HISTORIA POWSZECHNA
WIEK XVI
ANDRZEJ WYCZAŃSKI
Wydanie drugie
WARSZAWA 1987 • WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE
Okładkę i obwolutę projektowała KALINA ZARZYCKA Redaktor LECH CHMIEL Redaktor techniczny KRYSTYNA MILEWSKA Korektorzy HANNA PIETRZAK, ELŻBIETA ZARZYCKA Mapy LECH CHMIEL i IWONA ZIEMKJEWICZ
Ilustracje ST. ARCZYŃSKI, Z. GAMSKI, T. HERMAŃCZYK, H. ROMANOWSKI, ST. SOBKOWICZ
Indeksy opracował CEZARY KUKŁO
579835
"
22*
0033
C Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1983 .
ISBN 83-02-00509-6
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1987
Nakład 69 820 +180 egz.
Arkuszy: drukarskich 15,5 + 3 wkt.; wydawniczych 23,98
Zamówiono 1986.07.11
Podpisano do druku 1986.10.28
Druk ukończono w lipcu 1987 r.
Papier offset, kl. V, 70 g, rola 70 cm
Zam. nr 3334/961, 1095
Zakłady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy
Druk z zachowanych materiałów poprzedniego wydania
I. KRAJE POZAEUROPEJSKIE W DOBIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH
Europa a kraje pozaeuropejskie w XVI stuleciu
Dawniejsza historiografia pojmowała historię powszechną jako historię Europy, jedynego cywilizowanego dawniej świata. Schemat spuścizny cywilizacyjnej Europy nawiązywano jedynie, poprzez starożytny Rzym i Grecję, do klasycznego Egiptu, Asyrii i Babilonii, niekiedy napomykano również o odrębnych cywilizacjach Chin i Indii. W tym rozumieniu historyków dzieje powszechne obejmowały świat szerzej dopiero z chwilą, gdy Europejczycy zaczęli dokonywać odkryć i podbojów; oni dopiero włączali obce lądy i ludy do cywilizowanego świata, przynosili im i rozpowszechniali kulturę, włączając je w krąg postępu i głównego nurtu dziejów ludzkości.
Studia nad dziejami i kulturą ludów pozaeuropejskich, rozwinięte szczególnie w ostatnich latach, nakazują odrzucić ten ściśle europejski punkt widzenia. Poza oddzieloną od reszty świata, długo jeszcze zapóźnioną w swym rozwoju ludnością Australii, inne kontynenty pozaeuropejskie stworzyły własne, oryginalne kultury, państwa i społeczeństwa, wyprzedzając nieraz ludy Europy, szczególnie w czasie europejskiego wcześniejszego średniowiecza. Także i w okresip odkrvc geograficznych przełomu XV i XVI w. przewaga rozwoju Europy nie była jeszcze zdecydowana, ani też narzucenie hegemonii politycznej, gospodarczej i kulturalnej przez Europejczyków ludności innych kontynentów nie było kwestią przesądzoną. Techniki produkcji w zakresie narzędzi, umiejętności uprawy roli i hodowli, podobnie poziom rzemiosła, na przykład
tkactwa, metalurgii czy budownictwa, są niemal analogiczne w niektórych krajach pozaeuropejskich, szczególnie azjatyckich tego okresu. Rozwinięte formy społeczeństwa klasowego, zorganizowane przez nie silne, scentralizowane monarchie, znajdowały się również na pozostałych kontynentach, przy czym w łonie ukształtowanego społeczeństwa klasowego, feudalnych Chin czy Japonii, gospodarka towarowo-pieniężna dawała początek stosunkom produkcji,, które mogły prowadzić do przyszłych kapitalistycznych form gospodarowania. Nawet nauka, nie mówiąc o trudniejszych do porównywania przejawach kultury, jak literatura, sztuka czy muzyka, znajdowała poza Europą możliwości poważnego rozwoju i to tak w dziedzinie nauk społecznych (np. filozofia, historia), jak i przyrodniczych (np. astronomia, medycyna). Różny był oczywiście stopień historycznego rozwoju ludów Azji, Afryki czy Ameryki. Bardziej niż w Europie nierówny był także rozwój poszczególnych ludów w obrębie tego samego kontynentu. Gdy ekspansja europejska doprowadziła do zahamowania, przerwania czy zniszczenia nawet istniejących dotąd cywilizacji, podporządkowując kraje pozaeuropejskie swym wpływom i władzy, Europa sama przejęła wiele z ich dorobku, który wszedł trwale do ogólnoświatowej cywilizacji i kultury.
Stosunki w Azji w XVI w.
Do najbardziej rozwiniętych połaci świata poza Europą należały kraje azjatyckie. Nie były one obce Europejczykom, lecz przed o-
kresem wielkich odkryć geograficznych, przez całe średniowiecze, kontakty te ograniczały się, poza najbliższymi rejonami Azji Przedniej, do wymiany handlowej, prowadzonej głównie przez arabskich kupców-pośredni-ków. Zdarzały się niekiedy sporadyczne dalekie wyprawy podróżników-kupców czy misjonarzy, ale nie istniało dążenie do trwałej ekspansji politycznej czy gospodarczej i do podporządkowywania sobie tych obszarów. Azja była nie tylko konkurentką Europy w zakresie rozwoju historycznego swych ludów, była jednocześnie silniejsza ludnościowo, oogatsza w zasoby materialne i stworzyła większe organizmy polityczne, niż to było możliwe w Europie tego okresu. Obszar Azji można przy tym podzielić na bardziej rozwinięte kraje wschodniej i południowej części kontynentu, gdzie żyły ludy osiadłe, rolnicze, o rozwiniętym rzemiośle i handlu, wysokiej cywilizacji i wielkich organizmach politycznych oraz tereny środkowe i częściowo północne, których mieszkańcy stali na niższym poziomie kultury; były to często ludy koczownicze i pasterskie czy nawet zbieracko-myśliwskie na północy, posiadające bardziej płynne lub niewyrobione formy polityczne. We wschodniej Azji do najbardziej rozwiniętych należały Chiny, Japonia i Korea, w południowej - Indie, Persja i Indonezja. Bardziej efemeryczne politycznie były: rozwinięte cywilizacyjnie kraje Kaukazu (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja), mniej rozwinięte kraje Azji Środkowej (Buchara, Turkie-stan) i najbardziej zapóźnione koczownicze ludy Mongolii czy wreszcie prymitywne syberyjskie plemiona.
Rozwój społeczny i gospodarczy Chin
Chiny przełomu XV i XVI stulecia były największym organizmem politycznym ówczesnego świata. Rozciągały się na przestrzeni około 9 milionów km2, w początkach XVI w. zamieszkiwało je ponad 60 milionów ludności, której liczba stale wzrastała, by w połowie XVII w. zbliżyć się do 100 milionów. Poza terenem Chin właściwych cesarstwu chińskiemu podporządkowane były jako kraje lenne: Tybet, Korea i Wietnam. Jednocześnie wpły-
wy chińskie sięgały Mongolii, emigracja chińska rozprzestrzeniała się na Filipiny, Indonezję, Syjam, Birmę, a statki handlowe chińskie docierały niekiedy nawet do wybrzeży Afryki. Nie był to jednak okres rozkwitu politycznego Chin, co wiązało się z sytuacją wewnętrzną państwa dynastii Ming, szczególnie jego strukturą społeczną i polityczną oraz rozwojem stosunków międzynarodowych w tej części Azji.
Społeczeństwo chińskie XVI stulecia było w pełni rozwiniętym społeczeństwem feudalnym. Ziemia należała do cesarza, feudałów świeckich i duchownych. W XVI i XVII w. następowała przy tym wyraźna koncentracja własności ziemskiej tak w zakresie dóbr prywatnych, jak i cesarskich. Odbywało się to jednak nie tyle poprzez osadnictwo w obrębie terenów należących do wielkiej własności, co drogą likwidacji drobnej własności chłopskiej. Formalnie bow<em nie istniało wówczas w Chinach poddaństwo chłopskie, zachowała się nawet znaczna grupa wolnych chłopów, posiadaczy ziemi. Jednakże ciężary skarbowe i zadłużenie na lichwiarskich warunkach skłaniały ich często do wyzbywania się ziemi na korzyść książąt, dworu, urzędników czy innych feudałów, by gospodarować na niej dalej w charakterze dzierżawców. Stąd też większość ludności chłopskiej stanowili nie posiadający własnej ziemi drobni dzierżawcy. Ciężary chłopskie składały się z podatków w naturze (od 1581 r. zamienionych na pieniężne), które zwykle stanowiły dziesiątą część ogółu zbiorów oraz z renty feudalnej, sięgającej częstokroć połowy zbiorów gospodarstwa. Do tych obciążeń dochodziły jeszcze obowiązkowe posługi budowlane i transportowe. Chłopi byli zorganizowani we wspólnoty wiejskie ze starostą na czele, która to organizacja miała na celu ułatwienie kontroli nad wspólnotą ze strony państwa oraz egzekwowania obowiązków skarbowych.
Rozwiniętym formom gospodarki feudalnej na wsf odpowiadały rozwinięte w jeszcze większym stopniu formy gospodarki towarowo-pieniężnej i rzemiosła. Rzemiosło wiejskie i miejskie, tak ludzi cesarskich, jak i prowadzone na rachunek prywatnych feudałów, wytwarzało szeroki wachlarz produktów,
Talerz chiński
z których specjalność Chin stanowił wyrób porcelany, papieru, tkanin jedwabnych i bawełnianych. Produkowano również szkło, broń białą i palną - co ułatwiała rozwinięta metalurgia żelaza - istniały też drukarnie. O stopniu specjalizacji rzemiosła świadczy wyliczenie 188 różnych rzemiosł w ówczesnych spisach podatkowych. Z kopalin wydobywano metale kolorowe i rudę żelazną, sól, nawet - znacznie zresztą wcześniej, niż to czyniono w Europie - węgiel kamienny, a jako podstawowe źródło energii wykorzystywano spadek wody, która poruszała młyny. Rozbudowany też był przemysł stoczniowy.
Produkcją rzemieślniczą jako źródłem poważnych dochodów interesowali się również feudałowie, a szczególnie cesarz, którego monopol stanowił na przykład wyrób porcelany. To zainteresowanie masową i korzystną produkcją prowadziło nie tylko do ścisłej reglamentacji rzemiosła, ale również do organize wania dużych zakładów wytwórczych w formie manufaktury. W manufakturach takich, cesarskich czy prywatnych, zatrudniani byli często chłopi zależni, pracujący tam po parę miesięcy w roku, jak też robotnicy najemni, częstokroć najmowani przymusowo, czasem też skazańcy i niewolnicy. By zapobiec ucieczkom od ciężkiej pracy, na przykład w kopalniach, administracja prowadziła szczegółowe
spisy robotników i zobowiązanych do pracy chłopów lub też osadzała pracowników na niewielkich działkach roli przy zakładzie pracy.
Mimo że część produkcji rzemieślniczej prowadzona była na wsi, wzrastały miasta rzemieślniczo-handlowe, z których największe znaczenie uzyskały Nankin i Pekin. Ten ostatni w początkach XVI w. liczył już około 600 tysięcy mieszkańców. Towary bardziej masowe w handlu wewnętrznym przewożono głównie drogą wodną - rzekami, szczególnie Huang-ho i Jangcy, oraz Wielkim Kanałem, który łączył rejony wielkich miast w pół-nocno-wschodnich Chinach.
Reglamentacja państwowa sięgała również handlu, szczególnie zagranicznego. Ten ostatni pierwotnie odbywał się głównie przy okazji poselstw, które przywoziły liczne daniny, otrzymując w zamian podarki, ponadto zaś towarzyszący orszakom poselskim kupcy uzyskiwali prawo sprzedaży przywiezionych towarów. Prócz tego dyplomatyczno-handlowe-go sposobu wymiany, praktykowanego szczególnie z krajami sąsiednimi, istniał też handel zagraniczny prywatny, obłożony jednak wysokimi cłami. Z Chin wywożono głównie porcelanę, wyroby metalowe i jedwab, przywożono natomiast pachnidła, barwniki, lekarstwa, srebro, perły itp. Znacznym utrudnieniem dla handlu morskiego były napady piratów japońskich. W ciągu XVI stulecia do handlu z Chinami włączyli się, przechwytując go stopniowo, Europejczycy - Portugalczycy i Hiszpanie, a od przełomu XVI i XVII w. Holendrzy i Anglicy.
Państwo chińskie i chińska kultura
Mimo ogromnego obszaru, bardzo licznej ludności i rozwiniętej gospodarki, państwo chińskie tego okresu ulegało stopniowemu osłabieniu. Przyczyniły się do tego, prócz rujnujących ludność ciężarów, związanych z utrzymaniem rozbudowanego, a niezbyt sprawnego aparatu administracyjnego, wojska i dworu cesarskiego, głównie dwa czynniki - walki o władzę i korzyści z nią związane w
obrębie klasy feudałów oraz powstania uciskanej ludności, głównie chłopskiej.
Walka o władzę miała w owym okresie dwie fazy. W początkach XVI w. faktyczne rządy centralne spoczywały w rękach wszechpotężnych na dworze eunuchów, którzy gromadzili przy tym wielkie bogactwa i byli zaciekle zwalczani przez pozostałe grupy feudałów. Pod koniec XVI stulecia wykrystalizował się antagonizm pomiędzy wielkimi feudałami z jednej a miastami i "uczonymi" (tzw. związek "Dunlin") z drugiej strony.
Jednakże w największym stopniu osłabiały cesarstwo powstania ludowe. Przez cały wiek XVI i pierwszą połowę XVII w poszczególnych prowincjach wybuchały większe lub mniejsze powstania. Udział w nich brali głównie chłopi, którzy występowali przeciw nieznośnym ciężarom feudalnym i skarbowym oraz przeciwko rugowaniu ich z ziemi, a często również rzemieślnicy i kupcy, przy czym powstańcy-mieszczanie zwracali się szczególnie przeciwko poborcom podatkowym i ich nadużyciom. Powstania chłopskie w latach 1626-38 i 1639-44 przekształciły się w regularną wojnę chłopską, obejmującą szereg prowincji w północnych Chinach. Powstańcy zorganizowali na zajętych terenach własną administrację, regularną armię, przeprowadzali konfiskaty dóbr i podział ziemi, strzegli zasady sprawiedliwych cen itd. W 1644 r. wojska powstańcze opanowały stolicę cesarstwa Pekin, a ich główny dowódca Li-Czi-Czen (Li--Tzu-cz'eng) ogłosił się cesarzem. Jego panowanie trwało jednak zaledwie parę tygodni, gdyż wezwane przez feudałów na pomoc wojska mandżurskie zajęły Pekin, osadzając na tronie cesarskim swego władcę, który zapoczątkował nową dynastię cesarską - Cing (Ts'ing). Opór przeciw Mandżurom utrzymał się jedynie w niektórych prowincjach, gdzie trwał do 1683 r.
Trudny okres dziejów politycznych Chin nie zahamował wcześniej rozwijającej się kultury, w której obecnie zaczęły się pojawiać elementy częstokroć wyraźnie związane z przemianami społecznymi i walkami ideologicznymi XVI i początków XVII w. Osiągnięty stan wiedzy starano się zgromadzić w formie encyklopedii poszczególnych jej dziedzin, jak
na przykład rzemiosła czy rolnictwa, stanowiących cenne źródło dla poznania ówczesnych Chin, podobnie jak współczesne encyklopediom prace historyczno-geograficzne. W dziedzinie myśli filozoficznej, obok neo-konfucjonizmu, którego najwybitniejszy przedstawiciel Wan-Yan-Min (Wang Jang--min) (1472-1529) dochodził do skrajnego idealizmu i intuicjonizmu*, pojawiały się nowe, postępowe idee, prowadzące do koncepcji równości społecznej, społeczeństwa bez podziału na ludzi biednych i bogatych, co wielokrotnie ściągało na głosicieli tych myśli surowe represje ze strony władz. Jednocześnie dramat chiński stawał się w swej formie artystycznej prostszy i dostępniejszy dla szerokich kręgów ludności, pojawiła się także powieść fantastyczna i obyczajowa jako rodzaj literacki również społecznie mniej ekskluzywny. W architekturze miejsce monumentalnych budowli zajęły lekkie, delikatne konstrukcje; zaczęto również komponować zespoły architektoniczne, a nie tylko zajmować się poszczególnymi budynkami. W sumie kultura chińska nie wykazywała cech schyłkowych, wprost przeciwnie, rozwijała się świetnie, łącząc bogactwo nagromadzonych tradycji z elementami nowych przemian społecznych.
Rozwój społeczny i gospodarczy Japonii
Do najbardziej rozwiniętych pod względem społecznym i gospodarczym krajów ówczesnej Azji należała Japonia. Wiek XVI i pierwsza połowa XVII, niewielki odcinek w długiej historii Chin, dla Japonii stanowił epokę pełną zmian i nowości w dziedzinie politycznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej. Lata 1460-1560 były okresem feudalnego rozdrobnienia. Nominalną władzę centralną sprawował w imieniu cesarza szogun**, rezydujący w Kioto, w praktyce jednak kraj był podzielony na szereg niezależnych księstw i
* Intuicjonizm - przyznawanie intuicji głównej roli w procesie poznawczym.
** Szogun (siogun) - najwyższy dowódca wojsk cesarskich w Japonii, potem dyktator Japonii (XVII-XIX w.).
księstewek, skłóconych, pozostających w permanentnej wojnie ze sobą. Stan rozbicia i anarchii nie był zjawiskiem przypadkowym i przejściowym, lecz wynikał z istniejącego układu stosunków społecznych, zwłaszcza w obrębie klasy feudałów.
Japonia XVI stulecia była krajem wielkiej własności feudalnej. Niektóre z ogromnych latyfundiów obejmowały niemal całe poszczególne wyspy japońskie. Ta nieliczna, a potężna grupa książąt i wielkich feudałów uzależniła od siebie drobnych feudałów, tzw. samurajów, w większości (pod koniec XVI w. już w 80-90%) nie posiadających własnych dóbr ziemskich i żyjących na koszt możnych. Rycerstwo to traktowało wojnę lądową i pirate-rię na morzu jako swe główne i jedyne zajęcie, a zarazem źródło utrzymania. Tę liczną, a nieproduktywną klasę rządzącą utrzymywało głównie chłopstwo, ujęte w karby poddaństwa, obciążone rentą, przede wszystkim w naturze, która wynosiła około połowy uzyskiwanych przez nich zbiorów, oraz obowiązkiem posług. Jedynie miasta, szczególnie większe, cieszyły się pewną niezależnością, nawet autonomią, choć ludność rzemieślnicza była ściśle związana organizacją cechową, a kupcy zorganizowani w rodzaj gildii. Jednakże mimo wzrostu i rozwoju wielkich miast, jak na przykład Sakai, a potem Osaka, Edo (Tokio) i Kioto, interesy miast i mieszczaństwa były zagrożone wewnętrznymi walkami w kraju (do połowy XVI w.) i konkurencją wielkich feudałów, którzy usiłowali na własną rękę uczestniczyć w handlu i górnictwie oraz czerpać z nich dochody.
Gospodarka wiejska prowadzona była głównie w małych gospodarstwach chłopskich o powierzchni uprawnej przeciętnie około 1,2 ha. Podstawową uprawą był ryż, który jako główny produkt i towar stanowił miarę war-•tości i dochodu, przy czym jednostkę miary stanowił tzw. kok (około 1,8 hektolitra), zastępując w tym zakresie określenie pieniężne. W stosunku do wcześniejszych czasów w omawianym okresie należy podkreślić rozszerzanie się areału uprawnego i wprowadzenie niektórych nowych upraw, jak bawełny, trzciny cukrowej, herbaty i tytoniu. Podniósł się też poziom sadownictwa. Gospodarkę wiejską
Szkatułka z laki
utrudniały jednak walki wewnętrzne i zniszczenia, a wzrost ciężarów i zadłużenie prowadziły często do zbiegostwa, a nawet powstań chłopskich, do .których przyłączała się uboższa ludność miejska.
W pomyślniejszej sytuacji znajdowało się w XVI stuleciu rzemiosło wraz z górnictwem oraz handel. Produkcja rzemieślnicza była bardzo zróżnicowana i wyspecjalizowana - istniało wówczas w Japonii około stu różnych rodzajów cechów. Specjalnością eksportową Japonii były słynne miecze, ponadto sytuacja geograficzna wyspiarskiego kraju zmuszała do rozwijania i doskonalenia budownictwa okrętowego, w którym to celu w 1600 r. sprowadzono nawet z Anglii budowniczego Adamsa. Szybko też opanowano produkcję broni palnej, poznanej u Europejczyków. Zasada monopolu cechowego w rzemiośle wobec potrzeb i możliwości produkcyjnych okazała się w praktyce nie do utrzymania. Toteż w owym okresie pojawił się w oparciu o kapitał kupiecki oraz pracujących dlań rzemieślników, głównie wiejskich, system nakładczy, a w niektorych'przypadkach nawet organizowano produkcję manufakturową, wykorzystując przymusową pracę chłopów oraz siłę najemną.
Równie szybko rozwijało się górnictwo.
Wydobywano kruszce szlachetne, miedź, rudy żelaza, siarkę itp., przy zachowaniu zresztą feudalnych form produkcji.
Najaktywniejszą gospodarczo grupę stanowiło kupiectwo, które w oparciu o zyski z handlu zagranicznego organizowało wielkie firmy handlowe. Nierzadko firmy te część kapitału lokowały w produkcji, na przykład tkactwie, górnictwie kruszcu czy jego przerobie, nawet w przedsięwzięciach budowlanych, jak na przykład budowa zamków. Kontakty handlowe kupców japońskich sięgały Korei, Chin, Taiwanu, Filipin i krajów Półwyspu Malajskiego, a głównymi przedmiotami wywozu były metale (miedź, srebro, złoto) i wyroby metalowe. Od połowy XVI w. w handlu zagranicznym jako partnerzy, a zarazem konkurenci kupców japońskich, pojawili się Por-tugalczycy i Hiszpanie, a w końcu tegoż stulecia Holendrzy i Anglicy.
Państwo japońskie
Druga połowa XVI w. była okresem zmiany stosunków politycznych wewnątrz państwa japońskiego. W oparciu o rozwiniętą gospodarkę oraz unowocześnioną technikę wojenną (piechota uzbrojona w broń palną) stopniowo udało się zjednoczyć politycznie Japonię, czego dokonał ostatecznie w latach 1582-98 Hi-deosi (Hidejesi), obejmując zarazem praktycznie funkcje szoguna. W polityce wewnętrznej Hideosi opierał się na dowódcach i oficerach swej armii, którym nadawał ziemie zabrane wielkim feudałom należącym do opozycji. Jednocześnie jednak władza administra-cyjno-sądowa w prowincjach należała do miejscowych książąt sprawujących swój urząd pod kontrolą szoguna, któremu ponadto podlegały bezpośrednio największe miasta oraz część wasali-samurajów. Efektywne reformy wewnętrzne nie znalazły odbicia w polityce zagranicznej, gdyż wielkie plany podboju Korei, a potem Chin, które doprowadziły do dwóch wypraw wojennych na Koreę (1592-93, 1597-98) przyniosły tylko porażki.
Pierwsza połowa XVII w. jest nowym okresem zwrotnym w dziejach Japonii. Od 1587-97 datują się pierwsze posunięcia rządu
skierowane przeciw przybywającym Europejczykom, szczególnie misjonarzom, jezuitom i franciszkanom. Chrześcijaństwo zyskiwało przychylne przyjęcie w niektórych prowincjach Japonii u chłopstwa i feudałów. Dochodziło tam do wystąpień opozycji feudalnej, a nawet do powstań chłopskich pod hasłami chrześcijańskimi (np. w latach 1637-38). W rezultacie tych ruchów już od 1630 r. wprowadzono cenzurę książek z obawy przed infiltracją ideologii chrześcijańskiej, a wkrótce potem (1638) zamknięto granice Japonii dla wszystkich Europejczyków, dozwalając jedynie Holendrom na przybywanie z towarami do Nagasaki (polityka "sekoku").
Zarządzenia, które miały na celu odizolowanie Japonii od wpływów Europy, odbiły się bardzo silnie na gospodarce, polityce, a nawet kulturze kraju stanowiąc trwający do 1868 r. okres Tokugawy (od nazwiska rządzącej rodziny szogunów). Japonii gwarantowały one wprawdzie pokój wewnętrzny, ale uniemożliwiały ekspansję handlową, w wyniku czego na przykład kupcy wycofywali kapitały, lokując je częstokroć w dobrach ziemskich. Formy ustroju wewnętrznego uległy skostnieniu, podobnie jak i dotychczas niezbyt kwitnąca kultura umysłowa. Pewne nowe elementy pojawiły się jedynie w architekturze japońskiej XVI-XVII w. (powstawanie większych zespołów architektonicznych i bardzo strojne ich wyposażenie) oraz malarstwie (zwrócenie uwagi na pejzaż). W zakresie literatury rozwijała się jedynie w niewielkim stopniu twórczość dla teatru (satyryczne jednoaktówki, później teatr marionetek).
Rozwój społeczny i gospodarczy Korei
Trudne było położenie trzeciego azjatyckiego państwa o rozwiniętej cywilizacji -Korei. Sąsiadująca na lądzie z ogromnym cesarstwem chińskim, na morzu z wojowniczą Japonią, słabsza od swych sąsiadów, ustępowała im wyraźnie znaczeniem gospodarczym, politycznym i kulturalnym. W XVI stuleciu Korea znajdowała się na etapie rozwiniętego feuda-lizmu. Rosła feudalna własność ziemi, szczególnie wielka, pomnażana jeszcze przez na-
l
dania królewskie. Ponadto źródłem koncentracji własności ziemskiej były ożywione obroty ziemią. Równocześnie z ubytkiem ziemi monarszej w bardzo szybkim tempie następowało osłabienie centralnej władzy króla na rzecz bogacących się feudałów.
Chłopi jako klasa nie byli w pełni objęci zależnością poddańczą. Teoretycznie wolni pozostawali chłopi w domenach królewskich, natomiast w dobrach prywatnych poddaństwo istniało już w formach rozwiniętych. Fakt poddaństwa odzwierciedlał się nie tylko w odmiennym położeniu prawnym tych dwóch kategorii ludności chłopskej, ale i w rozmiarach ich obciążeń. Chłopi królewscy obowiązani byli oddawać jako rentę feudalną daniny, głównie w ziarnie, wynoszące około 30 procent zbiorów, podczas gdy w dobrach prywatnych świadczenia takie sięgały 50 i więcej procent całości chłopskich zbiorów.
Rzemieślnicy, podobnie jak chłopi, dzielili się również na państwowych i prywatnych, przy czym większość ich świadczeń polegała na dostarczaniu wytworzonych przez siebie produktów. Charakterystyczną cechą tego podziału społecznego była specjalizacja produkcji; rzemieślnicy państwowi zajmowali się wytwarzaniem takich produktów jak papier i porcelana, warzeniem soli, podczas gdy rzemieślnicy prywatni byli najczęściej tkaczami, wyrabiającymi tkaniny bawełniane i konopne. Poddańczy charakter pracy rzemieślników nie wpływał dodatnio na szybki rozwój prowadzonej przez nich produkcji, którą ponadto krępowała drobiazgowa reglamentacja państwowa.
Reglamentacją była objęta również działalność handlowa. W większych miastach istniały specjalne bazary kupieckie. Nie przeszkadzało to zresztą powstawaniu domów handlowych, niekiedy wielkich, cieszących się monopolistycznymi przywilejami, dla których głównym środkiem dochodów były dostawy dla dworu królewskiego oraz handel zagraniczny. Uprzywilejowanie wielkich firm handlowych polegało m. in. na fakcie, że zajmujący się handlem wewnętrznym przeciętny kupiec ponosił znacznie większe ciężary na rzecz państwa.
Państwowość i kultura Korei
Korea w XVI i pierwszej połowie XVII w. przeżywała duże trudności wewnętrzne i zewnętrzne. W kraju wybuchały powstania chłopskie - słabsze zresztą niż w obu sąsiednich państwach, Chinach i Japonii - przede wszystkim jednak zamieszanie w państwie wywoływała walka o władzę w obrębie samej klasy feudałów. Podobnie jak w Chinach do walki z koterią urzędniczą, która opanowała dwór i rządziła państwem, wystąpili ludzie nowi, zwani "uczonymi", zwolennicy neokonfu-cjonizmu. Opozycja ta zorganizowała w terenie ośrodki ideologiczno-polityczne, tzw. świątynie sławy, które obwarowane religijnymi przywilejami, stanowiły dla opozycji punkty oparcia w akcji politycznej. W połowie XVI w. "uczeni" doszli do władzy, co zresztą nie zakończyło walk wewnętrznych, prowadzonych przez dwa stronnictwa, tzw. wschodnie i zachodnie, różniące się raczej powiązaniami personalnymi, niż dążeniami politycznymi. Nazwy ich pochodziły od dzielnic stołecznego Seulu, które zamieszkiwali przywódcy obu stronnictw.
Przedłużające się walki wewnętrzne doprowadziły do rozprzężenia machiny państwowej i wojska. Tymczasem w sąsiedniej Japonii nastąpiło zjednoczenie kraju i zapanował spokój. To skierowało rzesze samurajów, którzy potrzebowali wojny jako racji swego istnienia, w stronę państw sąsiednich. Rozwinięte rzemiosło japońskie potrafiło już wówczas dostarczyć armii odpowiedniej ilości broni palnej, toteż gdy w 1592 r. Japonia uderzyła na Koreę, armia jej bez trudu opanowała większą część terytorium Korei wraz ze stolicą kraju Seulem. Do walki wystąpiła jednak partyzantka koreańska - luźne oddziały wojskowe i flota pod dowództwem Li-Sun-Sina, która przecięła linie komunikacyjne najeźdźców, oraz posiłki nadesłane z Chin. Wojska japońskie zostały w ciągu 1593 r. wyparte z większości ziem koreańskich. Jednakże rozpoczęte rokowania, przeciągane przez stronę japońską, umożliwiły jej ponowienie inwazji w 1597 r. Mimo lepszego przygotowania, które pozwoliło Japończykom na rozbicie floty ko-
reańskiej, powtórzyła się jednak sytuacja z poprzedniej wojny i wojska japońskie zostały wyparte w roku następnym z terytorium Korei.
Wojny z Japonią, choć pomyślnie zakończone, wyczerpały i tak już osłabiony kraj. toteż stał się on łatwym łupem dla nowych najeźdźców. W 1627 r. nastąpił pierwszy najazd Mandżurów, ponowiony większymi siłami w 1636 r. Mandżurowie szybko zajęli większość ziem koreańskich, a król Korei kapitu-lował i uznając nad sobą zwierzchność władców mandżurskich (1637) zobowiązał się do płacenia haraczu i udzielania pomocy w najeździe na Chiny.
W dziedzinie kultury Korea nie była w pełni samodzielnym krajem. Ulegała silnym wpływom chińskim; na przykład język chiński był w Korei językiem naukowym. Jednakże i ona dorzuciła w omawianym okresie nowe elementy do dorobku kulturalnego krajów Dalekiego Wschodu. Opracowany w XV w. alfabet koreański umożliwił przezwyciężenie wpływów chińskich, zwłaszcza że wprowadzono w tym czasie również druk. W XVI w. zaczęła się rozwijać literatura w języku koreańskim, przede "wszystkim zaś poezja i pamiętnikar-stwo. Charakterystyczną cechą tej literatury, nie pozbawionej zresztą akcentów antyfeudąl-nych, był udział kobiet w twórczości literackiej. Do postępowych osiągnięć kultury koreańskiej należy zaliczyć również filozofię; podobnie jak w Chinach, niektórzy filozofowie neokonfucjoniści (neokonfucjonizm był ideologią oficjalną) poddawali krytyce formuły idealistyczne i wysuwali koncepcje równoległości, a nawet wyższości materii nad duchem, który nie może istnieć bez materii. Poglądy takie głosił na przykład filozof So-Hon-Dok, zwany Chwedam (1489-1546). Również w malarstwie tego okresu widać pewne zmiany; do głosu zaczęły dochodzić tendencje realistyczne.
Powstanie państwa Wielkiego Mogoła
w Indiach
Wiek XVI w dziejach Indii był okresem tworzenia się tzw. państwa Wielkiego Mogoła. Na przełomie XV i XVI stulecia Półwysep
Indyjski stanowił teren rozbity politycznie na wiele drobnych państw i państewek. Największym państwem w południowych Indiach był Widżajanagar, kraj etnicznie i religijnie hinduski. Państwo to było jednak osłabione wewnętrznie na skutek narastania pełnej feudalnej własności ziemi kosztem dotychczasowego władania lennego. Wzmacnianie się feudałów, których bogactwo nie zależało już od uznania władcy, dawało w wyniku wzrost tendencji decentralistycznych, które wreszcie doprowadziły w 1565 r. do upadku państwa.
Większością pozostałych państw i państewek Indii, często znacznie mniej rozwiniętych pod względem społecznym, władały dynastie muzułmańskie, choć w przeważającej mierze ludność ich była hinduska. Największym z tych państw był sułtanat Delhi, ale i on przechodził w tym okresie kryzys, czego wyrazem było odpadniecie Radżputany i wewnętrzne walki pomiędzy feudałami muzułmańskimi - zwykle obcego pochodzenia - a hinduskimi.
Walki wewnętrzne doprowadziły do zasadniczych zmian w Indiach od chwili, gdy na czele muzułmańskich feudałów stanął władca Kabulu Baber (zmarły w 1530 r.). Znakomity wódz, posiadający sprawną, doświadczoną armię wyposażoną w artylerię, umiejący wykorzystywać tabory, był ponadto doskonałym pisarzem, który pozostawił po sobie barwne pamiętniki. W 1526 r. podbił on sułtanat Delhi, w 1527 r. władców Radżputany, kładąc podwaliny państwa Wielkiego Mogoła w Indiach. Państwo to zorganizował wewnętrznie i rozszerzył jego wnuk Akbar, padyszach Indii w latach 1556-1605.
Społeczeństwo, gospodarka i kultura Indii
Struktura wewnętrzna państwa Wielkiego Mogoła opierała się na zależnych od władcy feudałach-muzułmanach, którzy otrzymywali dożywotnie nadania lenne (tzw. dżagiry), za co byli zobowiązani do służby wojennej z oddziałem zbrojnych, zależnym od wielkości nadania. Obok lennych feudałów na prowincji
10
Indie. Mauzoleum Tadż-Mahal
pozostali przy władzy dawni książęta hinduscy, zobowiązani do składania danin.
Ludność wiejska w państwie padyszacha była zorganizowana we wspólnoty wiejskie. Do wspólnoty należeli chłopi-rolnicy i rzemieślnicy; cel wspólnoty stanowiło nie tyle wspólne prowadzenie produkcji, co zaspokajanie wszystkich potrzeb ludności na miejscu, przy czym funkcje w obrębie wspólnoty, na przykład rodzaj wykonywanego rzemiosła, były dziedziczne. Ci, którzy nie należeli do wspólnoty, a nie byli też feudałami, stawali się ludźmi luźnymi, pozbawionymi praw. Członkowie wspólnoty mieli obowiązek świadczeń na rzecz państwa w wysokości trzeciej części swej produkcji, co było możliwe dzięki wysokiemu poziomowi rolnictwa.
To zamknięcie gospodarcze wspólnoty wiejskiej oddziaływało ujemnie na handel wewnętrzny, choć dzięki nadwyżkom produkcyjnym handel zagraniczny, tak lądowy jak morski, posiadał odpowiednią ilość towarów. Głównymi produktami eksportowymi Indii były korzenie, tkaniny bawełniane i indygo; właśnie pod wpływem eksportu rozwinęła się
znacznie uprawa indygo i trzciny cukrowej. Zjednoczenie większości terenów Półwyspu Indyjskiego w jednym państwie i likwidacja granic i walk wewnętrznych stopniowo oddziaływały pomyślnie i na handel krajowy. Bardziej masowy handel wiązał się z drogami wodnymi - Gangesem na przykład przewożono ryż, pszenicę, sól, uzbrojenie, tkaniny - nawet handel drobny powodował wytwarzanie się rynków lokalnych i kształtował je. Wzrastały miasta jako ośrodki administra-cyjno-wojskowe (np. Agra), religijne (np. Be-nares), porty morskie (np. Surat), czy też ośrodki rzemieślniczo-handlowe. O ile jednak rzemieślnicy zorganizowani w dziedziczne kasty mogli uprawiać bardzo ograniczoną działalność gospodarczą, to wzbogaceni kupcy trudnili się również, obok handlu, na wielką skalę kredytem (lichwą) oraz dzierżawieniem podatków państwowych.
Eksploatowana ludność wiejska i miejska organizowała nieraz powstania antyfeudalne. Charakterystyczną cechą tych ruchów była ich ideologia religijna, wyrażana przez specyficzne dla ruchu sekty. I tak tzw. bchaktia (tj.
zaprzedani bogu) dążyli do zjednoczenia religijnego Indii i obalenia hierarchii kastowej. Inny ruch, mahometański, zwany mahdyz-mem, ograniczał się do oczekiwania na nadejście sprawiedliwego władcy - mesjasza.
Padyszach Akbar starał się wzmocnić wewnętrznie swą monarchię, obejmującą całe Indie z wyjątkiem południowego cypla. Uregulował położenie chłopów, określając ich świadczenia na 1/3 zbiorów, a w 1574-75 r. przeliczył te daniny na pieniądze. Wobec tego chłopi poczęli masowo sprzedawać produkty zamiast dawać daniny, co spowodowało gwałtowny spadek cen i Akbar musiał kwotę czynszu parokrotnie obniżać.
Padyszach, opierając swą politykę na wojsku muzułmańskim, feudałach-lennikach i kupcach, uważał za konieczne dla wzmocnienia wewnętrznego państwa przeprowadzenie ujednolicenia religijnego podległej mu ludności. W 1582 r. wprowadził nową religię, będącą eklektycznym połączeniem islamu, hinduizmu* oraz dżainizmu**, co wywołało silną opozycję, szczególnie ze strony muzułmanów. Reforma religijna nie wzmocniła jednak państwa, podobnie jak ugruntowanie pozycji gospodarczej i społecznej lenników, i pierwsza połowa XVII w. stała się znowu widownią walk wewnętrznych i rywalizacji szeregu pretendentów do tronu.
Mimo wewnętrznego osłabienia państwa literatura i sztuka rozwijały się wspaniale. Przyczyniał się do tego wydatnie dwór, stwarzający artystom duże możliwości pracy twórczej, szczególnie w zakresie architektury i malarstwa książkowego (miniatury). Obok języka perskiego, przeważającego w nauce i na dworze, rozwijała się literatura w języku hindu, wydając w tym okresie wielki, oparty na hinduskim eposie narodowym Ramajana poemat poety Tulsidasa (1532-1624).
* Hinduizm (lub induizm) - religia powstała w I tysiącleciu p.n.e. w Indiach, uznająca system kast i wędrówkę dusz; głównie bóstwa: Brahma, Wisznu, Sziwa
** Dżainizm - religia powstała w Indiach w VI w.:, uznawała istnienie duszy we wszelkiej materii ożywionej i wędrówkę dusz do doskonałości, zalecała ascezę i kontemplację (jogowie).
Państwo Sefewidów w Iranie (Persji)
Ziemie perskie na przełomie XV i XVI w. posiadały ludność silnie zróżnicowaną społecznie, politycznie i religijnie. Obok ludów osiadłych, rolniczych, żyły tu koczownicze plemiona pasterskie. Większość ludności wyznawała islam, choć poważną grupę stanowili chrześcijanie. Pod względem organizacji politycznej na ziemiach tych istniało około dwunastu państw i państewek. Najbardziej rozwinięte z nich znajdowały się w zachodniej części Iranu i w południowym Azerbejdżanie. Mimo tak dużych różnic w zakresie stosunków politycznych i religijnych czy zajęć i trybu życia, na całym terenie rozwinęły się stosunki feudalne. Możni zagarnęli ziemię uprawną i pastwiska, a wspólnota wiejska uległa daleko idącemu rozkładowi. Chłopi osiedli teraz na ziemi jako dzierżawcy gruntu mieli prawo zatrzymać dla siebie jedynie 20-60 procent zbiorów, resztę zaś oddawali panom. Charakterystyczną cechą tych terenów, podobnie jak i innych ziem w Azji Środkowej, był fakt, że podstawę własności feudalnej stanowiła nie tylko ziemia, ale i woda, niezbędny warunek dla istnienia wszelkiej uprawy, starannie gromadzona, rozprowadzana i dzielona pomiędzy użytkowników.
W pierwszych latach XVI stulecia muzułmańscy władcy z okolic Ardebil (południowy Azerbejdżan), Sefewidzi, zaczęli jednoczyć wielkie państwo perskie. W latach 1501-7 pod wodzą Izmaiła Sefewida (1502-24) podbili oni południowy Kaukaz i terytorium pomiędzy Kaukazem i Morzem Kaspijskim a Zatoką Perską, w 1508 r. zagarnęli Mezopotamię (Irak), a w 1510 r. ogromne tereny Cho-rezmu. Sefewidzi, występujący pod sztandarem szyityzmu* przeciwstawiali się ideologicznie Turkom, sunnitom**, reprezentującym inny odłam islamu, z którymi toczyli ze zmiennym szczęściem walki w latach 1514, 1534, 1547-55,1579-90 i 1603-12. Przedmiotem
* Szyici - odłam wyznawców islamu uznający tylko Koran, a odrzucający Sunnę, tj. zbiór tradycji maho-meta'nskiej powstały w VIII-IX w. jako uzupełnienie Koranu.
** Sunnici - muzułmanie uznający Sunnę na równi z Koranem.
12
walk były kraje zakaukaskie (Armenia, Azerbejdżan, Kurdystan) oraz Irak. Szachowi Ab-basowi I Wielkiemu (1587-1628) udało się utrzymać większość krajów zakaukaskich oraz podporządkować sobie na wschodzie Kandahar, dochodząc do granic Indii.
Sefewidzi nie ograniczali się tylko do podboju ziem perskich, ale starali się nadać im wewnętrzną zwartość i zapewnić przewagę władzy centralnej. Uznanie szyityzmu za religię obowiązującą pozwoliło im zsekularyzo-wać bogate majątki sunnickiego duchowieństwa i skonfiskować dobra opornych odszcze-pieńców. W ten sposób rozbudowano domeny państwowe i władza centralna zyskała silną podstawę finansową, jednocześnie zaś Sefewidzi starali się podporządkować sobie emirów i chanów, którzy uważali się za niezależnych, uprawnionych do prowadzenia własnej polityki. W tym celu Abbas I rozbudowywał armię i wyposażył ją w broń palną ręczną i artylerię.
Państwo sefewidzkie, mimo ciągłych walk z Turkami, w ciągu XVI i w początkach XVII w. umocniło się wewnętrznie. Wzrosła poważnie powierzchnia upraw, szczególnie zbóż, choć obok nich duże znaczenie miały sady owocowe i hodowla jedwabników. Rozwój uprawy mógł nastąpić dzięki rozbudowie systemu nawadniania; z wielką umiejętnością potrafiono prowadzić z daleka kanałami wodę w trudnych warunkach terenowych. W oparciu o produkty wiejskie mogło się rozwijać rzemiosło, takie jak tkactwo jedwabnicze i bawełniane, wytwórczość ceramiczna, obróbka metali, wyrób papieru i broni, wreszcie wyprawianie skór i produkcja wyrobów skórzanych. Jedną ze specjalności perskich, podobnie jak niektórych innych ludów Azji Środkowej, stanowiło tkanie słynnych dywanów. Wolni rzemieślnicy miejscy byli zorganizowani w cechy lub też pracowali na rzecz swego pana, jeśli byli poddanymi, podobnie jak rzemieślnicy wiejscy.
Szachowie, w dążeniu do wzmocnienia swej pozycji i dochodów, byli nie tylko największymi właścicielami ziemskimi, ale i największymi kupcami zarazem. Szach poprzez swych kupieckich agentów prowadził przede wszystkim handel jedwabiem, solą, mydłem i innymi
produktami, a nade wszystko chodziło tu głównie o korzystny handel zagraniczny. Handel monarszy był prowadzony na zasadzie monopolu i przedstawiciele szacha mogli dowolnie dyktować ceny skupu i zbytu, aby osiągnąć możliwie największy zysk. Dobrą natomiast dla kraju stronę zainteresowań handlowych szacha stanowiła rozbudowa sieci dróg, budowa mostów i kanałów.
W XVII w. po śmierci Abbasa I, państwem sefewidzkim zaczęły wstrząsać walki wewnętrzne, głównie klasowe, w postaci powstań ludowych (np. w 1629 r. powstanie Adil--Szacha). Skierowane one były przeciw feuda-łom oraz przeciwko poborcom podatkowym, jako przedstawicielom władzy centralnej, dla przeważającej większości ludów wchodzących w skład państwa Sefewidów zupełnie obcej. Klasa rządząca tłumiła jednak wszelkie wystąpienia ludowe, a zwłaszcza te, w których przejawiało się dążenie do uzyskania niezależności.
Ta obcość wyższych warstw przejawiała się szczególnie w elitaryzmie kultury perskiej - we wspaniałym budownictwie pałaców, wyszukanym smaku malarstwa, szczególnie miniatur, wreszcie w wyro Dach artystycznego tkactwa. Na użytek najwyższych warstw społecznych sprowadzano artystów z Indii, Chin i europejskich z Włoch czy Niderlandów. Przynosili oni na dwór perski nie tylko swe umiejętności, lecz również swój gust i styl. Jednak mimo tych różnorodnych wpływów wspaniale rozwijała się bogata, specyficzna sztuka perska, której cechą, na tle innych sztuk islamu, była większa swoboda tematyki. Panujący tu szyityzm nie zabraniał bynajmniej malowania zwierząt, a nawet ludzi, gdy w krajach sunnic-kich przepisy religijne ograniczały malarstwo do motywów roślinnogeometrycznych. "^
Indonezja
Indonezja, skupiająca wiele wysp wraz z .południową częścią Półwyspu Malajskiego, przedstawiała pod wzg...
gluslaw32