Władysław Kopaliński
Słownik mitów i tradycji kultury
PWZN
Print 6
Lublin 1997
Przedruku dokonano
na podstawie pozycji
wydanej przez Państwowy
Instytut Wydawniczy
Warszawa 1985
(c) Copyright by
Władysław Kopaliński 1985
Isbn 83-06-00861-8
Redakcja techniczna
wersji brajlowskiej:
Piotr Kaliński
Skład, druk i oprawa:
PWZN Print 6 sp. z o.o.
20-218 Lublin, Hutnicza 9
tel./fax: 0-81 746-12-80
e-mail: print6@lublin.top.pl
Wstęp
Jest prawdą niemal banalną, że warunki życia współczesnego, rozwój nowych
dziedzin nauki i techniki, a także rosnąca specjalizacja coraz bardziej
oddalają nas od naszego dziedzictwa kulturowego. I to właśnie dziś, w
czasach, kiedy mamy w kraju więcej ludzi wykształconych niż kiedykolwiek
przedtem. Coraz trudniejszy staje się dostęp do niematerialnej schedy
przekazanej nam przez liczne pokolenia przodków.
A przecież świadomy udział w tej schedzie, którego znaczenie łatwo się
gubi w krzątaninie dnia powszedniego, jest sprawą niezmiernej wagi (choć
nie dającą się zważyć), bo stanowi o poczuciu przynależności do kultury
narodowej, europejskiej, śródziemnomorskiej, bo decyduje o uczestnictwie w
zbiorowej świadomości społecznej.
Słownik niniejszy zrodził się z chęci przeciwdziałania, choćby w
najskromniejszej mierze, temu procesowi rwania się więzi kultury. Znam z
własnego doświadczenia kłopoty czytelnika, widza czy słuchacza, pragnącego
pójść tropem jakiegoś słowa, w którym domyśla się ukrytych znaczeń rodem z
naszego dziedzictwa humanistycznego. Spróbowałem więc, kierując się własnym
rozeznaniem i doświadczeniem, dokonać wyboru haseł w zakresie mitu i
tradycji kultury w najszerzej rozumianym sensie tych dość zresztą płynnych
pojęć. Granice wyboru zakreśliła konieczność pomieszczenia się w jednym,
choćby obszernym tomie.
Cóż zatem weszło do Słownika? Jego główne tematy można by ująć w szereg
wątków. A więc:
- postacie i wydarzenia z Biblii,
- bóstwa i bohaterowie mitologii śródziemnomorskich i północnych,
- bohaterowie legend, sag, epopei, romansów, poematów, pieśni, żywotów,
bajek, folkloru, tradycji ludowej,
- bohaterowie narodowi i ludowi, otoczeni legendą historyczni władcy,
wodzowie, buntownicy, zbójcy,
- legendarni i historyczni nosiciele cywilizacji, odkrywcy nowych lądów i
nowych dziedzin wiedzy,
- słynne (w świecie rządzonym przez mężczyzn) kobiety,
- słynne dynastie i rody,
- słynne bitwy,
- miejsca i budowle historyczne, arcydzieła architektury, malarstwa,
rzeźby, muzyki, zwłaszcza jako ilustracje mitu lub historii,
- popularne pieśni ludowe i narodowe, opery, operetki, musicale,
- postacie literackie, te zwłaszcza, które pozostają żywe i znaczące
również poza kontekstem książki czy sztuki teatralnej (przynajmniej zdaniem
autora Słownika),
- wyrazy o znacznej liczbie odniesień do kultury, historii i tradycji
(por. Imię, Jabłko, Diabeł, Pierścień), o szczególnym znaczeniu dla
tradycji polskiej (por. Szabla, Szlachta, Koń),
- grupy znaczeniowe (por. Rodzina, Prowincjonalizmy, Głosy ptaków),
- wyrazy polskie rzadko już goszczące w słownictwie czynnym, których nie
ma potrzeby używać, ale które powinno się znać i rozumieć.
Ta lista jeszcze wszystkiego nie wyjaśnia. Należy tu stwierdzić, że
Słownik niniejszy nie jest ani encyklopedią, ani leksykonem w tym
znaczeniu, w jakim potocznie rozumie się te słowa, a zatem mniej lub
bardziej pełnym kompletem wiadomości. Nie zdziwi nas przeto, że choć
znajdziemy wśród haseł Dantego ("dantejskie sceny", "dantejskie piekło") i
Homera ("homeryckie boje", "homeryczny śmiech", "kwestia homerowa"), nie
doszukamy się tam stu innych znakomitości literackich z Szekspirem i
Mickiewiczem włącznie; że hasłem jest Platon ("bryły Platona", "cykl
platoński", "jaskinia Platona", "miłość platoniczna"), a nie Arystoteles,
Kartezjusz, Kant czy Marks; że wśród haseł znajdą się ci, a nie inni
królowie, wodzowie, mężowie stanu, uczeni, bohaterowie powieści i dramatów;
że Słownik poświęca nieraz więcej miejsca i uwagi postaciom z dawnych
bajek, legend i romansów oraz ich współczesnym odpowiednikom książkowym,
filmowym, operowym czy operetkowym niż niejednemu bohaterowi wielkiej
literatury.
O umieszczeniu nazwy dzieła sztuki, utworu lit., archit. itd. jako hasła
głównego decyduje w większości wypadków wartość nazwy jako sygnału.
Znajdziemy tam więc imiona własne, takie jak np. La Scala, Kórnik, Ermitaż,
Łazienki, Appassionata, Mona Lisa, Iliada; nie znajdziemy natomiast imion
pospolitych, takich jak np. Koncert fortepianowy a-moll Schumanna czy
Martwa natura Wyczółkowskiego. Opowieści kanterberyjskich szukać trzeba pod
hasłem Opowieść, kościoła św. Katarzyny - pod Kraków, a Żurawia nad Motławą
- pod Gdańsk.
Chronologia postaci i wydarzeń Słownika kończy się w zasadzie około
połowy Xix wieku, wraz z pojawieniem się prasy popularnej, telegrafu i
reportażu fotograficznego, choć nie brak od tej zasady wyjątków.
Użyteczność słownika ujawnia się dopiero w dłuższym z nim obcowaniu, w
praktyce; zwłaszcza jeśli to słownik gatunkowo nowy, a przy tym autorski, a
więc nieco subiektywistyczny, mimo że, jak wszystkie słowniki, czerpie z
setek najróżniejszych źródeł. Dlatego w pracy nad jego kolejnymi wydaniami
szczególną wartość będą zapewne miały uwagi i spostrzeżenia Czytelników
pierwszego wydania.
15 V 1979
Wymowa
Wymowę obcojęzycznych haseł głównych podawano zaraz za hasłem, w
nawiasach ze skrótem "wym.", przy czym nieraz jest to wymowa tylko części
wyrazu hasłowego albo, przy hasłach kilkuwyrazowych, wymowa tylko jednego z
tych wyrazów. Wymowę tę podano w sposób uproszczony i przybliżony. W języku
francuskim akcent pada zawsze na ostatnią sylabę wyrazu.
Hasła i odsyłacze
Słownik wyróżnia dwa rodzaje haseł:
Hasła Główne ułożone są w porządku alfabetycznym.
Podhasła ułożone są w zasadzie również w porządku alfabetycznym, od
którego wszakże odstępowano w wypadkach, gdy praktyczniejsze było
zastosowanie innego porządku, np. chronologicznego bądź rzeczowego, czy
nawet mieszanego.
Odsyłacze oznaczane są skrótem zob. (tzn. zobacz dalszy ciąg wyjaśnienia)
albo por. (tzn. porównaj z pojęciem pokrewnym, podobnym, równoległym itd.).
Odsyłacz:
Tajemnica (stanu) lub (Tajemnica: stanu) oznacza odesłanie do podhasła
Tajemnica stanu w haśle głównym Tajemnica.
Cytaty z Biblii pochodzą z różnych przekładów.
Skróty
a. - albo
amer. - amerykański
anat. - anatomia, anatomiczny
ang. - angielski
anglos. - anglosaski
Ap. - Apostolskie
Apok. - Apokalipsa (Objawienie św. Jana)
arab. - arabski
aram. - aramejski
archeol. - archeologia
archit. - architektura, architektoniczny
art. - artystyczny
astr. - astronomia
atm. - atmosferyczny
austr. - austriacki
awest. - awestyjski
b. - bardzo
belg. - belgijski
białorus. - białoruski
biol. - biologia
bizant. - bizantyjski
bot. - botanika, botaniczny
Brit. Mus. - British Museum (zob.)
bryt. - brytyjski
bułg. - bułgarski
C - Celsjusza
celt. - celtycki
cerk.- - cerkiewno-
chem. - chemia, chemiczny
chiń. - chiński
chrześc. - chrześcijański
cz. - część
czes. - czeski
d.- - dolno-
dawn. - dawniej
Deut. - Deuteronomium (zob.)
dł. - długość
dosł. - dosłownie
dpn. - dopełniacz
druk. - drukarstwo
duń. - duński
egip. - egipski
ekon. - ekonomia, ekonomiczny
etn. - etnografia
etym. - etymologia
europ. - europejski
Ew. - Ewangelia
Ex. - Exodus (zob.)
farm. - farmacja
filoz. - filozoficzny
fiń. - fiński
flam. - flamandzki
fr. - francuski
g.- - górno-
Gen. - Genesis (zob.)
geogr. - geografia, geograficzny
germ. - germański
gł. - głównie, główny
godz. - godzina
gr. - grecki
gram. - gramatyka, gramatyczny
gwar. - gwarowy
handl. - handlowy
hebr. - hebrajski
hist. - historyczny
hiszp. - hiszpański
hol. - holenderski
i in. - i inne (inni)
ind. - indyjski
irań. - irański
irl. - irlandzki
iron. - ironicznie
isl. - islandzki
jap. - japoński
jęz. - język
językozn. - językoznawstwo, językoznawczy
jid. - jidysz
jug. - jugosłowiański
jw. - jak wyżej (wyjaśniono)
kat. - katolicki
Kor. - (do) Koryntian
kośc. - kościół, kościelny
ks. - księga, księgi
Kunsthist. Mus. - Kunsthistorisches Museum (zob.)
lekc. - lekceważąco
Lev. - Leviticus (zob).
l.mn. - liczba mnoga
l.poj. - liczba pojedyncza
lud. - ludowy
łac. - łacina, łaciński
Łuk. - Łukasz
m - metr
M. - Morze
Mat. - Mateusz
Maurits. - Mauritshuis (zob.)
med. - medycyna
Metrop. Mus. - Metropolitan Museum of Art (zob.)
m.in. - między innymi
mit. - mitologia
Mł. - Młodszy
Mus. Naz. - Museo Nazionale (zob.)
muz. - muzyka, muzyczny
muzułm. - muzułmański
n.- - nowo-
...
Agamma