22
NIEMCY
MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA (X- połowa XIII w.)
[EPOKA FEUDALIZMU]
# Państwo niemieckie (podobnie jak Francja) wyłoniło się z państwa frankońskiego po traktacie w Verdun (843) i początkowo (do 911) panowali w nim Karolingowie.
# Niemcy były monarchią wczesnofeudalną stosunkowo długo (X - połowa XIII w.) – silna władza królewska dominowała nad siłami odśrodkowymi reprezentowanymi przez wielkich feudałów. Okres ten można podzielić na 2 etapy:
1) do 1180 – główną rolę odgrywali książęta szczepowi; silna władza królewska bo:
- król niemiecki był równocześnie cesarzem rzymskim (program panowania nad całym światem chrześcijańskim)
- duże zaplecze finansowe
2) po 1180 – główną rolę odgrywali książęta terytorialni świeccy i duchowni, którzy podjęli walkę o większe uniezależnienie się od królów niemieckich (przywileje Fryderyka II)
a) Królestwo Niemieckie a cesarstwo
# 962 – król Otton I przyjął z rąk papieskich rzymską koronę cesarską (państwo niemieckie zaczęto nazywać cesarstwem; osobne koronacje)
à korona cesarska nie przysparzała królowi niemieckiemu żadnych dodatkowych praw na terenie Niemiec (między cesarstwem a królestwem Niemiec tylko unia personalna) ale podnosiła ich autorytet i zapewniała udział w sprawach wykraczających poza sprawy niemieckie, ale mające na nie wpływ
à nawiązanie do starożytnej koncepcji państwa uniwersalnego (panowanie nad całym światem chrześcijańskim)
# Wzrost uniwersalistycznych aspiracji cesarzy do podporządkowania sobie państw spoza granic Niemiec
à panowali w Królestwie Burgundii, Królestwie Włoskim, Sycylii
à podporządkowanie sobie zakonu krzyżackiego w Prusach
# Aspiracje do podporządkowania sobie władców chrześcijańskich zaczęły od XIII w. napotykać opór – w wielu państwach głoszono zasadę, że „król jest cesarzem w swoim królestwie” (niezależnym i suwerennym władcą)
b) Władza królewska
# Królowie niemieccy – władcy elekcyjni spośród wielkich feudałów. Długo utrzymali silną władzę – państwo szło w okresie X-XIII w. ku rozdrobnieniu feudalnemu (we Francji już było rozdrobnienie i władza królewska w tym okresie zaczęła znów rosnąć)
# Król niemiecki: przedstawiciel państwa na zewnątrz (prowadził politykę zagraniczną, wypowiadał wojnę i zawierał pokój), naczelny wódz, najwyższy zwierzchnik lenny, najwyższy sędzia; władza pochodząca od Boga
à miał silną podstawę materialną – dobra koronne + regalia,
# Monarchia niemiecka od początku do końca (koniec XVIII w.) była monarchią elekcyjną
# Królowie niemieccy podlegali PRZYMUSOWI LENNEMU – każde opróżnione lenno musieli nadać nowemu wasalowi (ziemia, która raz stała się lennem, musi lennem pozostać) – było to w interesie feudałów i sprzyjała utrwaleniu się rozdrobnienia feudalnego
c) Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych
# W XII w. monarchia dokonała likwidacji księstw szczepowych zagrażających jedności państwa, m.in. przez obsadzanie nowych lenn zaufanymi wasalami – oznaczało to jednak dalsze wyzbywanie się regaliów i rozdawanie przywilejów.
à Wydawałoby się to sukcesem ale władza królewska stanęła wobec liczniejszych książąt terytorialnych którzy w XIII w. zaczęli się domagać dalszych przywilejów
d) Zarząd centralny państwa
# ZJAZD NADWORNY (HOFTAG) – podobny do angielskiej i francuskiej kurii królewskiej; zwoływany przez króla, rozstrzygał o najważniejszych sprawach
e) Zarząd lokalny
# Rozwój księstw szczepowych, później księstw terytorialnych = stopniowy zanik królewskiego zarządu lokalnego
à LANDWÓJTOWIE – zarząd dóbr koronnych (urzędnicy cesarscy)
à PALATYNI – nadzór nad księstwami szczepowymi i pilnowanie tam interesów króla (uległ feudalizacji)
ROZDROBNIENIE FEUDALNE I KSZTAŁTOWANIE SIĘ MONARCHII STANOWYCH (połowa XIII-XV w.)
# W państwie niemieckim rozdrobnienie feudalne wystąpiło późno (połowa XIII w.), kiedy w innych krajach wzrost sił wytwórczych i prawne wyodrębnianie się stanów społecznych sprzyjało zjednoczeniu państw.
a) Władza królewska
# Na czele państwa stał elekcyjny król, którego władza na terenie królestwa uległa prawie zupełnemu zanikowi. Miał on nominalne zwierzchnictwo nad bezpośrednio od niego zależnymi możnowładcami duchownymi i świeckimi (książętami terytorialnymi) oraz nad niektórymi miastami.
à zmierzch uniwersalizmu cesarskiego (Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego) i powstanie nowych doktryn
a) teoria „kurialna” – zwierzchnictwo władzy duchownej nad świecką
b) teoria „imperialna” – równość obu władz
c) teoria „koncyliarna” – zwierzchnictwo soboru nad papieżem
à Sprawa elekcji unormowana ZŁOTĄ BULLĄ (1356): 7 elektorów (4 książęta świeccy, 3 książęta duchowni) + swoboda w wyborze kandydata + wybierali „króla niemieckiego mającego zostać cesarzem”
- przyznała książętom elektorom szczególne uprawnienia w ich księstwach i pewne prawa w Rzeszy
b) Organa centralne
# RADA NADWORNA – najbliżsi urzędnicy współpracujący z królem (najważniejsi kanclerz nadworny i ochmistrz)
# Głównym organem państwowym stał się z czasem ZJAZD NADWORNY – HOFTAG (XII w. książęta świeccy i duchowni + bezpośredni wasale króla)
à koniec XIII w. zaczęto powoływać przedstawicieli miast cesarskich (nie od razu równouprawnieni)
później (XV w.) SEJMEM RZESZY (REICHSTAG)
$$ Przypominał typowe dla monarchii stanowej zgromadzenia stanowe. Nie gromadził on jednak przedstawicieli stanów na zasadzie reprezentacji stanów, lecz władców terytorialnych jako przedstawicieli terytoriów (państw) Rzeszy à Sejm Rzeszy ukształtował się jako swoisty organ federacyjny, zjazd reprezentantów „państw”
$$ Nie miał uprawnień ustawodawczych, ale jego uchwała wymagana była do:
à królewskiej wyprawy koronacyjnej do Rzymu
à powołania książąt Rzeszy na wojnę
à nałożenia podatków ogólnopaństwowych
c) Sądownictwo
# Rozdrobnienie feudalne przyniosło anarchię, wzrost przestępczości i wojny prywatne – władza królewska była bezsilna, królewskie uprawnienia sądowe były szeroko rozdawane książętom terytorialnym i centralny sąd królewski miał bardzo ograniczony zakres działania.
# Najważniejszym krokiem monarchii w celu zapobiegania złu był POKÓJ ZIEMSKI – LANDRYF
à podobny do pokoju bożego
à landryfy prowincjonalne i państwowe (na Hoftagu) + specjalne sądy pokoju ziemskiego do spraw o naruszenie landryfu (ogłaszanego w formie ustaw)
à wieczysty landryf wormacki (1495) – na zawsze zakaz wojny prywatnej
a) Rozwój zwierzchnictwa terytorialnego
# Wielcy feudałowie uzyskali władztwo terytorialne – stali się władcami terytorialnymi panującymi w terytoriach o znamionach samodzielnych państw. Procesy zjednoczeniowe (XIV i XV w.) zatrzymały się na szczeblu władztw terytorialnych, nie doprowadziły do zjednoczenia całej Rzeszy.
# Wielcy feudałowie dążyli do uzyskania niezależności sądowej: już dawniej mieli prawo wyższego sądownictwa, ale chcieli zniesienia jakiejkolwiek interwencji królewskiej w tok sądownictwa terytorialnego (umożliwiała to apelacja do sądu królewskiego i królewskie prawo ewokacji – wywołania sprawy przed sąd królewski)
# W zakresie gospodarczym książęta ograniczeni byli istnienie regaliów królewskich
# Co osiągnęli feudałowie:
a) przywileje Fryderyka II (1220 i 1232): cesarz zrzekł się większości regaliów na obszarach księstw
b) Złota Bulla (1356): regulując spray elekcji królewskiej przyznawała szczególne prawa książętom elektorom:
- na obszarze ich księstw król zrzekał się reszty regaliów
- uznał najwyższe sądownictwo elektorów, zakazując apelowania do sądów królewskich (privilegium de non appellando) i znosząc królewskie prawo ewokacji (privilegium de non evocando)
- dziedziczność i niepodzielność terytoriów elektorskich
è książęta elektorzy jako pierwsi uzyskali rzeczywiste zwierzchnictwo terytorialne i utorowali drogę reszcie
# Na szczeblu centralnym: rada nadworna (ochmistrz dworu, kanclerz)
# Nowy aparat zarządu lokalnego: amtmanowie (w miejsce wójtów)
# W zarządzie swych terytoriów władza książąt ograniczana była przez uprzywilejowane stany, których głównymi organami były zgromadzenia stanowe – tzw. SEJMY KRAJOWE – LANDTAGI
$$ Uchwały poszczególnych stanów w odrębnych kolegiach
$$ Posłowie reprezentantami swojego stanu i „państwa”, związani instrukcjami wyborców
$$ Prawo oporu gdyby książę łamał przywileje
$$ Reprezentacja chłopska rzadkością – tylko tam, gdzie żyli wolni chłopi (np. Tyrol)
$$ Uchwalanie podatków – władca nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody stanów
$$ Udział w zarządzie kraju i ustawodawstwie krajowym: np. prawo wyrażania zgody na wojnę, pokój i traktaty międzynarodowe
c) Związki miast. Hanza
# Wiele miast w Rzeszy uzyskało wysoką pozycję polityczną jako miasta cesarskie, bezpośrednio podległe cesarzowi – stały się półniezależnymi organizacjami politycznymi
# Anarchia (XIII w.) – chęć miast do samoobrony i zabezpieczenia handlu i powstawały różne związki miast
# HANZA – ZWIĄZEK MIAST HANZEATYCKICH – kilkadziesiąt miast związanych z handlem na Morzu Północnym i Bałtyku
à kupcy hanzeatyccy opanowali handel na północy Europy, docierali nawet do Hiszpanii – Hanza zapewniała im ochronę (nawet własne siły zbrojne)
à prowadziła akcje polityczne i toczyła wojny jakby była samodzielnym państwem (zwycięstwo z Danią w połowie XV w. o wolny przejazd okrętów przez cieśninę Sund)
à stanowiła luźny związek – przynależność dobrowolna, brak stałych organów wykonawczych i wspólnego skarbu
- sejm hanzeatycki (HANSETAG) – uchwały zwane recesami...
prawozaoczne