10
ROSJA
PAŃSTWO KIJOWSKIE W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X- XI w.)
[EPOKA FEUDALIZMU]
# Wielkie Księstwo Kijowskie – forma monarchii wczesnofeudalnej (IX/X – XI/XII w.),
à początki związane były z umacnianiem się stosunków feudalnych na terenie państwa kijowskiego powstałego ze scalenia szeregu ruskich księstw plemiennych
à koniec związany z upadkiem autorytetu władcy Wielkiego Księstwa Kijowskiego (1132) i z wkroczeniem Rusi na drogę rozdrobnienia feudalnego
# MONARCHA – WIELKI KSIĄŻĘ – miał bardzo silną władzę: najwyższy wódz, najwyższa władza sądowa, administracyjna i ustawodawcza + patrymonialny charakter (terytorium państwa własnością rodu wielkoksiążęcego)
# Współzawodnictwo 2 zasad sukcesji tronu: zasady senioratu (prawo do tronu przysługiwało najstarszemu z rodu) i zasady ojcowizny (prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej) + czasem elekcje
à podziała państwa + walki o władzę
à kompromis na zjeździe w Lubeczu (1097): każdy książę ma dzierżyć należną mu ojcowiznę
# Monarchia wczesnofeudalna walczyć musiała z siłami odśrodkowymi reprezentowanymi przez bojarów (możnowładców), które ostatecznie wzięły górę (1132) à książęta przestali uznawać zwierzchność wielkiego księcia kijowskiego i stali się niezawisłymi władcami.
Zarząd państwa
# Ośrodkiem zarządu – dwór książęcy, gdzie skupiali się urzędnicy sprawujący z ramienia księcia różne funkcje państwowe (dworski, wojewoda, koniuszy ...)
# Wiece – ogólne zgromadzenia wszystkich wolnych – nie rozwijały się ale w niektórych księstwach przetrwały długo, decydując często o najważniejszych sprawach państwowych
# Zjazdy feudalne – w wyjątkowo ważnych sprawach; wszyscy książęta + najważniejsi bojarzy (przypominały kurie królewskie z udziałem bezpośrednich wasali korony)
# Zarząd lokalny – urzędnicy książęcy rezydujący w grodach (tzw. podsadnicy / wołostiele) łączący funkcje sądowe, wojskowe i skarbowe (ich pomocnikami ciwunowie)
RUŚ W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XII-XV w.)
# Rozdrobnienie feudalne na Rusi trwało bardzo długo (początek XII – koniec XV w. – zrzucenie jarzma tatarskiego), co spowodowane było najazdem tatarskim, uzależnieniem ziem ruskich od Złotej Ordy i związanym z tym zahamowaniem rozwoju sił wytwórczych.
# XII i XIII w. – zupełny zanik władzy centralnej
# XIV w. – tendencje integracyjne doprowadziły do powstania kilku wielkich księstw à kierowniczą rolę objęło Wielkie Księstwo Moskiewskie, które doprowadziło do zrzucenia jarzma tatarskiego i zjednoczenia ziem ruskich
à stosunki między wielkimi książętami a księstwami regulowane umowami podobnymi do umów lennych
à władza wielkich książąt dostatecznie silna, by zdominować książąt dzielnicowych
# Do zjednoczenia przyczyniły się m.in. przesłanki gospodarcze i społeczne w związku z odrodzeniem sił wytwórczych, zagrożenie zewnętrzne (Tatarzy i Litwa) i przesłanki ideologiczne
# 1480 – Iwan III pobił Tatarów, potem przyjął tytuł księcia całej Rusi (dla podkreślenia jedności ziem ruskich we wspólnej walce przeciw Tatarom)
à ożenił się z bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego, przyjął herb bizantyński i tytuł CARA (od „cezar”) (- teoria: Moskwa „trzecim Rzymem”)
Zarząd Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
# W poszczególnych księstwach wielkich i dzielnicowych zarząd opierał się na dawnych wzorach monarchii wczesnofeudalnej, ale w związku z jednoczeniem się państwa powstały nowe instytucje:
$$ DUMA BOJARSKA – stały organ doradczy wielkiego księcia składający się z bojarów stojących na czele organów zarządu państwowego (powołanych do Dumy przez wielkiego księcia)
$$ PRIKAZY - organa centralne o stałym personelu do załatwiania określonych spraw państwowych (np. prikaz skarbowy); na czele bojarzy
# W okresie rozdrobnienia powstały 2 FEUDALNE REPUBLIKI MIEJSKIE – nowogradzka i pskowska, (ustrój przypominał ustrój włoskich republik miejskich) które nie uległy Tatarom
# Nowogród był jednym z gł. ośrodków handlowych w Europie
à książę powoływany w drodze elekcji (od 1136), był przede wszystkim dowódcą wojskowym (musiał zaprzysiąc umowę określającą szczegółowo zakres jego władzy)
à właściwym organem wykonawczym był posadnik i jego pomocnik tysięcznik (spośród bojarów)
à Najwyższym organem wiec wszystkich mieszkańców (najwyższa władza ustawodawcza, wykonawcza i sądowa; wybierał/usuwał księcia). Potem właściwe rządy przejęła Rada Panów (z bojarów), nadając republice charakter arystokratyczny
à z republiki nowogrodzkiej wyemancypował się (1348) Psków, tworząc nową feudalną republikę miejską
# W okresie zjednoczenia Rosji obie republiki włączone do państwa moskiewskiego
ROSJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ (XVI – połowa XVII w.)
# Po wyzwoleniu się spod jarzma tatarskiego okres umacniania się zjednoczonego państwa (panowanie ostatnich Rurykowiczów)
# W Europie zachodniej kształtowały się zjednoczone państwa narodowe, a w Europie wschodniej państwa wielonarodowościowe, gdzie poszczególne narodowości nie zatracały odrębności a jedna z narodowości uzyskiwała przewagę i stawała się narodem rządzącym à w Rosji rządy objęli Rosjanie (bo zjednoczenie dokonało się wokół Wielkiego Księstwa Moskiewskiego)
# W okresie tym Rosja była monarchią stanową (typowe instytucje: Duma Bojarska, Sobór Ziemski i samorząd lokalny), przy czym nastąpił olbrzymi wzrost władzy monarszej (jak w monarchii absolutnej). Pojawiła się późno i nie utrzymała się długo.
$$ Władza Iwana IV Groźnego miała znamiona władzy nieograniczonej („samodzierżenie”) – prawo życia i śmierci nad poddanymi
$$ Jednak wykształciły się (z poparciem cara) organy stanowe: Sobór Ziemski, samorząd ziemski i samorząd gubny, które (po wygaśnięciu rodu Rurykowiczów) sprawowały – obok cara – dużą część władzy państwowej
# Wykształcona w XV w. jako organ doradczy cara w XVI w. Duma stopniowo zaczęła tracić swój arystokratyczny charakter à poza wybranymi przez cara bojarami i osobami sprawującymi funkcje w zarządzie państwem (dworianie) car powoływał do Dumy również urzędników zarządu centralnego (diaków)
à stały wzrost liczby członków (od 28 do 150)
à współdziałała z carem w załatwianiu najważniejszych spraw państwowych
# Miała też ważne uprawnienia sądowe – instancja odwoławcza w sprawach o przestępstwa polityczne
à wyodrębniła się z niej osobna izba sądowa (XVII w.)
# W miarę wzrostu absolutyzmu znaczenie Dumy zaczęło maleć (XVII w.)
# Powołany I raz w okresie walki cara z bojarami i likwidacji pozostałości rozdrobnienia feudalnego (1549)
# Zwoływany przez cara, a w czasie bezkrólewia przez patriarchę lub Dumę
# Skład:
a) Duma Bojarska
b) Święty Sobór (najwyżsi dostojnicy duchowni)
c) przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej i strzelców
à przedstawiciele chłopów uczestniczyli w nim tylko raz (1613)
à człony obradowały oddzielnie i osobno podejmowały uchwały – niewiążące dla cara
# Kompetencje zmieniały się – w początku XVII w. decydował o najważniejszych sprawach państwowych (nowe podatki, wojna i pokój, szczególnie ważne ustawy, wybór cara)
# Ostatni prawdziwy Sobór Ziemski – 1665. Potem ta sama nazwa ale nic wspólnego z dawną instytucją stanową
Prikazy
# Te centralne organa powołane do zarządzania określonymi resortami zarządu centralnego zaczęły się rozwijać w XV w.
à na czele bojar współpracujący z grupą urzędników (diaków i poddiaków)
à odpowiednik ministerialnych organów centralnych monarchii absolutnych
Zarząd lokalny: samorząd gubny i ziemski
# Po zjednoczeniu zarząd lokalny Rosji był bardzo zróżnicowany
# Kraj podzielony na ujezy (powiaty z namiestnikami)
à nadużycia namiestników – zniesiono ten urząd
# Oparto zarząd lokalny na samorządzie – centralnym organom stanowym zaczęły odpowiadać organy stanowe samorządu lokalnego
# SAMORZĄD GUBNY: funkcje sądowe z zakresie ścigania i sądzenia rozbójników (chodziło o walkę z antyfeudalnymi wystąpieniami chłopów)
à organem była GUBNA IZBA: gubny starosta, 4-6 przysięgłych, gubny diak – pochodzili z wyborów (brali udział chłopi)
# SAMORZĄD ZIEMSKI: sprawowany przez organy samorządowe o uprawnieniach sądowych, skarbowych, gospodarczych i policyjnych
à sądziły tylko sprawy mieszczan i ludności „z czarnych włości” (chłopi podlegali sądownictwu panów a panowie sądownictwu prikazów)
à organem była ZIEMSKA IZBA: wybierani przez ludność starosta ziemski, ziemski diak i 8-10 przysięgłych
# Taki system samorządu zaczął się rozpadać (XVII w.) bo wprowadzono nowych urzędników prowincjonalnych – wojewodów, którzy podporządkowali sobie samorząd ziemski i gubny i stworzyli grunt dla przyszłego scentralizowanego zarządu lokalnego monarchii absolutnej
ROSJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ (połowa XVII – XVIII w.)
# II połowa XVII w. – początek kształtowania się monarchii absolutnej w Rosji. Rządy absolutne utrwalił Piotr I, ogłoszony CESARZEM (IMPERATOREM) WSZECH ROSJI przez senat (1721) à Rosja stała się CESARSTWEM
à cesarz jest samowładnym monarchą (samodzierżcą), jego władza nie podlega niczyjej kontroli a on sam nie podlega żadnemu prawu (nawet prawu sukcesji tronu – dopiero 1797 – dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury)
à cesarz stanął na czele Kościoła prawosławnego (dla zarządu cerkwią powołał ŚWIĘTY SYNOD)
# Piotr I przeprowadził gruntowne reformy gospodarcze i społeczne, które umocniły pozycję szlachty i bogatych mieszczan (skrajne upośledzenie chłopów) oraz stworzył typowy dla monarchii absolutnej aparat państwowy oparty na centralizmie i biurokratyzmie (+ urzędnicy pochodzenia mieszczańskiego i szlacheckiego) à Duma Bojarska straciła znaczenie
# SENAT RZĄDZĄCY (1711): organ doradczy cesarza, sprawujący zastępcze rządy w razie jego nieobecności
à pierwotnie kompetencje bardzo wszechstronne, z czasem zostały ograniczone do kontroli nad administracją i roli sądu najwyższego
à zorganizowano przy nim PROKURATURĘ (1722) z gubernatorem-prokuratorem – nadzór nad działalnością Senatu + kontrola administracji i sądownictwa w ...
prawozaoczne