Stanisław Burkot, Kontemplacja i pasja życia – Jarosław Iwaszkiewicz
[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron
Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. we wsi Kalnik koło Kijowa. Jego ojciec brał udział w powstaniu styczniowym, był nauczycielem w domu barona Karola Taubego, potem buchalterem w cukrowniach w Sitkowicach i w Kalniku. Matka (z domu Piątkowska) wychowywała się w rodzinie Karola Taubego jako krewna jego żony.
W 1902 r. po śmierci ojca Iwaszkiewicz przeniósł się z matką do Warszawy. W 1904 r. wrócili na Ukrainę, do Elizawetgradu (dziś Kirowograd), gdzie Iwaszkiewicz chodził do gimnazjum. W 1909 r. przeniósł się do gimnazjum w Kijowie, które ukończył w 1912.
W latach 1912–18 studiował prawo w Kijowie i uczęszczał do szkoły muzycznej oraz konserwatorium. Przyjaźnił się ze Stefanem Knabe, Mikołajem Niedźwiedzkim i Rosjaninem Jerzym Mikłucho-Makłajem, którego stryj był podróżnikiem i badaczem przyrody Nowej Gwinei. Ich portrety zamieszczał w swoich utworach. Przyjaźnił się też z Karolem Szymanowskim, z którym był spowinowacony przez rodzinę Taubego.
W 1915 r. w Kijowie Iwaszkiewicz ogłosił swój pierwszy wiersz Lilith w czasopiśmie „Pióro”. Nawiązał współpracę z teatrem Studio Stanisławy Wysockiej.
W Kijowie spotkał się z twórczością Oskara Wilde’a, Rimbauda, muzyką Bacha i Beethovena, z kulturą Wschodu – te elementy widać w jego późniejszej twórczości.
Wakacje 1909–20 spędzał często jako nauczyciel w dworach szlacheckich (pisze o tym w Książce moich wspomnień).
Jesienią 1918 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie związał się z grupą Skamander i kawiarnią Pikador. Nawiązał współpracę ze „Zdrojem”, organem ekspresjonistów. Od 1920 do 1923 r. pracował w redakcji „Kuriera Polskiego”. W latach 1923–25 był sekretarzem marszałka sejmu Macieja Rataja. Przyjaźnił się z Tuwimem, Lechoniem, Wierzyńskim i Horzycą.
W 1925 r. odbył pierwszą wycieczkę do Paryża. Odtąd często podróżował. W latach 1927–32 pracował w wydziale prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a w latach 1932–36 pełnił funkcję sekretarza poselstwa w Kopenhadze i w Brukseli.
W 1928 r. zamieszkał w Stawisku w Podkowie Leśnej pod Warszawą i tam spędził II wojnę światową, uczestnicząc w tajnej pracy kulturalnej.
Po wojnie pracował w redakcji „Życia Literackiego” (poznańskiego), w „Nowinach Literackich” i w „Twórczości” (od 1955 r.). Pełnił też funkcje społeczne: prezesa Związku Literatów Polskich, przewodniczącego Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju, posła na Sejm. Otrzymał m.in. Order Sztandaru Pracy I klasy i Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Jarosław Iwaszkiewicz zmarł 2 maca 1980 r.
***
Z pisarzy debiutujących w XX-leciu tylko Stanisław Piętak, Jalu Kurek i Jarosław Iwaszkiewicz pozostali wierni poezji i prozie równocześnie. Wielu problemów zawartych w opowiadaniach i powieściach Iwaszkiewicza nie da się wyjaśnić bez odwołań do jego poezji. To poezja była czynnikiem pierwotnym, to ona oddziaływała na prozę.
W okresie debiutu pisarza powstało wiele prób prozy poetyckiej, uporządkowanej rytmicznie, np. Zenobia Palmura, Legendy i Demeter, Wieczór u Abdona, Ucieczka do Bagdadu.
Cechy prozy inspirowane poezją:
· szczególna rola obrazu
· osobisty punkt widzenia, dzięki któremu autor przekazuje swoje rozumienie świata – nie przez jego komentowanie, ale przez typ własnej wrażliwości na całość bodźców (jak w liryce bezpośredniej i pośredniej)
· proza związana jest z biografią autora, eksponuje pierwiastek osobisty przez posługiwanie się narracją w 1. osobie (~ formy gawędy)
· w utworach z narratorem bezosobowym obecność autorskiego „ja” przejawia się w samym doborze obrazów, w powracających motywach, w koncepcji losu człowieka, w sensie filozoficznym
· wiersz Odwiedziny miejsc ulubionych w młodości zawiera motyw heraklitowego panta rhei, które rodzi nieunikniony smutek – to naczelny motyw prozy autora, m.in. w Pannach z Wilka
· połączenie czynnika osobistego, lirycznego z epicką pasją poznawania i utrwalania świata
Proza Iwaszkiewicz poszukuje nowych rozwiązań odwiecznego dylematu literatury epickiej – konieczności fikcji i potrzeby autentyzmu. Iwaszkiewicz notuje nie tylko to, co przeżywał, ale i jak przeżywał. Osobisty ton prozy zbliża go do Prousta i Gide’a.
Młodzieńcze utwory – silne związki z poezją. Wiele pokrewnych rozwiązań stylistycznych, powtarzanie motywów i tematów, np. w Ucieczce do Bagdadu (powstała na Ukrainie, drukowana w czasopiśmie „Naród” w 1920 r.), w Hilarym, synu buchaltera (1923).
· Hilary... wiąże świat przedstawiony z osobistym życiem pisarza w Warszawie, ale szczegóły uległy literackiej transformacji; autobiografizm widać w licznych dygresjach, które prezentują bezpośrednio przeżycia autora
· z Proustem i Gidem łączy go eksponowanie czynnika autobiograficznego i manifestacyjnie obwieszczana zasada „szczerości”
· Hilary... nawiązuje też do Słowackiego, którego kult przejęło pokolenie Iwaszkiewicza po Młodej Polsce
Tom opowiadań Legendy i Demeter:
· manifestacja tych samych postaw, jakie zapisały się w poezji: w Oktostychach, Kasydach i w Dionizjach
· ślady ekspresjonistycznych powiązań ze „Zdrojem” w sferze stylistycznej; kontrastują z próbami prozy nastrojowej, wyraźnie odstającej od tradycji modernizmu
Powieść Księżyc wschodzi (1925):
· czynnik autobiograficzny spełnia nowe funkcje
· powieść oparta jest na nurcie wspomnień, ukazuje środowisko przyjaciół z okresu kijowskiego
· celem jest analiza własnej osobowości w chwili jej kształtowania się, określenie dróg ideowych, jakimi kroczyło całe pokolenie
· powoli powstaje nowa stylistyka, wyzwolona od nadmiernej ilości ozdób, prosta, wierna zmysłom – węchowi, wzrokowi, dotykowi
· powieść zamyka pewien etap doświadczeń warsztatowych, ale jeszcze nie otwiera nowego
Powieść Zmowa mężczyzn (1930):
· kontynuuje zwrot ku zwykłości, codzienności
· bohater, Władek Sawicki, świadomie został pozbawiony wszelkich cech niezwykłości (dotąd postaci wywodziły się ze świata artystów, można było się domyślać ich bogatego życia wewnętrznego i wrażliwości na piękno)
· rozrasta się nie jak dotąd dociekliwość w głąb własnej osobowości czy motyw refleksji nad dojrzewaniem własnej psychiki, ale rejestracja różnych zjawisk życia, reguł losu ludzkiego
· umierająca Alinka formułuje sens filozoficzny powieści: „Po co ja żyłam? (...) co znaczy takie życie jak moje?”
· nieodłączną częścią ludzkiego życia jest niepokój, cierpienie i wielkie rozczarowanie
· powieść otwiera nowy etap doświadczeń w literaturze XX-lecia – rozgoryczenia i niepokoju, penetracji życia społecznego, która stała się źródłem literatury oskarżycielskiej i pesymistycznej (Kruczkowski, Wasilewska, Nałkowska, Uniłowski, Gombrowicz, Schulz)
· pytania postawione w powieści stały się przewodnimi motywami całej twórczości Iwaszkiewicza przed 1939 r.
W Pannach z Wilka pojawia się nowa reguła dla tego wielkiego niepokoju – przepływ czasu, przemijanie. Konsekwencją było zainteresowanie historią, m.in. w Czerwonych tarczach, w Bitwie na równinie Sedgemoor i Matce Joannie od Aniołów.
· poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o sens ludzkiego istnienia i działania
· dotąd powieść historyczna zmierzała do zapisywania i utrwalania kultury materialnej i duchowej przodków (Scott), ale ta prawda historyczna nie jest ostatecznym celem Iwaszkiewicza; historia jako suma czynów wielu jednostek miała wykazać jakąś prawidłowość ludzkiego działania, odpowiedzieć na dręczące pytania
· Henryk Sandomierski z Czerwonych tarcz posiada niepokój człowieka XX, a nie XII wieku – niewiarę w skuteczność ludzkiego działania, świadomość przemijania wszystkiego, co staje się źródłem metafizycznego lęku
· bezskuteczne są wysiłki Wiktora Rubena, by odnaleźć siebie sprzed 15 lat, bezskuteczne działanie Anny z Bitwy na równinie..., bezskuteczne poświęcenie ks. Suryna w Matce Joannie...
· postaci w utworach historycznych kreowane są według przeświadczenia, że ludzie wszystkich czasów mają ten sam los, a więc stawiają sobie te same pytania
· Iwaszkiewicz pranie nie archaizuje, czasem używa pojedynczych dawnych słów lub zmienia nieco szyk zdania
· utwory historyczne nie akcentują różnic między społeczeństwami, ale niezmienną tożsamośc losu ludzkiego
Ostatnia powieść przed II wojną światową to Pasje błędomierskie (1938):
· dociekliwość drobiazgowo odtwarzająca charakterystyczne rysy epoki + dążność demaskatorska, skłonność do satyry społecznej
· próba sformułowania pozytywnego programu – praca nauczycielska hrabianki Róży na głębokiej prowincji, chęć nawiązania kontaktu z ludem przez Ottona Krobowskiego (to tylko mity społeczne)
· autor odkrywa opozycje społeczne między światem mieszczańskim, arystokratycznym a światem ludzi prostych, wartości szuka w tym drugim (mity młodopolskie)
Opowiadania napisane przed wojną, ale wydane już po jej zakończeniu to: Gody jesienne (1918), Wieczór u Abdona (1922), Poziomka (1925), Nowa miłość (1925), Przy moście (1926).
Cechy opowiadań Iwaszkiewicza:
· wspólna poetyka – temat, samo zdarzenie, jądro układu fabularnego nie zostaje nigdy silniej wyeksponowane
· operowanie nastrojem, ale nie przez zmiany tonacji czy komplikowanie kompozycji (w Brzezinie od samego początku znamy zakończenie)
· determinujący wszystko motyw nadrzędny stanowi oś kompozycyjną utworu; zdarzenie czy ich ciąg składający się na fabułę nie stanowi wartości sam dal siebie, ale jest środkiem w opowiadaniu
· w Młynie nad Utratą zacisze wsi i jej codzienna egzystencja podporządkowana została wielkiemu, metafizycznemu niepokojowi ludzi, którzy szukają sensu swej egzystencji w dyskusji o poezji i sztuce, w dociekania religijnych lub w miłości
· bardzo ważne jest zakończenie, którego rolę podkreśla autor przez zagęszczenie obrazów do tego stopnia, że świat rzeczy i przedmiotów, ludzkie gesty czy słowa stają się symbolami (np. w Młynie nad Utratą, Zmowie mężczyzn, Brzezinie) lub przez powtórzenie jakiegoś ogniwa fabularnego, motywu czy obrazu w finale (np. w Róży, Zygfrydzie czy Przy moście), często przez śmierć głównego bohatera (np. w Róży, Zygfrydzie, Brzezinie, Nauczycielu, Młynie nad Utratą czy Słońcu w kuchni)
· zakończenie nie jest wynikiem wcześniejszego ciągu fabuły, nie ma motywacji logicznej, jaka jest np. u Prusa; o jego nadejściu decyduje przypadek, katastroficzne fatum
II wojna światowa i czasy tuż po niej wprowadzają nową tematykę, nowe doświadczenia społeczne i polityczne. Dwa opowiadania opublikowano tuż po wojnie – Stara cegielnia (powst. 1943) i Młyn nad Lutynią:
· ludzie wysiłki nie mają praktycznego znaczenia, ale liczą się w sferze moralnej (jak w Bitwie na równinie Sedgemoor i Matce Joannie...), co nadaje życiu pewien wyższy sens humanistyczny
· zmiana typu bohatera – wartości humanistyczne dostrzegł autor w ludziach prostych
Iwaszkiewicz kontynuuje dawne motywy twórczości w Nowelach włoskich (wyd. 1947):
· Koronki weneckie I (powst. 1941) kontynuują refleksję nad przemijaniem, nietrwałością wszelkich form
· Koronki weneckie II i Voci di Roma podejmują temat wspomnień czasów własnej młodości
· tło włoskie podkreśla dramat przemijania
· tajemnica ludzkiej natury objawia się w niezliczonej ilości konstrukcji psychicznych, w zawikłaniach życia wewnętrznego, gł. w cyklu utworów o miłości (Kongres we Florencji, Powrót Prozerpiny, Hotel Minerwa, Stracona noc)
Po wojnie Iwaszkiewicz wydał też dzieła chybione pod względem artystycznym: Cmentarz w Toporowie (1947), Ucieczka Felka Okonia (1953), powieść dla młodzieży Wycieczka do Sandomierza (1953), różną wartość mają opowiadania z tomu Opowieści zasłyszane (1954) – wyróżniają się Opowiadanie brazylijskie i Kwartet Mendelssohna.
Pojawia się temat odpowiedzialności za własne czyny (w Kwartecie..., Młynie nad Kamionną powst. 1950, Opowiadaniu szwajcarskim z tomu Tatarak 1960, Wzlocie 1959 i Kościele w Skaryszewie z tomu O psach, kotach i diabłach 1968) – wojna wywiera decydujący wpływ na losy bohaterów.
Dawne motywy pojawiają się też w:
· opowiadania z tomu Tatarak: Jadwinia, Wiewiórka, Dzień listopadowy, Tatarak; powieść Kochankowie z Marony – cierpienie, miłość i śmierć wyznaczają bieg ludzkich spraw (jak w Młynie nad Utratą czy Brzezinie)
· opowiadanie Dzień sierpniowy z tomu Tatarak; opowiadanie Heydenreich (1964; o dowódcy jednego z oddziałów partyzanckich w powstaniu 1863 r.); Cienie – nurt wspomnieniowy (zalążek Sławy i chwały)
Iwaszkiewicz był wierny własnym, wcześniej wypracowanym rozwiązaniom artystycznym (np. opowiadanie Wzlot, polemika z Upadkiem Camusa, kontynuuje technikę monologu wypowiedzianego).
Sława i chwała to powieść, która łączy w sobie wszystkie dotychczasowe motywy twórczości:
· nurt wspomnień
· wdarcie się w życie młodych ludzi wielkich wydarzeń politycznych
· suma doświadczeń społecznych i politycznych jednej generacji – między I a II wojną światową
· wielka afirmacja życia – mimo że dzieje Janusza Myszyńskiego kończą się zwątpieniem w sensowność ludzkiego działania, w nowej sytuacji, jaka powstała po II wojnie, rozpaczliwy gest bohatera, który stał się powodem jego śmierci, był próbą obrony godności własnej
· ...
Arcymistrzu