PL Reichel J. Pieniądz zastępczy na ziemiach polskich w I- poł. XX w.pdf

Dr Janusz Reichel

Pieni ą dz zast ę pczy na ziemiach polskich w I-wszej połowie XX wieku

Problemy z obiegiem pieniądza zawsze stymulowały innowacyjność obywateli, aby

jakoś tym problemom zaradzić. Jednym z często praktykowanych sposobów rozwiązywania

trudności z niedostatkiem oficjalnego pieniądza w obiegu są emisje pieniądza zastępczego.

Pieniądz zastępczy jest nieodłącznie związany z funkcjonowaniem systemów pienięŜnych.

Przez całą historię pieniądza przewijają się róŜne jego postacie. Pieniądz papierowy, dzisiaj

będący w powszechnym uŜyciu, wywodzi się w prostej linii z papierowego pieniądza

zastępczego. Pieniądz zastępczy stanowią, nie będące fałszerstwami, pieniądze o róŜnej

formie materialnej, wydawane przez nieuprawnione do emisji pieniądza podmioty, najczęściej

w celu uzupełnienia w obiegu niewystarczającej ilości pieniądza oficjalnego. Definicja ta

wskazuje na trzy istotne cechy pieniądza zastępczego:

1) pierwotnym impulsem jego powstania jest potrzeba ekonomiczna - potrzeba zlikwidowania

luki w masie cyrkulującego pieniądza, czyli potrzeba usprawnienia funkcjonowania obiegu

pienięŜnego (angielski termin “ money of neccesity ”, czyli “ pieni ą dz potrzeby ” lepiej oddaje

charakter pieniądza zastępczego);

2) jest on produkowany przez podmioty nieupowaŜnione do emitowania pieniądza;

3) nie ma znaczenia technika i precyzja wykonania fizycznej postaci pieniądza zastępczego,

stopień podobieństwa i w ogóle fakt czy jest on czy nie jest wzorowany na oficjalnej walucie,

czy jest jedynie umownym społecznie akceptowanym surogatem pieniądza. Z tego teŜ

powodu pieniądz zastępczy raczej rzadko bywa tezauryzowany (gromadzony jako bogactwo).

Po wybuchu I wojny światowej m.in. na terenach polskich pojawiają się liczne emisje

pieniądza zastępczego. Stało się tak m.in. dlatego, Ŝe wojska rosyjskie wycofując się z

Królestwa zabrały ze sobą depozyty oraz gotówkę (ok. 1/2 miliarda rubli). W obiegu

brakowało pieniędzy a Ŝyć trzeba było.

Ówczesne emisje pieniądza zastępczego na ziemiach polskich są częścią szerszego

zjawiska, które objęło głównie Austrię i Niemcy. Pieniądz zastępczy “ pojawił si ę w

powszechnym u Ŝ yciu niemal drugiego dnia I wojny ś wiatowej. Obj ą ł ziemie polskie

administrowane przez Prusy i Austro-W ę gry a nast ę pnie stopniowo tereny zaboru

rosyjskiego ...”. Paniczne nastroje w całych ówczesnych Niemczech (a więc takŜe w zaborze

pruskim) po ogłoszeniu mobilizacji 1 sierpnia 1914 roku spowodowały czasowe wycofywanie

wkładów z banków i tezauryzację pieniądza kruszcowego przez ludność. Powszechne w

obiegu monety złote i srebrne nagle zniknęły. Przyczyniło się do tego takŜe oficjalne

(4.08.1914) zawieszenie wymienialności banknotów na monety złote. Na rynku zabrakło

nominałów pośrednich między bilonem a banknotami o duŜych nominałach. Poczynania

zaradcze Banku Rzeszy nie przynosiły jednak znaczących rezultatów i sytuację usiłowały

ratować władze lokalne oraz na małą skalę równieŜ emitenci prywatni. Ze względu na pilność

potrzeby pieniądze te musiały być sporządzone bardzo szybko. I tak teŜ się stało.

Najwcześniejsze daty emisji posiadają bony powiatu pasłęckiego (1.08.1914), bony miejskie

Olsztyna (2.08.1914), a następnie Biskupca i ChodzieŜy (3.08.1914). Bony miejskie

przywróciły funkcjonowanie obiegu pienięŜnego oraz posłuŜyły samorządom lokalnym jako

środki budŜetowe “ w zakresie aprowizacji, walki z bezrobociem, pomocy dla ubogiej

ludno ś ci, zwłaszcza w Łodzi .” Druga fala emisji przypada na koniec 1916 roku, gdy ludność

zaczęła juŜ tezauryzować nawet drobną monetę obiegową bitą z najtańszych metali: Ŝelaza i

cynku.

W połowie 1919 roku tereny zaboru pruskiego wróciły do Polski, oczywiście wraz z

niemieckojęzycznym pieniądzem zastępczym w obiegu. Był on przestemplowywany i

przedrukowywany, ale równieŜ zaczęły się pojawiać polskie emisje. Na terenach

pozostających nadal pod administracją niemiecką wydawanie pieniądza zastępczego takŜe

kontynuowano. Nawet w okresie narastającej inflacji pojawiły się bony hiperinflacyjne

określane w astronomicznych ilościach marek bądź w końcu w jednostkach innych niŜ

oficjalne, np. poprzez określanie ilości towaru (węgiel, mąka, Ŝyto, cement,...).

W całym tym okresie (1914-1923) największą ilość typów bonów i monet zanotowano

we Wrocławiu, Poznaniu, Gdańsku, Wałbrzychu, Kwidzyniu i Pile. Osobną kategorię emisji

pieniądza zastępczego z omawianego okresu (tj. po wybuchu I wojny światowej) stanowią

bony i Ŝetony rozliczeniowe zakładów komunalnych (gazowni, elektrowni, zakładów

wodociągowych) oraz przedsiębiorstw tramwajowych.

Przez państwo emisje te były tolerowane gdyŜ były niezbędne dla Ŝycia

gospodarczego. Stąd interwencje władz jeśli miały miejsce to miały charakter raczej

formalny. Dopiero reformy walutowe z 1924 roku w Polsce zakończyły proceder wydawania

pieniądza zastępczego. Urósł on w tym czasie do znacznych rozmiarów, aŜ ponad

ekonomicznie uzasadnioną potrzebami gospodarki wielkość. Pojawiały się emisje dla celów

np. reklamowych, propagandowych czy kolekcjonerskich, ale nade wszystko impulsem do

nadmiernej emisji była świadomość zysku, zwłaszcza gdy pieniądza takiego nie moŜna było

później wykupić lub moŜna było ale po znacznie niŜszej wartości - zysk wystawcy był

oczywisty. Oczywiście, pomijając fakt nadmiernej emisji, która zresztą nie pojawiła się od

razu, pieniądz zastępczy w tych latach pełnił bardzo waŜną rolę dla gospodarki i przez

społeczeństwo powitany został z entuzjazmem.

Własne pieniądze emitowali wówczas niemal wszyscy: zarządy powiatowe i gminne,

miejskie i powiatowe banki i stowarzyszenia finansowe - kasy oszczędnościowe i

poŜyczkowe, fabryki, huty, kopalnie, zarządy majątków ziemskich, izby przemysłowo-

handlowe, przedsiębiorstwa komunikacyjne, gazety terenowe, domy towarowe, ogrody

zoologiczne, dowództwa garnizonów, kantyny i kasyna pułkowe, Rady śołnierskie i

Robotnicze, Stowarzyszenia śołnierzy Frontowych (Stahlhelm), komitety pomocy wojennej,

ochotnicze straŜe poŜarne, organizacje wyznaniowe i charytatywne, stowarzyszenia

kulturalne i patriotyczne, kina, teatry, lokale rozrywkowe, hotele i sanatoria, indywidualni

kupcy i rzemieślnicy, obozy jenieckie. Pieniądze namiastkowe emitowane były takŜe przez

polskie władze samorządowe na terenie byłego zaboru pruskiego po odzyskaniu

niepodległości.

Własną walutę emitowali w owym czasie takŜe przedsiębiorcy. Za przykład niech

posłuŜą wspomnienia przemysłowca Zdzisława Krudzielskiego kierownika technicznego

(został nim formalnie 30 grudnia 1918 roku) a następnie dyrektora Fabryki Portland Cementu

“ Szczakowa ”. Krudzielski od marca 1919 roku wydawał papierowy bilon zastępczy.

Impulsem dla dokonania tej emisji był niedostatek drobnych pieniędzy, który był przykry

zwłaszcza dla “ pracowników konsumu, a przede wszystkim dla Ŝ on robotników prowadz ą cych

domowe gospodarstwo .” W owym czasie srebrny, niklowy, miedziany a nawet w końcu

niemiecki Ŝelazny bilon w wyniku inflacji stał się nadwartościowy i powoli znikał z obiegu.

Krudzielski sam narysował wzory na pięć róŜnych nominałów (20,30 i 50 halerzy oraz 1 i 2

korony) i pieniądze powierzył do wykonania znajomemu artyście-litografowi. Emisja

wynosiła 30 000 koron z czego 1/10 pojawiła się juŜ w marcu 1919 roku. Na banknotach

wydrukowana była informacja, Ŝe fabryka ręczy za ich wykupienie, gdy tylko pojawi się

nowa polska waluta. “ Gospodynie błogosławiły fabryk ę za odj ę cie kłopotu z rozliczeniami.

Pieni ą dze kursowały potem w całym powiecie, nawet w Krakowie, a w ko ń cu fabryka

wykupiła zaledwie połow ę , gdy Ŝ reszta została pogubiona, zniszczona, schowana .”

Innym przykładem moŜe być cukiernik W.Ciechanowski, który w 1917 roku w

Sosnowcu puścił w obieg kwity „umieszczaj ą c po jednej stronie własn ą fotografi ę ” .

Przedkryzysowe oŜywienie gospodarcze w latach 1926-1929 przyczyniło się do

kolejnych emisji pieniądza zastępczego (właściwie pierwsze emisje pojawiły się juŜ rok

wcześniej), które zwiększały ilość obiegającej gotówki. Potrzeba było pieniędzy do obsługi

zwłaszcza lokalnych procesów gospodarczych. Dzięki tym emisjom, wydawanym głównie

przez handel spółdzielczy, czasem prywatny oraz kasyna i stołownie, rzadziej przez

samorządy lokalne i państwowych pracodawców (głównie przemysł zbrojeniowy),

zaspokajane było zapotrzebowanie na pieniądz, wzrastała szybkość obiegu pieniądza, oŜywał

handel i drobna gospodarka. Był to w pewnym sensie pieniądz kredytowy - rodzaj

pokwitowań za sprzedawane na kredyt towary konsumpcyjne i jako taki był tolerowany przez

władze skarbowe i emisyjne. Nieliczne emisje pracodawców prywatnych były zwalczane,

zwłaszcza po roku 1927. Wystawcy unikali kojarzenia omawianych emisji z pieniądzem, więc

nie oznaczali, Ŝe są one obowiązkowo wymienialne na pieniądz państwowy, z tego powodu

poza agendami wystawcy owe emisje kredytowe krąŜyły po niŜszej, niŜ nominalna, wartości

(około 80%).

Z kolejną niepaństwową produkcją pieniądza, która zaradzić miała brakom w obiegu

pewnych nominałów spotykamy się w Polsce latem 1939 roku, gdy wzrastało zagroŜenie

wybuchem wojny oraz w pierwszych dniach wojny. Pieniądz ten wystawiany był w

nominałach od 50 groszy do 10 złotych i zastępował znikające z rynku nadwartościowe

monety srebrne (2, 5 i 10 złotych).

Osobną kategorię emisji zastępczych, której jednak nie będę tutaj omawiał stanowią

emisje wystawców wojskowych (pieniądz wojskowy to osobne szersze zjawisko). Mamy z

nimi do czynienia juŜ od drugiej połowy XIX wieku, aŜ po pierwsze lata po II-giej wojnie

światowej (bony emitowane przez LWP). W pewnym sensie mieszczą się w tej kategorii

takŜe emisje obozów jenieckich, emisje zakładów przemysłowych zatrudniających jeńców

oraz emisje obozów koncentracyjnych i gett.

Opracowane na podstawie m.in.:

Cywiński H. - Dziesi ęć wieków pieni ą dza polskiego . Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa

1987.

Krudzielski Z. - Cement pod mark ą “Kowa ”. W: Magazyn Gazety ( Dodatek do Gazety Wyborczej ) Nr 42(190),

25.10.1996.

Kunisz A. - Pieni ą dz zast ę pczy i jego rola w ekonomice pa ń stwa rzymskiego w pocz ą tkach Cesarstwa

(27 r.p.n.e. - 68 r.n.e.). Uniwersytet Śląski, Katowice 1984.

Paszkiewicz B. (red.) - Zast ę pcze znaki pieni ęŜ ne w Polsce w XX w. Materiały z sesji popularno

naukowej zorganizowanej z okazji XVIII Zjazdu Przedstawicieli Sekcji i Kół Numizmatycznych PTAiN.

Warszawa, 20 listopada 1983 r . Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne. Komisja

Numizmatyczna. Warszawa 1984.

Sikorski B. - Papierowy pieni ą dz zast ę pczy zakładów komunalnych z ziem polskich. Piła 1991.

Sikorski B. - Bony tramwajowe z ziem polskich. Piła 1991.

Sikorski B. - Monety zast ę pcze obozów je ń ców wojennych 1914-1918 (emisje prywatne). Piła 1989, T I.;

Sikorski B. - Papierowy pieni ą dz zast ę pczy obozów je ń ców wojennych 1914-1918 (emisje urz ę dowe). Piła 1991,

T I i II.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: