R.Scruton - Przewodnik po kulturze nowoczesnej dla inteligentnych.pdf - teoria-literatury

Pojęcie kultury wyskoczyło w pełnej zbroi z głowy Johanna

Gottfrieda Herdera w połowie XVIII wieku i od tamtego

czasu wiedzie życie pełne walk. Według Herdera Kultur jest dla

ludzi tym, czym życiodajna krew dla organizmu; jest strumie

niem moralnej energii, która utrzymuje więzi społeczne, a więc

i społeczeństwo samo w stanie nienaruszonym. Zivilisation, prze

ciwnie, jest jakby zewnętrzną okleiną złożoną z obyczajów, pra

wa i specjalistycznej wiedzy technicznej. Różne narody mogą

egzystować w obrębie jednej cywilizacji, ale zawsze będą się

wyróżniać swą własną kulturą, ponieważ kultura określa to,

czym są.

Idea ta rozwinęła się w dwóch kierunkach. Niemieccy ro

mantycy (Schiller, Fichte, Schelling, Hegel, Hölderlin) idąc

w ślady Herdera, pojmowali kulturę jako esencję definiującą

naród, jako wspólną duchową siłę, która przejawia się we

wszelkich obyczajach, wierzeniach i praktykach ludu. Kultura,

jak twierdzili, kształtuje język, sztukę, religię i historię, i odciska

swe znamię nawet na najmniej znaczących wydarzeniach. Żaden

członek. społeczeństwa, choćby źle wykształcony, nie jest po

zbawiony zupełnie kultury, ponieważ kultura i przynależność

do społeczeństwa są jednym i tym samym.

Inni autorzy, bliżsi bardziej klasykom niż romantykom, in

terpretowali to słowo w jego znaczeniu łacińskim. Dla Wilhel

ma von Humboldta, ojca idei nowoczesnego uniwersytetu,

kultura nie oznaczała niekontrolowanego wzrostu, lecz kulty

wowanie. Nie każdy posiada znaczący zasób kultury, bo nie

każdy dysponuje wolnym czasem, skłonnością czy zdolnością

do uczenia się tego, co jest nieodzowne, aby można mu było

CZYM JEST KULTURA?

nadać miano człowieka kulturalnego. Nawet wśród ludzi kul

turalnych niektórzy są bardziej kulturalni niż inni. Celem ist

nienia uniwersytetu jest zachowanie i powiększenie dziedzictwa

kulturalnego oraz przekazanie go kolejnym pokoleniom.

Te dwie idee nadal nam towarzyszą. Pierwsi antropolodzy

przyjęli koncepcję Herdera i pisali o kulturze jako praktykach

i wierzeniach, które kształtują poczucie tożsamości plemienia.

Każdy członek plemienia posiadać musi więc pewien zasób

kultury, ponieważ tego właśnie wymaga przynależność plemien

na. Matthew Arnold i krytycy literaccy, na których wpłynął (włącz

nie z Eliotem, Leavisem i Poundem) poszli w ślady Humboldta

uważając kulturę za własność wykształconej elity; za osiągnię

cie, które wymaga zaangażowania intelektu oraz studiów

Aby uniknąć nieporozumień, wprowadzę rozróżnienie po

między „kulturową wspólnotą", którą opisuje antropolog, a „kul

turą wysoką", która jest formą znawstwa, wręcz koneserstwa.

To czysto negatywne rozróżnienie nie mówi nam jednak, czym

w istocie jest kultura wysoka: czy jest ona jedną rzeczą, wielo

ma, czy też jest wielką wartością, jaką widzieli w niej Arnold

i jego zwolennicy. Jest zatem rzeczą oczywistą, że muszę po

wrócić do tego rodzaju kwestii, a konieczność ta jest tym

większa, że — w przeciwieństwie do ludzi, których znam —

zgadzam się z Matthew Arnoldem. Reprezentuję zatem pogląd,

że wysoka kultura naszej cywilizacji obejmuje wiedzę o wiele

bardziej znaczącą niż ta, którą można zdobyć korzystając wy

łącznie z kanałów popularnej komunikacji. Jest to przekonanie

trudne do uzasadnienia, a jeszcze trudniej z nim żyć; zaiste, nie

przemawia za nim nic poza jego prawdziwością.

Te dwa pojęcia kultury uwikłały się w kontrowersje ciągną

ce się przez całą współczesność. Na gruzach, jakie pozostały

po wielu stoczonych przez nie bitwach wyrosła koncepcja

trzecia. „Wspólna kultura" jakiegoś plemienia jest oznaką jego

wewnętrznej spoistości. Ale plemiona znikają z naszego świata,

podobnie jak wszystkie formy społeczeństwa tradycyjnego.

Obyczaje, praktyki, święta, rytuały i wierzenia zyskały płynną

i niepewną jakość, która odzwierciedla naszą współczesną eg-

CZYMJEST KULTURA?

zystencję — koczowniczą i pozbawioną korzeni egzystencję;

egzystencję ludzi unoszących się na falach eteru, tworzących

globalną wioskę. Mimo to, i wbrew wszelkim wygodom oraz

oszczędzającym nasz wysiłek urządzeniom, które czynią in

nych ludzi mniej nam niezbędnymi, mieszkańcy nowoczesne

go miasta są istotami społecznymi w takim samym stopniu,

jak byli nimi członkowie tradycyjnych plemion. Nie potrafią

oni żyć w spokoju, dopóki nie zyskają tożsamości społecznej,

owej szaty, która stanowiąc ich zewnętrzną reprezentację wo

bec innych, daje im jednocześnie pewność siebie. To poszuki

wanie „tożsamości" przenika nasze współczesne życie. Cho

ciaż jest to rzecz dość płynna i na przestrzeni ludzkiego życia

może zmienić swój kierunek kilka razy, a nawet zmieniać go

może dwa razy do roku, ma ona wiele wspólnego z przywią

zaniem, jakie członek plemienia żywi wobec wspólnej kultury.

Kultywowanie „tożsamości" to sposób „bycia dla innych",

albo, aby posłużyć się żargonem egzystencjalistycznym, spo

sób zyskiwania przestrzeni w świecie publicznym; opiera się na

wyborze, smaku, posiadaniu wolnego czasu, karmi się popu

larną sztuką i rozrywką. W najszerszym rozumieniu jest to

dzieło wyobraźni — pod tym względem przypomina wysoką

kulturę tradycji literackiej i artystycznej.

Ta trzecia koncepcja kultury —• kultury popularnej, jak będę

ją dalej nazywał — stała się przedmiotem zainteresowania so

cjologii. Definiuje ona przedmiot „studiów kulturalnych" —

akademickiej dyscypliny stworzonej przez Raymonda WiUiam-

sa, którego intencją było zastąpienie nią badań nad literaturą

i kulturą języka angielskiego. Williams był krytykiem literackim,

ale jego egalitarystyczne sympatie spowodowały, że zbuntował

się przeciwko elitarnej tradycji w literaturoznawstwie. Argu

mentował on, że obok elitarnej kultury wyższych klas zawsze

istniała inna, bynajmniej nie gorsza, kultura ludowa, za po

mocą której lud podkreślał swą solidarność w obliczu ucisku,

określał tożsamość społeczną i wzmacniał swe poczucie przy

należności. Antyelitaryzm Williamsa poruszył odpowiednią strunę

i koncepcja kultury uległa poszerzeniu tak dalece, aby można

CZYM JEST KULTURA?

było objąć nią również formy sztuki popularnej oraz współ

czesnej rozrywki. W rezultacie owego poszerzenia akademic

kiego pojęcia kultury, zaczęło ono tracić swój dotychczasowy

i specyficzny charakter. Każdy rodzaj działalności człowieka,

każde dzieło rąk ludzkich jest uważane za część kultury, jeśli

jako produkt interakcji społecznej sprzyja kształtowaniu się

tożsamości. Istnieją dwa rodzaje kultury popularnej: odziedzi

czony i nabyty. Globalizacja doprowadziła do zaniku odzie

dziczonych (ludowych) kultur w Europie i Ameryce, i do

zastąpienia ich skomercjalizowaną papką, której istotę oma

wiam w dalszych rozdziałach. Pewne części kultury ludowej —

zwłaszcza muzyka — stały się surowcem dla sztuki wysokiej,

pojawiając się ponownie w przekształconej twórczo postaci w

dziełach Bartoka, Vaughana Williamsa i Coplanda. Pozostałe jej

elementy utraciły charakter odziedziczonej po przodkach tra

dycji, stając się skomercjalizowanym „dziedzictwem", które dziś

spogląda na nas z gablot muzeów etnograficznych. Ludzie

współcześni mogą być oczarowani ludowymi strojami, tańca

mi i festiwalami, ale nie odnajdują już swej tożsamości za ich

pośrednictwem, a to oznacza tylko jedno •— że kultura ludowa

jest już martwa. „Folk" jest obecnie już tylko jednym ze stylów

muzyki pop; nie wyrasta on już bezpośrednio z dziedzictwa

żadnej istniejącej współcześnie wspólnoty.

Idea kultury stworzona przez Herdera ma charakter „par-

tykularystyczny". Kulturę definiuje Herder jako coś, czego istotą

jest odrębność — jako wyspę „my" na oceanie „oni". Kon

cepcja Humboldta jest natomiast „uniwersalistyczna": dla Hum

boldta człowiek kulturalny postrzegając ludzkość jako całość,

znając sztukę i literaturę innych narodów, sympatyzuje z życiem

ludzkim, przejawiającym się we wszysddch jego wyższych for

mach i aspiracjach.

Dlaczego używamy tego samego słowa na określenie dwóch

aż tak sprzecznych względem siebie idei? Dlaczego pisać książ

kę o kulturze, która traktuje „kulturę wspólną" i „kulturę wy

soką", jakby były one w jakiś głęboki sposób ze sobą powią

zane? Jako człowiek wykształcony sympatyzuję z Humboldtem

CZYM JEST KULTURA?

i Matthew Arnoldem, ale jako staromodny Anglik skłaniam

się ku koncepcji Herdera. Co więcej, jednym z motywów,

jakim kierowałem się pisząc tę książkę, jest poczucie, że obie te

sympatie mają wspólne źródło.

Tak czy owak, musimy jednak wyjść z założenia, że oma

wiając kulturę, obracamy się w kręgu trzech lub więcej różnych

koncepcji jej dotyczących. Gdybyśmy zadali proste pytanie:

„Czy pasta do zębów jest częścią kultury?", Herder odpowie

działby: „Zdecydowanie nie, chociaż może być ona częścią cy

wilizacji". Arnold również odpowiedziałby „nie", dodając jed

nak, że pasta do zębów używana przez Pam Germ w Portrecie

tasiemca, stanowi część kultury narodowej, choć być może tej

niezbyt wysokich lotów. Profesor kulturoznawstwa prawdo

podobnie odpowiedziałby: „Oczywiście, pasta do zębów jest

częścią kultury", ponieważ jest ona sposobem, w jaki ludzie

formułują i wyrażają swą tożsamość społeczną, a decyzja o jej

użyciu, bądź nie, jest decyzją, w której bierze się pod uwagę

również innych ludzi. (Wyobraźcie sobie Amerykę bez pasty

do zębów!)

Metodę, którą się posługuję, można by nazwać archeolo

giczną. Będę w mej książce badał warstwy nowoczesnej świa

domości, niektóre — niczym warstwy geologiczne — bardzo

stare, inne zaś, powstałe stosunkowo niedawno, ciągle jeszcze

fermentujące. Zacznę od rozważań nad wspólną kulturą i jej

miejscem w życiu plemienia. Być może zaczynanie od tego jest

czymś ekscentrycznym, ale takim byłoby również zaczynanie

od czegokolwiek innego. Ci, którzy piszą o kulturze w spo

sób tradycyjny, rzadko od czegokolwiek zaczynają. W lite

raturze, z którą miałem okazję się zetknąć, pisarze skłonni są

zaczynać swój dyskurs in mediis rebus, walcząc po jednej czy po

drugiej stronie w bitwach, w których panuje dziś takie zamie

szanie, że już mało kto rozumie, o co w nich naprawdę cho

dzi. A dzieje się tak nie dlatego, że widzą drzewa nie widząc

lasu, lecz dlatego, że nie sięgnęli do korzeni drzew, do życia,

które dyskretnie dostarcza im pokarmu.

R.Scruton - Przewodnik po kulturze nowoczesnej dla inteligentnych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: