XI. WŁADZA KONTROLUJĄCA
NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI
- naczelny organ kontroli państwowej – obowiązek innych organów kontroli, rewizji i inspekcji, działających w administracji rządowej i samorządzie – współpracy, współdziałania z NIK
- przedkładanie posłom analizy wykonania budżetu państwa, założeń polityki pieniężnej, opinii w przedmiocie absolutorium, informacji o wynikach kontroli, wniosków i wystąpień
- podlega Sejmowi
- Prezes – powoływany przez Sejm za zgodą Senatu, 6-letnia kadencja (1 reelekcja)
- zgłaszanie kandydata – Marszałek lub 35 posłów
- wybierany bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy
- w ciągu miesiąca – Senat w uchwale; niezaaprobowanie kandydata – procedura od nowa z inną osobą
- status prawny – wymóg apolityczności, zakaz zajmowania innego stanowiska bądź wykonywania innych zajęć zawodowych (z wyjątkiem prof. szkoły wyższej), zakaz piastowania mandatu parlamentarnego, formalny immunitet
- wygaśnięcie kadencji: w razie śmierci, orzeczenia TS o utracie stanowiska, odwołania (decyduje Sejm – w przypadku zrzeczenia się stanowiska, uznania trwałej niezdolności, skazania prawomocnym wyrokiem sądu, orzeczenia TS zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk) – nie może zostać odwołany, jeżeli kierunek działań kontrolnych NIK lub rezultaty kontroli oceniano jako niewłaściwe lub nierzetelne
- obowiązkowe uczestnictwo w posiedzeniach Sejmu
- Sejm powołuje i odwołuje wiceprezesów NIK (2-4) oraz członków Kolegium NIK (14) – na wniosek Prezesa NIK
- zasadą organizacji – kolegialność działania organu – Kolegium jako organ decydujący we wszystkich ważniejszych kwestiach związanych z funkcjonowaniem NIK
- Kolegium: uprawnienia zatwierdzające – analiz wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz rocznego sprawozdania z działalności NIK; uprawnienia stanowiące – uchwalanie opinii w przedmiocie absolutorium dla RM, wniosków w sprawie rozpatrzenia przez Sejm problemów z działalnością organów, wystąpień zawierających wynikające z kontroli zarzut wobec działalności członków RM, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP, projektów statutu NIK, budżetu NIK, okresowych planów pracy NIK; uprawnienia opiniodawcze – programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli wniesione przez Prezesa NIK, inne sprawy wniesione przez Prezesa
- w skład Kolegium: Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny NIK i członkowie Kolegium
- zasada niezawisłości w sprawowaniu przez nich funkcji – prawo zgłaszania zdania odrębnego wobec uchwał podejmowanych przez Kolegium
- wewnątrz NIK – Komisja Dyscyplinarna i Odwoławcza Komisja Dyscyplinarna; bieżąca działalność kontrolna – departamenty i delegatury
- legalności (czy działalność jednostki posiada podstawę prawną i jest z prawem zgodna)
- gospodarność (czy poniesione nakłady przyniosły możliwie maksymalne efekty)
- celowość (czy zrealizowane działania prowadziły do zamierzonego celu)
- rzetelność (zgodność podejmowanych działań z wymaganiami wiedzy i techniki, zasadami dobrej wiary)
- w odniesieniu do organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych, innych państwowych jednostek organizacyjnych – kontrola legalności, gospodarności, celowości i rzetelności – całokształt działalności, szczególnie wykonanie budżetu, realizacja ustaw i innych aktów normatywnych
- w odniesieniu do Kancelarii (Prezydenta, Sejmu, Senatu), KRRiT, Gen. Inspektora Ochrony Danych Osobowych, IPN, Państwowej Inspekcji Pracy – jedynie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarkę finansową i majątkową, kontrola w szerszym zakresie tylko na zlecenie Sejmu, w przypadku Kancelarii Prezydenta – Prezydent, Senatu – izba
- w odniesieniu do TK, RPO, SN, NSA, Krajowego Biura Wyborczego – wyłącznie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarka finansowa i majątkowa
- organy samorządu terytorialnego, komunalne osoby prawne i inne jednostki organizacyjne (komunalne) – kryteria legalności, gospodarności i rzetelności (brak celowości)
- inne jednostki i podmioty w zakresie, w jakim wykorzystują majątek lub środki państwowe/komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa – legalność i gospodarność
- inicjowanie kontroli: pierwsze 3 segmenty – obligatoryjny charakter kontroli; kolejne dwa (organy samorządu, inne organy i podmioty) – fakultatywny
- kontrola na wniosek/zlecenie Sejmu lub jego organów, Prezydenta, Prezesa RM lub z własnej inicjatywy
- NIK – jako wspierający organy wykonawcze w ich działaniach koordynacyjnych i kierowniczych wobec jednostek podporządkowanych
- samodzielne i bieżące sprawowanie kontroli przez samą NIK nad prawidłowością funkcjonowania administracji publicznej
- sporządzenie protokołu i wystąpienia pokontrolnego – w nim oceny działalności, wnioski i uwagi dot. usunięcia uchybień oraz stwierdzenia odnoszące się do winnych uchybień
- wyniki kontroli uzasadniają popełnienie przestępstwa lub wykroczenia – NIK zawiadamia organy powołane do ich ścigania
- warunki dla bezstronnego i fachowego przeprowadzenia czynności kontrolnych, przy zachowaniu prawa jednostki kontrolowanej do przedstawienia własnego stanowiska oraz stworzenie mechanizmów ograniczających arbitralność ustaleń kontrolnych – prawo kierownika kontrolowanej jednostki zgłaszania zastrzeżeń co do ustaleń protokołu i formułowanych ocen, uwag, wniosków w wystąpieniu
- przedstawianie Sejmowi analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinii w kwestii absolutorium dla RM
- wnioski (dot. rozpatrzenia przez izbę problemów w działalności organów wykonujących zadania publiczne) i wystąpienia (zawierają wynikające z kontroli zarzuty dot. działalności członków RM, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP, innych kierujących instytucjami pomocniczymi najwyższych organów państwa) kierowane do Sejmu
- NIK przedkłada RM i Prezydentowi informacje o wynikach kontroli wszczynanych na ich wniosek oraz o wynikach innych kontroli (delegatury – wojewodom, sejmikom, radom gmin)
- samodzielny organ państwowy o statusie konstytucyjnym, wyraźnie oddzielony od organów administracji i sądownictwa; niezależność w relacji do parlamentu
- 2 funkcje: wysłuchiwania skarg obywateli (na nieprawidłowe działanie organów państwowych), podejmowanie stosownych działań oraz informowania parlamentu o stanie praworządności w państwie (w kwestii przestrzegania praw i wolności obywatelskich)
- łatwy dostęp obywateli do tego organy, maksymalne odformalizowanie, daleko idąca swoboda podejmowania decyzji o wszczęciu czynności w konkretnej sprawie – jednoczesne pozbawienie kompetencji o charakterze władczym i rozstrzygającym
- RPO jako organ ochrony prawa, ochrona praw i wolności przysługujących jednostkom
- niezawisłość – zw. głównie z płaszczyzną funkcjonalną (niezawisły w działaniach)
- niezależność – zw. z aspektem organizacyjnym, ograniczona odpowiedzialność wobec Sejmu
- przywilej immunitetu formalnego i nietykalności RPO: bez zgody Sejmu nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej
- powoływanie – wspólna kompetencja izb; przy dominacji Sejmu – powołuje Rzecznika, Senat – wyraża zgodę
- zgłaszanie kandydata – Marszałek Sejmu lub co najmniej 35 posłów
- głosowanie poprzedzone zaopiniowaniem przez właściwe komisje sejmowe
- wybór bezwzględną większością (obecność połowy) – na zas. wyścigu australijskiego
- wyrażenie zgody – w ciągu miesiące w drodze stosownej uchwały (powołany przez Sejm kandydat może zostać wezwany do złożenia wyjaśnień i udzielenia odpowiedzi) – uchwała podejmowana zwykłą większością głosów (obecność połowy)
- przed Sejmem – ślubowanie Rzecznika
- walory, jakimi powinien się kandydat charakteryzować: wiedza prawnicza, doświadczenie zawodowe, wysoki autorytet ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną → personalne oddziaływanie ma rekompensować „słabości” urzędu
- zakaz piastowania mandatu parlamentarzysty, stanowiska głowy państwa, zakaz zajmowania jakiegokolwiek innego stanowiska z wyj. profesora szkoły wyższej, wykonywania innych zajęć zawodowych; wykluczenie przynależności do partii politycznej, związki zawodowego, prowadzenia działalności publicznej niedającej pogodzić się z godnością urzędu
- ustawa – gwarancja powrotu na dawne stanowisko bądź jemu równorzędne, jeśli nie ma przeszkód prawnych
- urząd – o charakterze monokratycznym, może jednak zostać rozbudowany przez powołanie przez Marszałka (na wniosek RPO) 3 zastępców, w tym ds. żołnierzy
- prawo RPO do ustanowienia swoich pełnomocników terenowych, sam dokonuje określenia zakresu ich właściwości
- 5-letnia kadencja (1 reelekcja(
- odwołanie: jeśli zrzekł się funkcji, stał się trwale niezdolny, sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu – uchwała Sejmu na wniosek Marszałka bezwzględną większością głosów
- stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i ustawach
- informuje corocznie Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka – publiczny wymiar prezentowanych informacji i spostrzeżeń, sprawozdanie RPO do wiadomości publicznej
- właściwość RPO o charakterze generalnym – dot. wszelkich praw i wolności dekodowanych z obowiązujących norm prawnych; Rzecznik Praw Dziecka jako organ wzmacniający ochronę tej sfery praw
- RPO zajmuje się prawami i wolnościami przysługującymi ludziom w ogóle (aspekt podmiotowy)
- zakres działań: sprawy o ochronę praw i wolności – sprawdza, czy na skutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej
- przedmiotem zainteresowania RPO – wszelkie zachowania organów państwowych i podmiotów uczestniczących w wykonywaniu władzy publicznej
- kryteria: legalności, zasad współżycia społecznego, sprawiedliwości społecznej
- interwencja także w sytuacjach, gdy formalnej zgodności z prawem towarzyszy sprzeczne z powyższymi kryteriami wykorzystywanie przyznanych kompetencji
Postępowanie
- łatwa dostępność, daleko idące uproszczenie prowadzonego przed nim postępowania
- zainicjowanie postępowania na wniosek: obywateli, organów samorządowych, Rzecz. Praw Dziecka, z inicjatywy własnej
- formalne wymagania sprowadzone do minimum
- RPO w pełni samodzielnie decyduje o podjęciu lub odmowie podjęcia sprawy – ustawowy wymóg podejmowania czynności i przedstawiania informacji w określonych sprawach na wniosek Marszałka Sejmu oraz skierowanym przez Rzecz. Praw Dziecka
- jedyny obowiązek – konieczność zawiadomienia wnioskodawcy o sposobie załatwienia sprawy
- jeżeli wnioskodawca nie wykorzystał wszystkich przysługujących mu środków działania – RPO wskazuje mu je i przekazuje sprawy wg właściwości
Środki o charakterze kontrolno-wyjaśniającym
- prawo zbadania sprawy na miejscu, żądanie wyjaśnień, wgląd do akt, zlecenie sporządzenia opinii lub ekspertyzy, żądanie przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sąd lub prokuraturę
- RPO może korzystać z pomocy innych organów – nadzoru i prokuratury
- wszystkie organy – ustawowy obowiązek współdziałania i udzielania pomocy RPO przy realizacji funkcji
- wniosek o przeprowadzenie czynności kontrolnych przez NIK – tylko za pośrednictwem Sejmu
Środki o charakterze sygnalizacyjno-interwencyjnym
- wystąpienie kierowane do podmiotu, w którego działaniach stwierdzono naruszenie praw i wolności, ew. do jednostki nadrzędnej
- RPO może w nim zawrzeć żądanie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowym
- obowiązek adresata poinformowania RPO (nie później niż w ciągu 30 dni) o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku – odpowiedź niesatysfakcjonująca, RPO może zwrócić się do organu nadrzędnego o podjęcie odpowiednich działań
- w postęp. administracyjnym lub sądowym: żądanie wszczęcia postępowania, udział w każdym toczącym się już postępowaniu – na prawach prokuratora, żadanie wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu
- zwraca się o wszczęcie postępowania administracyjnego, zaskarża decyzje do sądu administracyjnego, uczestniczy w postępowaniach
- występuje z wnioskiem o ukaranie, uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniach o wykroczenia, wnosi kasację lub rewizję nadzwyczajną
- zadaniem – rozpoczynanie i oddziaływanie na przebieg postępować i podejmowanych rozstrzygnięć przez właściwe w danych sprawach organy i instytucje
Środki o charakterze inspiracyjnym
- przedstawianie właściwym organom ocen, wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela oraz usprawnienia trybu załatwienia ich spraw
- występuje do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, wydanie lub zmianę aktów prawnych
- występuje do TK w sprawie zbadania konstytucyjności i legalności aktów normatywnych
- występuje do SN o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie
Środki o charakterze informacyjno-edukacyjnym
- coroczne informowanie obu izb o stanie przestrzegania wolności i praw
prawozaoczne