry są przyjmowane z zewnątrz, czy są sprawiedliwe i czy są zmienne.
- Piaget nie tylko zadawał pytania o zasady gry, lecz także prosił dzieci, by uzasadniały swoje odpowiedzi.
- Piaget stwierdził, że są cztery główne fazy poznawania przez dzieci gry w kule. Są to fazy analogiczne do Piagetowskich czterech stadiów rozwoju poznawczego:
1. Faza ruchowa. W pierwszej fazie stosowania reguł dziecko nie jest ich świadome. Do okresu przedoperacyjnego manipuluje kulami wedle własnych chęci i nawyków, gra w kule samo z sobą. Kule służą do tego, by je badać. Brak w tym okresie jakichkolwiek oznak traktowania taj zabawy jako społecznej.
2. Faza egocentryczna. Zwykle w wieku 2-5 lat dzieci zaczynają uświadamiać sobie istotne reguły gry i zaczynają wykazywać chęć grania z innymi, zwykle ze starszymi dziećmi. Małe dziecko zaczyna naśladować grę starszych, lecz jego egocentryzm poznawczy sprawia, że bawi się samo z sobą, nie stara się wygrać (egocentryczne monologi zbiorowe charakteryzujące mowę dzieci). To, co wydaje się zachowaniem aspołecznym – egocentryzm, zabawa izolowana – stanowi w istocie postęp w stosunku do poprzedniego stadium rozwoju. Dziecko chce bawić się z innymi dziećmi, niemniej jednak zwykle brakuje mu wiedzy, z racji egocentryzmu.
3. Współpraca. Zwykle społeczne współdziałanie zaczyna występować nie wcześniej niż w wieku 7-8 lat. Mniej więcej w tym czasie dzieci zaczynają lepiej rozumieć reguły gry, a za jej cel zaczynają uznawać zwycięstwo.
4. Kodyfikacja reguł. Większość dzieci w wieku 11-12 lat zaczyna już rozumieć, że zasady gry są lub mogą być ustanawiane przez grupę, że grupa może zmieniać te reguły i że są one niezbędne do tego by gra była uczciwa.
Pojęcia przypadku i niezręczności
Młodsze dzieci często nie są w stanie ocenić intencji innych dzieci ani dostrzec punktu widzenia innego dziecka (egocentryzm), a rodzice i nauczyciele czują się bezsilni, próbując wyjaśnić, że to, co zostało zrobione przez przypadek lub na skutek niezręczności, nie zasługuje na karę, gdyż młodsze dzieci zazwyczaj nie maja jeszcze ukształtowanego pojęcia intencjonalności, wierzą „oko za oko ząb za ząb”
- 7-8 lat – dzieci opierają swoje sądy na konkretach, ilościowych rezultatach zachowań (Jean stłukł więcej filiżanek i to się liczy!). W ocenie zachowań nie jest jeszcze w żaden sposób uwzględniona intencja sprawcy. Motywy nie są w ogóle brane pod uwagę.
- Około 8-9 r.ż. (stadium operacji konkretnych), gdy powstają pojęcia odnoszące się do intencjonalności, dzieci zwykle stają się zdolne do rozpatrywania zdarzeń z punktu widzenia jakiejś innej osoby, redukcja myślenia egocentrycznego. Dzieci zaczynają zauważać, że motywy i intencje są tak samo ważne, jak rezultaty zachowań.
- intencje stają się dla dziecka ważniejsze niż konsekwencje określonych działań. Dzieje się tak tylko wtedy, gdy dzieci potrafią na jakieś zdarzenie z punktu widzenia innych osób. Dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę z wewnętrznych stanów innych osób oraz z tego, że myśli innych osób mogą być inne niż własne.
agatabo1