PAMIĘTNIKI CESARZOWEJ KATARZYNY II

Przez nią samą spisane

CZĘŚĆ PIERWSZA

Od roku 1729, w którym się urodziła, do roku 1751

Szczęście nie jest tak ślepe, jak się zazwyczaj sądzi. Jest ono często niczym innym, jak tylko skutkiem właściwych i przemyślanych przedsięwzięć, nie dostrzeżonych przez tłum, ale przecież poprzedzających wydarzenia. Częściej jeszcze jest ono wynikiem przymiotów osoby, jej charakteru i postępo­wania .

Ażeby ukazać to wyraźniej, ułożę następujący sylogizm: Przesłanka pierwsza — przymioty i charakter

druga     — postępowanie
Wynik—  szczęście lub nieszczęście.

A oto dwa uderzające tego przykłady:

PIOTR III1 KATARZYNA I

1 Piotr III Fiodorowicz (1728 1762), właśc. Karol Ulryk (przed przej­ściem na prawosławie), cesarz rosyjski w 1762 r. (1761 st. st. syn księcia Holstern-Gottorp Karola Fryderyka i Anny, córki Piotra I; po abdykacji zamordowany w Ropszy k. Petersburga (dzis. Leningrad), prawdopodobnie z inspiracji Katarzny II, swej małżonki.

PIOTR III — JEGO OJCIEC I MATKA

Matka2 jego, córka Piotra I, w dwa miesiące po tym, gdy urodził się w niedużym holsztyńskim miasteczku — Kilonii, zmarła na suchoty, udręczona tamecznym życiem i nieszczę­śliwym małżeństwem. Ojciec Piotra III, książę Holsztynu Karol Fryderyk3, bratanek Karola XII4, króla szwedzkiego, był książęciem ubogim, słabym, brzydkim, marnego zdrowia, niskiego wzrostu (proszę zajrzeć do dziennika Bergholza5, w Magazynie Buschinga6). Zmarł w 1739 roku, opiekę zaś nad jego synem, liczącym sobie wówczas lat blisko jedenaście, roz­toczył jego kuzyn, książę holsztyński i biskup Lubeki, Adolf Fryderyk7, który później na mocy pokoju zawartego w Abo8,

1 Anna Piotrowna (1708—1728); w 1725 r. wyszła za mąż za Karola Fryderyka, księcia Holstein-Gottorp.

3 Karol Fryderyk (1700—1739), książę Holstein-Gottorp.

4 Karol XII (1682—1718), król Szwecji w l. 1697—1718.

5 Bergholz von, Fryderyk Wilhelm (1699—1766), dworzanin księcia holsztyńskiego Karola Fryderyka, autor „Dziennika" opisującego jego pobyt w Rosji w 1. 1721—1725.

6 Busching Antoni Fryderyk, „Magazin fur Historie" und Geographie", Hamburg 1757.

7 Adolf Fryderyk (1710—1771), biskup Lubeki, administrator Holszty­nu, król Szwecji w 1. 1751—1771.

8 Pokój w Abo (dzis. Turku), zawarty w 1743 r., kończył wojnę rosyjsko-szwedzką 1741—1743. Na mocy jego postanowień Rosja wycofała się z oku­powanej przez siebie Finlandii, zatrzymując jej cześć południową, Szwecja zaś zgodziła się na żądanie cesarzowej Elżbiety, by następcą tronu szwedz­kiego został Adolf Fryderyk.

dzięki staraniom cesarzowej Elżbiety9 wstąpił na tron szwedz­ki. Głównym wychowawcą Piotra III był wielki marszałek jego dworu Brummer10, z pochodzenia Szwed, później wielki szambelan Bergholz, autor wspomnianego powyżej dziennika, i czterech szambelanów, spośród których dwaj, Adlerteld11, który napisał historię Karola XII, i Wachmeister byli Szwedami, zaś dwaj pozostali, Wolf i Mardefeldt — Holsztyńczykami. Księcia wychowywano jako następcę tronu szwedzkiego. Dwór jego, zbyt na Holsztyn liczny, dzielił się na kilka nienawidzących się nawzajem kotem. Każda z kotem usiłowała owładnąć księciem, wychować go po swojemu i, oczywista, wszczepić mu odrazę do tych, co byli jej przeciwnikami. Młody książę z całej duszy nienawidził Brummera i me lubił nikogo ze swego otoczenia, bowiem ludzie ci męczyli go przymusem.

Od dziesiątego roku życia Piotr zdradzał skłonność do pijaństwa Zmuszano go często do reprezentacji i nie spuszczano z oczu ani we dnie, ani w nocy W dzieciństwie i pierwszych latach pobytu w Rosji lubił dwóch starych kamerdynerów — Inflantczyka Kramera i Szweda Rumberga. Tego ostatniego przedkładał nad wszystkich Był to człowiek dość gburowaty i nieokrzesany — dragon Karola XII Brum­mer, a zatem i Bergholz, który na wszystko patrzył oczami Brummera, byli ludźmi księcia protektora i regenta. Nikt inny nie lubił tego księcia, a tym mniej jego zaufanych.

Gdy cesarzowa Elżbieta wstąpiła na tron rosyjski, posłała szambelana Korfa12 do Holsztynu po siostrzeńca, którego

9 Elżbieta Piotrowna (1709—1762/1761 st. st.), córka Piotra I cesa­rzowa rosyjska w l. 1741—1762 (1761 st. st.)

10 Brummer von, Otto, wielki marszałek dworu księcia holsztyńskiego Karola Ulryka (późn. Piotra III).

11 Adlerfeld von, Gustaw (1671—1709), autor L'histoire militaire de Charles XII, 1740, 1746. Katarzyna II myliła się twierdząc, że Adlerfeld był wychowawcą Piotra III, gdyż zginął on w bitwie pod Połtawą na 19 lat przed urodzeniem się swego rzekomego ucznia.

12 Korf Mikołaj Andriejewicz (1710—1766), szambelan cesarzowej Elżbiety.

książę regent niezwłocznie wyprawił w towarzystwie mar­szałka dworu Brummera, szambelana Bergholza i szambelana Deckena (siostrzeńca Brummera). Przyjazd księcia nie­zwykle ucieszył cesarzową. Zaraz potem wyjechała ona na koronację do Moskwy. „Postanowiła ogłosić księcia swym następcą, lecz dopiero wówczas, gdy przejdzie na prawosławie. Wrogowie marszałka dworu Brummera, a mianowicie szambelan dworu hrabia Bestużew13 i hrabia Nikita Panin14, który przez długi czas był ministrem Rosji w Szwecji, zapew­niali, ze gdy się stało wiadome, iż cesarzowa ogłosi siostrzeńca następcą rosyjskiego tronu, Brummer na wszelkie sposoby usiłował spaczyć serce i umysł swego wychowanka, podczas gdy przedtem dokładał starań, by ukształtować go godnym korony szwedzkiej. Powątpiewałam zawsze jednak w takie okrucieństwo i sądziłem, że edukacja Piotra wynikła ze zbiegu nieszczęśliwych okoliczności Opowiem o tym, co widziałam i słyszałam, a co później okazało się przemożne w skutkach.

Piotra III ujrzałam po raz pierwszy, gdy miałam jede­naście lat, w Eutin15, u jego opiekuna księcia biskupa Lubeki16 w kilka miesięcy po śmierci diuka Karola Fryderyka, ojca Piotra. Było to w roku 1739. Książę biskup zwołał do Eutin wszystkich członków rodziny, ażeby przedstawić im swego

13 Bestużew-Riumin Aleksy Piotrowicz (1693—1766), hrabia, polityk i dyplomata rosyjski, rezydent i poseł w Danii, współpracownik cesarzowej Elżbiety, wicekanclerz, a od 1744 r kanclerz, odsunięty od spraw państwo­wych, aresztowany i zesłany w 1758 r. Z zesłania powrócił po wstąpieniu na tron Katarzyny II w 1762 r Był rzecznikiem związania Rosji z Anglią, Holan­dią i Austrią przeciw Francji, Prusom i Turcji.

14 Panin Nikita Iwanowicz (1718—1783), hrabia, polityk rosyjski, poseł w Danii i Szwecji, aktywny uczestnik przewrotu pałacowego w 1762 r., który wyniósł na tron Katarzynę II. Był współtwórcą tzw. „systemu pomoc­nego", tj. bloku państw Europy pomocnej, w l. 1763—1781 był prezydentem Kolegium Spraw Zagranicznych.

15 Eutin — miejscowość w Holsztynie.

16 u jego opiekuna — Adolfa Fryderyka, biskupa Lubeki i administra­tora Holsztynu.

wychowanka. Moja babka, matka księcia biskupa17, i moja matka18 — jego siostra, przybyły do Hamburga wraz ze mną. Miałam wtedy dziesięć lat. Byli tam jeszcze ponadto książę Augustyn19 i księżniczka Anna 20, brat i siostra księcia protektora i regenta Holsztynu. Tu usłyszałam, jak zgromadze­ni krewni mówili pomiędzy sobą. że młody książę ma skłon­ność do trunków, że jego przyboczni nie pozwalają mu pić zbyt wiele przy stole, że jest uparty i wybuchowy, nie lubi swoich dworzan, a zwłaszcza Brummera, że z usposobienia jest dość żywy, ale chorowity i słabej konstytucji. Rzeczy­wiście cerę miał bladą, wydawał się słabowity i delikatnej budowy. Od tego dziecka żądano, by zachowywało się jak człowiek dorosły. Ciążyło mu to i było nieustannym przymu­sem. Sztuczność i nieszczerość z zewnętrznych form zacho­wania przemieniły się w charakter.

Wkrótce po przyjeździe owego holsztyńskiego dworu do Rosji zjawiło się tam poselstwo szwedzkie prosząc cesa­rzową, by zezwoliła swemu siostrzeńcowi zostać następcą tronu szwedzkiego. Jednakże Elżbieta, która swe zamiary w tym względzie oznajmiła we wstępnych klauzulach pokoju w Abo, jak to zostało już wspomniane, odpowiedziała Zgro­madzeniu Szwedzkiemu, że siostrzeniec jej odziedziczy tron rosyjski, że nie odstępuje od wstępnych klauzul pokoju w Abo, zgodnie z którym następcą tronu szwedzkiego winien zostać książę-regent Holsztynu. Starszy brat księcia regen­ta21 na krótko przed śmiercią Piotra I zaręczony został z cesarzową Elżbietą. Do małżeństwa nie doszło, gdyż na­rzeczony zmarł na ospę w kilka tygodni po zaręczynach. Jednakże cesarzowa Elżbieta wspominała owego księcia

17 Moja babka — Albertyna Fryderyka, żona Chrystiana Augusta, biskupa Lubeki.

18 moja matka — Joanna Elżbieta (1711—1760), księżna Anhalt-Zerbst.

19 August Fryderyk (1711—1785), książę Holsztynu.

20 Anna (1709—1768), księżna Holsztynu.

21 Karol August (1706—1727), książę Holsztynu, narzeczony Elżbiety Piotrownej, późniejszej cesarzowej rosyjskiej.

z  wielką czułością,  którą okazywała też wszystkim jego krewnym.

Tak więc Piotr III złożywszy wyznanie- wiary wedle obrządku kościoła prawosławnego ogłoszony został następcą Elżbiety i wielkim księciem Rosji22. Jego opiekunem ducho­wym został Symeon Todorski, późniejszy biskup Pskowa23. Książę został ochrzczony i wychowany wedle zasad nie­zwykle surowego i wyzbytego tolerancji obrządku luterańskiego. Od dzieciństwa nie chciał się niczego uczyć, ja zaś słyszałam od jego przybocznych, że w Kilonii zarówno w nie­dzielę, jak w dnie świąteczne było niezmiernie trudno nakło­nić go, by poszedł do kościoła i wypełnił pobożne obrządki, i że w rozmowach z Symeonem Todorskim zdradzał on zazwyczaj niechęć do religii.

Jego Cesarska Wysokość podejmował spór w każdym przedmiocie i często używano jego przybocznych, aby ostu­dzili te zapały i powściągnęli wielkiego księcia. Wreszcie po wielu nieprzyjemnościach poddał się we wszystkim woli cesarzowej — swej ciotki; jednakże, bądź z uprzedzenia, nawyku, albo też przekory, powtórzył kilkakrotnie, że milej by mu było odjechać do Szwecji, niż pozostać w Rosji. Brummer, Bergholz i inni Holsztyńczycy pozostali przy nim aż do czasu zawarcia małżeństwa. Dla pozoru przydano do nich kilku nauczycieli. Nauczyciel rosyjskiego języka Izaak Wiesiełowski24 od samego początku przychodził rzadko, a potem w ogóle się nie pojawiał. Profesor Stehlin25, który miał mu wykładać matematykę i historię, tylko się

22 Piotr III (dawn. Karol Ulryk) został w 1742 r. ogłoszony następcą tronu po cesarzowej Elżbiecie. Od tej chwili przysługiwał mu tytuł wielkiego księcia.

23 Symeon Todorski, archimandryta monasteru Ipatiewskiego koło Kostromy, później biskup Pskowa.

24 Wiesiełowski Izaak Pawłowicz (1688—1754), członek Kolegium Spraw Zagranicznych.

25 Stehlin Jakub Jakowlewicz (1709—1785), matematyk, profesor Petersburskiej Akademii Nauk.

z nim, prawdę rzekłszy, zabawiał i służył mu za błazna. Najpilniejszy był baletmistrz Laude, który uczył go tańca W swych wewnętrznych apartamentach wielki książę zajęty był wyłącznie musztrowaniem kilku służby, których mu przydano do obsługi. Nadawał im stopnie i rangi wojsko­we, a potem wedle kaprysu degradował. Były to zaiste dziecin­ne zabawy, wprost nieustanna dziecinada Był w ogóle bardzo dziecinny, choć miał już szesnaście lat

1744

W roku 1744, 9 lutego, Katarzyna II ze swą matką przybyły do Moskwy, gdzie znajdował się podówczas dwór rosyjski.

Dwór rosyjski podzielony był wtedy na dwie wielkie frakcje czy partie. Na czele pierwszej, która znowu zaczynała podnosić się z upadku, stał wicekanclerz hrabia Bestużew - Riumin. Wzbudzał znacznie więcej lęku niż sympatii, był niezwykle wścibski i podejrzliwy, stanowczy i niewzruszony w swych poglądach, dość twardy dla podwładnych, jako wróg nieprzejednany, ale przyjaciel dla przyjaciół, których nie opuszczał, póki go me zdradzili, był poza tym trudny we współżyciu i w wielu przypadkach małostkowy. Kierował departamentem spraw zagranicznych. Przed wyjazdem dworu do Moskwy poniósł porażkę w walce z zaufanymi cesarzowej, których usiłował odsunąć, teraz jednak zaczynał odzyskiwać wpływy. Trzymał się Anglii oraz dworów wiedeńskiego i drezdeńskiego. Przybycie Katarzyny II i jej matki było mu niemiłe jako sprawa ułożona przez przeciwną frakcję w taje­mnicy przed nim. Miał mnóstwo wrogów, ale wszyscy przed nim drżeli. Przewagę nad innymi dawała mu godność, którą piastował, zaś pod względem charakteru przewyższał on niepomiernie osoby z politycznych antyszambrów. Partia przeciwna Bestużewowi trzymała stronę Francji, którą po­pierały Szwecja i król pruski. Duszą tej partii był markiz

de la Chetardie26, matadorami zaś przybyli na dwór Hol-sztyńczycy. Przeciągnęli oni na swą stronę Lestocqa27 — jedną z osób najbardziej czynnych w przewrocie, który wy­niósł na tron rosyjski cesarzową Elżbietę. Lestocq w dużym stopniu posiadał jej zaufanie. Służył cesarzowej Katarzy­nie I28, po jej śmierci zaś został nadwornym chirurgiem Elżbie...