10
U S A
Geneza systemu prezydenckiego na przykładzie USA
a) Powstanie USA
# Od XVI w. Ameryka Północna terenem ekspansji Hiszpanii, Francji, Holandii i Anglii
# Między koloniami formalnie nie było żadnej łączności – każda była oddzielnie rządzona i bezpośrednio zależna o metropolii.
à na czele każdej koloni gubernator, w większości istniały rady i zgromadzenia ogólne
à angielskie common law
# O wszystkich sprawach kolonii decydował angielski Parlament, nie pytając o zgodę kolonii. Od XVIII w. wyzysk kolonialny – nakładanie nowych opłat i podatków wyłącznie pod kątem korzyści dla przemysłu i handlu angielskiego
à kolonie nie miały przedstawicielstwa w Izbie Gmin i uważały, że nakładanie na nie przez Parlament świadczeń to pogwałcenie zasadniczych praw Anglika do wyrażenia przez swych reprezentantów zgody na wszelkie świadczenia
# Wojna o niepodległość (1775-1783) zakończona traktatem pokojowym paryskim (1783), w którym W. Brytania uznała „wolność, suwerenność i niezawisłość” 13 stanów, tworzących Stany Zjednoczone
b) I i II Kongres Kontynentalny
# Uchwały I Kongresu Kontynentalnego (1774) pierwszym przejawem współdziałania kolonii amerykańskich. Powstał zalążek ich trwalszego połączenia, umocniony na II Kongresie Kontynentalnym (1775) przez podjęcie przez kolonie wspólnych działań wojennych. Na II Kongresie powstały też projekty Deklaracji Niepodległości (Tomasz Jefferson) oraz Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii (Beniamin Franklin)
Deklaracja Niepodległości (1776)
# Obywatele 13 kolonii zostali – uważani za obywateli Wielkiej Brytanii, uznani zostali za buntowników, a chcieli uzyskać poparcie międzynarodowe dla utworzenia państwa (dlatego prawo oporu)
część I – uchwalenie niepodległości
część II – katalog praw i wolności obywatelskich (do wolności, życia i szczęścia) à nie mogły być naruszane przez żaden rząd
część III – prawo oporu à jeśli jakiś rząd łamie w/w prawa to społeczeństwo może/powinno wypowiedzieć mu posłuszeństwo (a rząd W.B. je łamał i to zalegalizowało poczynania kolonii)
è Powstało 13 nowych państw. Kolejnym krokiem było stworzenie z nich 1 państwa
Artykuły Konfederacji (1781)
# Ratyfikowane przez wszystkie 13 stanów à 13 państw związało się luźną KONFEDERACJĄ i przyjęły nazwę Zjednoczonych Stanów Ameryki
>> KONFEDERACJA: luźny związek państw suwerennych powołany w celu wykonania określonych celów – każde państwo zrzeka się części swoich kompetencji ale zachowuje podmiotowość na arenie prawa międzynarodowego (Związek Niemiecki po Kongresie Wiedeńskim, Szwajcaria, ZbiR, UE, WNP)
>> FEDERACJA: państwa składowe delegują część swej suwerenności nowemu, nadrzędnemu, powołanemu przez siebie państwu związkowemu (ZSRR, teraz Rosja, Niemcy, USA, Indie)
à brak stałego organu władzy wykonawczej i sądowniczej
à jedynym wspólnym organem (ustawodawczym) był Kongres (każdy stan miał w nim 1 głos) o niezbyt szerokich kompetencjach
c) Konstytucje stanowe
# Poszczególne stany ratyfikowały własne konstytucje (duże rozbieżności)
à do większości dołączona Deklaracja praw (prawa naturalne człowieka, podział władzy i teoria umowy społecznej)
à podobna organizacja władz - na czele gubernator wybierany przez ludność + ciało prawodawcze
# Zasady konfederacji nie wystarczały większym stanom (bo ustrój słaby) – dążenia federalistyczne
d) Konstytucja federalna (1787) oraz faktyczny rozwój jej założeń
# Pierwsza na świecie konstytucja spisana (konstytucja w sensie formalnym)
# konstytucja „sztywna” – do jej zmiany (rewizji, nowelizacji) przewidziane specjalne postępowanie: 2/3 głosów w Kongresie (w obu izbach) i ratyfikacja przez ¾ stanów
à nowelizacja nie pociąga za sobą zmiany pierwotnego tekstu konstytucji, nowele stanowią artykuły dodatkowe (obecnie 27, 10 pierwszych w ciągu pierwszego dziesięciolecia)
# Norma nadrzędna: wszystkie ustawy federalne i stanowe + konstytucje stanowe muszą być z nią zgodne
# USA stały się państwem związkowym (FEDERACJĄ)
à własna konstytucja i własne federalne wspólne urządzenia państwowe dla spraw wspólnych całej federacji
- w zakresie spraw nie objętych federacją stany zachowują swą odrębność, mają własne organy państwowe i własne konstytucje
- każdy obywatel USA podlega konstytucji własnego stanu i konstytucji federalnej
# Zakres spraw wspólnych (mały, stopniowo rozszerzany):
à sprawy zagraniczne
à wojsko i marynarka
à sprawy finansowe związane z celami wspólnymi
à sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji
à sprawy tworzące z USA jednolity obszar gospodarczy (handel zagraniczny i międzystanowy, sprawy celne, waluta, poczta)
è we wszystkich innych dziedzinach poszczególne stany są niezależne
Rygorystyczny trójpodział władzy
# Teoria trójpodziału władzy została zastosowana bardzo rygorystycznie i konsekwentnie. Władze zostały ściśle rozgraniczone, a pewne urządzenia miały umożliwiać wzajemne hamowanie się tych władz à miało to zapewnić równowagę między władzami (nie zadziałało)
1) Władza ustawodawcza: KONGRES złożony z SENATU i IZBY REPREZENTANTÓW
$$ SENAT: reprezentacja państw tworzących federację (nie narodu), przewodniczy WICEPREZYDENT
à senatorowie wybierani na 6 lat (każdy stan po 2 – pierwotnie 26, obecnie 100), co 2 lata zmiana 1/3,
à początkowo wybierani przez ciała ustawodawcze poszczególnych stanów, teraz w wyborach trójprzymiotnikowych - tajne, powszechne, bezpośrednie (nowela XVIII z 1913)
- nadal po 2 niezależnie od wielkości stanu – naruszenie zasady demokratycznej równości prawa wyborczego bo liczba mandatów w różnym stosunku do liczby wyborców (Nowy Jork – 1 senator/9 mln ludzi; Alaska – 1 senator / 120 tys)
$$ IZBA REPREZENTANTÓW: reprezentacja narodu, przewodniczy SPEAKER (wybierany przez posłów)
à posłowie wybierani na 2 lata w wyborach bezpośrednich – teraz też równych (proporcjonalnie do liczby ludności stanu), tajnych i powszechnych
- pierwotnie 1 mandat na 30 tys., teraz 1/500 tys.
$$ KOMPETENCJE KONGRESU obejmowały sprawy wspólne federacji (wyliczone w konstytucji)
à stanowienie prawa: uchwały przedstawiane do podpisu prezydentowi (nie miał prawa sankcji, tylko weto zawieszające) + równorzędność obu izb
$$ Konstytucja (1787) nie zawiera żadnych postanowień dot. SYSTEMU WYBORCZEGO – wybory w każdym stanie wg zasad ustawodawstwa stanowego (stopniowa demokratyzacja):
à Pierwotnie wszędzie istniał wysoki cenzus majątkowy (prawo wyborcze mieli tylko właściciele nieruchomości). Na początku XIX w. stany przyznały prawa wyborcze osadnikom (nie mieli ich Indianie i niewolnicy)
- 1870 (rewizja konstytucji) – przyznano prawa wyborcze Murzynom
- 1920 (nowela XIX) – zrównanie praw wyborczych kobiet i mężczyzn
à Mimo powyższego wybory po 1920 nie stały się w pełni demokratyczne:
a) system okręgów jednomandatowych
b) ograniczenia mające na celu odsunięcie od wyborów pewnych grup:
- DOMICYL: obowiązek zamieszkiwania w jednym stanie przez 2 lata – ludność uboższa przemieszcza się, gł. za pracą (nawet jeżeli mieszkali te 2 lata, to np. w przyczepie – czy to jest stałe miejsce zamieszkania?)
- ukryte cenzusy majątkowe: „drobna” taksa za udział w głosowaniu; obowiązek posiadania środków na własne utrzymanie (czarni pracowali gł. „na czarno”)
- wymagano umiejętności czytania, pisania i znajomości angielskiego (dużo analfabetów wśród Murzynów + na terenach zabranych Meksykowi dominował hiszpański + czarni mówią slangiem)
- egzamin z konstytucji (specjalnie oblewali)
è Luisiana (lata 30): 50% białych – nie głosowało 1-2%; 50% czarnych – nie głosowało 99,….%
è 1964 (nowela XXIV) – zakaz takich sztuczek i wybory faktycznie dopiero wtedy stały się demokratyczne
2) Władza wykonawcza: PREZYDENT wybierany na 4 lata w wyborach pośrednich dwustopniowych
...
prawozaoczne