Tragedia Indian.pdf

Tragedia

Indian

Nowe metody badawcze pozwalaj dok¸adniej

wejrze w ýycie rdzennych mieszkaÄcw

po podboju Ameryki przez

Europejczykw. Zmiana

jad¸ospisu i warunkw ýycia

spowodowa¸a drastyczne

pogorszenie si« ich stanu zdrowia

Clark Spencer Larsen

o odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku ýycie tu-

bylcw zmieni¸o si« dramatycznie. Z pisemnych przekazw wy¸ania

si« ponury obraz podbojw i epidemii, ktre w szybkim tempie dzie-

sitkowa¸y miejscow ludnoæ. Do niedawna stare dokumenty by¸y

niemal jedynym rd¸em informacji na temat biologicznych konsekwencji ze-

tkni«cia si« Indian z Europejczykami. We wszystkich zwracano jednak uwag«

na gwa¸towny spadek liczebnoæci tych pierwszych. Obecnie moýemy si« o tych

czasach dowiedzie znacznie wi«cej dzi«ki nowej dziedzinie archeologii.

Bioarcheologia, bo o niej mowa, jest ga¸«zi nauki obejmujc badania szczt-

kw ludzkich. Jej zawdzi«czamy odkrycie wielu nowych szczeg¸w na temat

zdrowia i codziennego ýycia rdzennych Amerykanw, zw¸aszcza tych, ktrzy

mieszkali w hiszpaÄskich misjach na po¸udniowym wschodzie, w okolicy zwa-

nej niegdyæ La Florida. Pocztek cig¸ych kontaktw mi«dzy Indianami a Eu-

ropejczykami przypada w tym rejonie na rok 1565, gdy Pedro Menndez de

Avils za¸oýy¸ u wybrzeýy Atlantyku na p¸nocy Florydy miasto St. Augusti-

ne. Ksi«ýa katoliccy stworzyli tam sie misji dla Indian Timucua i Apalachee,

a dla Indian Guale wzd¸uý wybrzeýy Georgii. W oærodkach tych Ð na przyk¸ad

w Santa Catalina de Guale na St. Catherines Island, San Martn de Timucua

i San Luis de Apalachee Ð archeolodzy odkryli ruiny wielkich koæcio¸w, w kt-

rych nawracano Indian na chrzeæcijaÄstwo. Jak w kaýdej spo¸ecznoæci koæci¸

odgrywa¸ zasadnicz rol« w ýyciu jej cz¸onkw, dla zmar¸ych zaæ stanowi¸ miej-

sce pochwku.

Szkielety znalezione w kryptach dostarczy¸y naukowcom zaskakujco wie-

lu cennych danych na temat poýywienia i pracy Indian mieszkajcych w misjach.

Bioarcheologia zacz«¸a wype¸nia szczeg¸ami owe historyczne zapiski, infor-

mujc o tym, jak zmienia¸y si« rd¸a poýywienia i stawiajc nieoczekiwane

pytania o zalety czysto rolniczego trybu ýycia Ð przynajmniej jeæli chodzi o tu-

bylcz ludnoæ La Florida.

Podstaw prawid¸owego funkcjonowania organizmu jest oczywiæcie dostar-

czanie mu odpowiednich sk¸adnikw odýywczych w postaci pokarmu. Przed

naszymi badaniami diet« Indian z La Florida rekonstruowano na podstawie

dwch rde¸: przekazw ksi«ýy i innych Europejczykw oraz resztek poýywie-

nia znalezionych na terenie wykopalisk. Pisemne informacje s cz«sto sprzecz-

ne. Wed¸ug jednych rolnictwo nie mia¸o w owych czasach wi«kszego znacze-

nia, wed¸ug innych, przebadanych przez Granta D. Jonesa z Davidson College,

uprawa, zw¸aszcza kukurydzy, odgrywa¸a olbrzymi rol«.

Dane dostarczone przez archeologw rwnieý nie wyjaæniaj problemu.

Resztki roælinne s bardzo podatne na dzia¸anie czasu, szczeglnie w rejonach

64 å WIAT N AUKI SierpieÄ 2000

LA FLORIDA by¸a w oczach Hiszpanw krain obfitoæci, ktr naleýa¸o podbi, a jej ludnoæ nawrci na wiar« chrzeæcijaÄsk i za-

przc do pracy na rzecz najedcw Ð zw¸aszcza do uprawy kukurydzy, ktrej znaczenie jako rd¸a poýywienia wzrasta¸o ( z lewej ).

nadbrzeýnych, ze wzgl«du na wilgo i zaleganie w kwaænych

glebach. Mimo to badania przeprowadzone przez C. Marga-

ret Scarry z University of North Carolina w Chapel Hill oraz

Donn« Ruhl z University of Florida wykaza¸y, ýe w sk¸ad po-

ýywienia rdzennej ludnoæci, zarwno przed przybyciem Eu-

ropejczykw na te tereny, jak i potem, wchodzi¸y liczne gatun-

ki dziko rosncych oraz uprawnych roælin. W wykopaliskach

znaleziono kolby i ziarno kukurydzy pochodzce z pnych

prehistorycznych oraz z XVI-wiecznych osad. Rola, jak od-

grywa¸a ta roælina w poýywieniu Indian, nie by¸a znana.

ktrej niegdyæ naleýa¸y. W¸aæciwie wszystkie roæliny jadane

w rejonie La Florida wchodzi¸y w sk¸ad grupy C 3 Ð owoce,

ziarno pszenicy, ýo¸«dzie, orzechy orzesznika pi«ciolistko-

wego. Jedyn istotn roælin z grupy C 4 jedzon przez tubyl-

cw by¸a kukurydza.

Izotopy azotu dostarczaj wskazwek o zupe¸nie innych

sk¸adnikach poýywienia. Znalezione w wykopaliskach oæci

i muszle ostryg æwiadcz o tym, ýe Gualowie i inni miesz-

kaÄcy tego regionu regularnie jadali ryby i owoce morza za-

rwno przed przybyciem Europejczykw, jak i potem. Ze

wzgl«du na to, ýe roæliny morskie, takie jak glony, i ldowe

rýni si« zawartoæci dwch trwa¸ych izotopw azotu Ð

14 Ni 15 N Ð ich zawartoæ w koæciach b«dzie rýna w zaleýno-

æci od tego, ktry typ roælin preferowa¸a dana osoba.

Badania sk¸adu iloæciowego izotopw w«gla i azotu w ko-

æciach Indian pochodzcych z okresu przed przybyciem Eu-

ropejczykw i pniejszych wykaza¸y ogromne rýnice w spo-

sobie ich odýywiania si«. Margaret J. Schoeninger z University

of Wisconsin-Madison, Nikolaas J. van der Merwe z Harvard

University, Dale L. Hutchinson z East Carolina University,

Lynette Norr z University of Florida oraz ja stwierdziliæmy,

ýe zmienia¸y si« one wraz z czasem i miejscem. Zgodnie z na-

szymi oczekiwaniami okaza¸o si«, ýe niezaleýnie od okresu

historycznego mieszkaÄcy wybrzeýa jadali znacznie wi«cej

ryb i owocw morza niý ludnoæ z g¸«bi ldu. ûyjcy na St.

Catherines Island i Amelia Island Indianie Guale jedli kuku-

Odtwarzanie jad¸ospisu

W poszukiwaniu odpowiedzi na niektre z tych pytaÄ za-

cz«liæmy szczeg¸owo bada koæci znalezione w czasie wy-

kopalisk w tym rejonie. Tkanki wszystkich ýywych istot za-

wieraj trwa¸e izotopy takich pierwiastkw, jak w«giel i azot,

a zatem oznaczajc ich sk¸ad iloæciowy w koæciach, moýemy

si« dowiedzie, czym odýywiali si« niegdyæ ich w¸aæciciele.

Z rýnic w zawartoæci dwch izotopw w«gla 12 Ci 13 C Ð jeste-

æmy w stanie si« zorientowa, jakie gatunki roælin jedli. Wi«k-

szoæ z nich da si« zaliczy do dwch grup: jedne w procesie

fotosyntezy wytwarzaj czsteczki zawierajce trzy, drugie

natomiast cztery atomy w«gla (tzw. roæliny C 3 iC 4 ). Dzi«ki

wyst«pujcym mi«dzy nimi wyranym rýnicom chemicz-

nym moýemy, badajc koæci, stwierdzi, co jad¸a osoba, do

å WIAT N AUKI SierpieÄ 2000 65

TERYTORIUM BRYTYJSKIE

Santa Catalina

de Guale

(St. Catherines

Island)

San Luis

de Apalachee

Santa Catalina

de Guale

de Santa Maria

(Amelia Island)

St. Augustine

HISZPAÁSKIE MISJE po-

dobne do tej w San Luis de

Apalachee ( z lewej ) powstawa¸y na terenach

dzisiejszej Florydy i na wybrzeýu Georgii.

Obejmowa¸y one g¸wnie trzy plemiona Ð Gu-

ale, Apalachee i Timucua, stanowic dla nich

oærodek ýycia religijnego i spo¸ecznego.

San Martin

de Timucua

LA FLORIDA

rydz«, zanim przybyli tu misjonarze.

Pniej rwnieý wchodzi¸a w sk¸ad ich

poýywienia, jednak wwczas konsumo-

wali jej znaczne wi«cej od swych przod-

kw. Wyglda na to, ýe takýe Indianie

Apalachee zacz«li spoýywa znacznie

wi«cej kukurydzy po przybyciu Euro-

pejczykw. Indianie Timucua, ktrzy

w ogle nie jedli kukurydzy lub spoýy-

wali bardzo niewielkie jej iloæci, po za¸o-

ýeniu misji rwnieý zaakceptowali j ja-

ko sta¸y sk¸adnik poýywienia.

wch¸anianie tego pierwiastka przez or-

ganizm. Dlatego teý osoby, ktrych die-

ta jest oparta na kukurydzy, mog mie

sk¸onnoæ do niedokrwistoæci oraz wielu

innych zaburzeÄ wynikajcych z niedo-

boru ýelaza [patrz: Nevin S. Scrimshaw,

ãNiedobr ýelazaÓ; åwiat Nauki , gru-

dzieÄ 1991]. Ponadto dochodzi do spo-

wolnienia wzrostu i rozwoju, gdyý ku-

kurydza zawiera niewiele wapnia i nia-

cyny, czyli witaminy PP, niezb«dnych

do prawid¸owego metabolizmu. Kuku-

rydza jest takýe niezbyt dobrym rd¸em

bia¸ka, gdyý zawiera tylko æladowe ilo-

æci (lub nie zawiera wcale Ð zaleýnie

od odmiany) trzech z oæmiu niezb«d-

nych aminokwasw: lizyny, izoleucyny

i tryptofanu.

Z tego wzgl«du niektrzy Indianie

mieszkajcy na terenach misji znacz-

nie cz«æciej niý ich przodkowie mieli

ubytki w uz«bieniu. Podwyýszona

sk¸onnoæ do zapadania na prchnic«

prawdopodobnie spowodowana by¸a

rwnieý konsystencj przyjmowanych

potraw Ð substancje p¸p¸ynne, jak na

przyk¸ad kleik kukurydziany, sprzyjaj

gromadzeniu si« na z«bach wywo¸u-

jcych t« chorob« bakterii i tworzeniu

si« p¸ytki naz«bnej.

Opierajc si« na obrazie

uz«bienia uzyskanym za

pomoc mikroskopu elek-

tronowego, Mark F. Teaford

i jego wsp¸pracownicy z

Johns Hopkins University wy-

snuli wniosek, ýe Indianie miesz-

kajcy w misjach ýywili si« bardziej

mi«kkimi potrawami niý ich przodko-

wie. åwiadczy o tym mniejsza liczba rys

i wg¸«bieÄ powstajcych na powierzch-

ni z«bw podczas rozdrabniania twar-

dych pokarmw naturalnego, a nie rol-

niczego pochodzenia.

Tam, gdzie dieta by¸a odmienna, ogl-

ny obraz opisywanych zmian wykazy-

wa¸ interesujce rýnice. Razem z Bonnie

G. McEwan z Florida Bureau of Archae-

ological Research przebadaliæmy z«by

znalezione w wykopaliskach na terenie

misji San Luis. Tiffiny A. Tung z Univer-

sity of North Carolina w Chapel Hill wy-

kaza¸a pniej na ich podstawie, ýe

mieszkaÄcy tej misji cierpieli na prchni-

c« rzadziej niý ludnoæ z innych rejonw.

Wyniki badaÄ Elizabeth J. Reiz z Uni-

versity of Georgia, ktra przebada¸a

szcztki zwierzt znalezione na tym te-

renie, wydaj si« t¸umaczy to zjawisko.

Stwierdzi¸a ona, ýe w sk¸ad diety lud-

noæci San Luis wchodzi¸a wo¸owina, co

w owych czasach by¸o wærd Indian za-

mieszkujcych misje bardzo rzadkie. Za-

warte w niej bia¸ko mog¸o cz«æciowo za-

pobiega powstawaniu prchnicy.

Badania uz«bienia dostarczy¸y nam

rwnieý innych waýnych informacji.

Wraz z Hutchinsonem odkryliæmy, ýe

u wielu Indian wyst«powa¸y linijne

zmiany na powierzchni z«ba, powsta-

jce wskutek niedorozwoju tych ludzi

spowodowanego niedoýywieniem i rý-

nymi chorobami. U niektrych zmiany

by¸y bardzo nasilone, co æwiadczy, ýe

byli niedoýywieni, ewentualnie ci«ýko i

przewlekle chorowali (lub jedno i dru-

Skutki kukurydzianej diety

Sk¸ad chemiczny koæci jest dowodem,

ýe sposb odýywiania si« Indian uleg¸

zmianie po zetkni«ciu si« z Europejczy-

kami Ð i nie by¸a to zmiana na lepsze.

Ich rýnorodny jad¸ospis, sk¸adajcy si«

z licznych gatunkw roælin i zwierzt,

zastpi¸a dieta monotonna i mniej po-

ýywna, oparta zasadniczo na jednym

sk¸adniku Ð kukurydzy.

Jej ziarno zawiera stosunkowo duýo

cukru, co sprzyja prchnicy i innym

schorzeniom jamy ustnej. W jego sk¸ad

wchodz rwnieý fityniany, substancje

wiýce si« z ýelazem, co upoæledza

Georgia, wczesna prehistoria, wybrzeýe

Georgia, pna prehistoria, wybrzeýe

Floryda, pna prehistoria, wybrzeýe

Georgia, misje, wybrzeýe

Floryda, misje, wybrzeýe

Floryda, misje, w g¸«bi ldu

Georgia, wczesna prehistoria, w g¸«bi ldu

Floryda, wczesna prehistoria, w g¸«bi ldu

Georgia, pna prehistoria, w g¸«bi ldu

Floryda, pna prehistoria, w g¸«bi ldu

MISJE

WI¢CEJ KUKURYDZY

Ð20

Ð16

Ð12

Ð8

Stosunek trwa¸ych izotopw w«gla

( 13 C/ 12 C )

STOSUNEK POSZCZEGîLNYCH IZOTOPîW takich pierwiastkw, jak w«giel czy azot,

w koæciach mwi nam poærednio o diecie osoby, do ktrej naleýa¸y. Moýemy na tej pod-

stawie stwierdzi na przyk¸ad, jakie gatunki roælin spoýywa¸a i ile zjada¸a Ð jeæli w ogle

Ð ryb i owocw morza.

66 å WIAT N AUKI SierpieÄ 2000

Zmiany chorobowe

Niedokrwistoæ i hiperostoza (nadmierne kostnienie)

Kukurydza zawiera fityniany, ktre hamuj wch¸anianie

ýelaza. Dlatego wielu Indian cierpia¸o na niedokrwistoæ,

a w ich koæciach wyst«powa¸y zmiany przypominajce sito,

widoczne zw¸aszcza w obr«bie czaszki. U osb nie

dotkni«tych t chorob ciemne prýki by¸y znacznie grubsze

niý widoczne na zdj«ciu przedstawionym poniýej (z prawej) .

Zmiany takie mog¸y powsta rwnieý w wyniku zakaýeÄ

pasoýytniczych.

Niedorozwj z«bw

Te linie na z«bach Indian z czasw

po przybyciu Hiszpanw jednoznacznie

æwiadcz o niedoýywieniu i licznych chorobach.

Mikrostruktura z«ba

Z«by Indian z misji ( z lewej ) s g¸adsze

niý z«by ich przodkw ( z prawej ),

co moýe æwiadczy o tym, ýe ich dieta

sk¸ada¸a si« g¸wnie z mi«kkich

pokarmw, jak na przyk¸ad papka

kukurydziana. Sprzyja¸o to

powstawaniu p¸ytki naz«bnej i rozwojowi

bakterii powodujcych prchnic«.

Ubytki z«bw

Prchnica bardzo cz«sto wyst«powa¸a

u Indian odýywiajcych si« g¸wnie

kukurydz, ktra moýe sprzyja

powstawaniu tej choroby.

Choroba zwyrodnieniowa

staww: wyg¸adzenie

powierzchni staww

Nadmierne obciýenie szkieletu

moýe zostawia liczne ælady,

takýe w stawach. Wyg¸adzenie

ich powierzchni æwiadczy

o uszkodzeniach wskutek

zniszczenia tkanki chrz«stnej.

Linie Retziusa

S to linie widoczne w szkliwie,

odzwierciedlajce jego zrýnicowan

mineralizacj« podczas wzrostu z«ba.

U wielu Indian mieszkajcych

w misjach mia¸y one nienaturalnie

ciemne zabarwienie, co æwiadczy o tym,

ýe nieprawid¸owe odýywianie i choroby

by¸y tam zjawiskiem nagminnym.

Choroba zwyrodnieniowa staww:

wyroæla kostne

Na powierzchni kr«gw dolnych odcinkw

kr«gos¸upa wielu misyjnych Indian stwierdzono

obecnoæ licznych wyroæli kostnych. Powstaj one,

gdy kr«gos¸up jest poddany zbyt duýym

obciýeniom, na przyk¸ad wskutek dwigania

wielkich ci«ýarw. Powszechnoæ wyroæli

kostnych i wyg¸adzonych powierzchni staww

æwiadczy, ýe wielu indiaÄskich robotnikw

cierpia¸o na chorob« zwyrodnieniow staww.

Infekcje

W koæciach podudzia wielu Indian

mieszkajcych w misjach znaleziono

wyrane uszkodzenia mogce

powsta wskutek przebytych

infekcji bakteryjnych.

KOå RAMIENNA

KOåCI INDIAN mieszkajcych na terenie

misji i ich przodkw rýni si«, zw¸aszcza

w przekroju poprzecznym. Koæci udowe

i ramienne Indian pracujcych dla Hiszpa-

nw by¸y wi«ksze, co oznacza, ýe by¸y moc-

niejsze i przystosowane do duýych obci-

ýeÄ podczas wyt«ýonej pracy.

soýyty, na przyk¸ad t«goryjec dwunast-

niczy, ýywi si« krwi gospodarza.

I znw na podstawie badaÄ koæci mo-

ýemy si« domyæla, ýe zakaýenie tym

pasoýytem nie naleýa¸o do rzadkoæci,

gdyý na ich powierzchni cz«sto wyst«-

powa¸y zmiany typu hiperostoza (nad-

mierne kostnienie), ktre towarzysz

niedokrwistoæci, szkorbutowi i rýnym

zakaýeniom. Zmiany te rzadko pojawia-

¸y si« w koæciach Indian ýyjcych przed

przybyciem Europejczykw, prawdo-

podobnie dlatego ýe stosowali diet«

sk¸adajc si« z ryb i kukurydzy, wi«c

dostarczali organizmowi dostatecznej

iloæci ýelaza, by zapobiec anemii. Duýa

cz«stoæ wyst«powania hiperostozy

w indiaÄskich koæciach znalezionych na

terenach misji to jednak przypuszczalnie

wynik nie tylko diety opartej g¸wnie

na kukurydzy, ale takýe cz«stych infek-

cji jelitowych.

Po przybyciu Europejczykw uleg¸

drastycznej zmianie nie tylko sposb

odýywiania, ale i warunki ýycia Indian

w misjach. Hiszpanie z La Florida wpro-

wadzili przymus pracy zwany reparti-

miento , w ktrego ramach zmuszali

Indian p¸ci m«skiej do ci«ýkiej pracy fi-

zycznej na farmach, przy robotach pu-

blicznych i dla wojska. Indianie musieli

teý nosi duýe ci«ýary na d¸ugie dystan-

se, gdyý zwierz«ta juczne pojawi¸y si«

w tych okolicach zapewne dopiero po

roku 1680. Badajc szkielety, stwierdzi-

liæmy znacznie cz«stsze wyst«powanie

zmian zwyrodnieniowych koæci (zapa-

lenie koæci i staww) u Indian ýyjcych

w czasach po przybyciu Hiszpanw niý

u ich przodkw. Uznaliæmy, ýe przy-

czyn by¸o duýe przeciýenie prac fi-

zyczn, gdyý zniszczenie staww mo-

ýe prowadzi w¸aænie do osteoarthritis.

Stan zdrowia zaleýy jednak takýe od

dzia¸ania innych czynnikw. Postano-

wiliæmy zatem zbada koæci dok¸adniej,

by dowiedzie si« czegoæ wi«cej.

PRZODKOWIE INDIANIE

W MISJACH

KOå UDOWA

gie). Stwierdziliæmy takýe zmiany

æwiadczce o nieprawid¸owym rozwo-

ju uz«bienia. Razem ze Scottem W.

Simpsonem z Case Western Reserve

University przeprowadziliæmy dok¸ad-

n analiz« mikroskopijnych cech na po-

wierzchni z«bw, tzw. linii Retziusa,

powstajcych w szkliwie w czasie wzro-

stu z«ba i odzwierciedlajcych jego zrý-

nicowan mineralizacj«. Okaza¸o si«, ýe

cho nieprawid¸owe linie wyst«powa-

¸y rwnieý u Indian prekolumbijskich, to

u Indian ýyjcych na terenie misji zda-

rza¸y si« one znacznie cz«æciej.

Przyczyn tego jednak by¸a nie tylko

nieprawid¸owa dieta. David Hurst Tho-

mas z American Museum of Natural Hi-

story w Nowym Jorku odkry¸ w Santa

Catalina de Guale p¸ytk studni« Ð mo-

g¸a ona stanowi rezerwuar pasoýytw.

Indianie mieszkajcy w misjach w od-

rýnieniu od swoich przodkw, ktrzy

korzystali z wody ze rde¸ i strumieni,

pili wod« ze studni. Obecnie kaýdy

mieszkaniec tych terenw wie, jak nie-

bezpieczne jest picie wody z p¸ytkiej

studni Ð ¸atwo ulega ona zanieczyszcze-

niu i moýe powodowa zakaýenie paso-

ýytami oraz inne problemy zdrowotne.

PrawdopodobieÄstwo prawdziwoæci

tezy o gwa¸townym przebiegu infekcji

zwi«ksza si«, jeæli wemiemy pod uwa-

g«, ýe jak si« wydaje, wi«kszoæ zmian

w obr«bie szkliwa stwierdziliæmy w z«-

bach, ktre wyrzynaj si« w pierwszych

dwch latach ýycia. Najpowaýniejszym

zagroýeniem zdrowia dzieci w tym

okresie jest ostre odwodnienie w wyni-

ku licznych chorb przebiegajcych

z biegunk. Moýe ono spowodowa za-

burzenie funkcjonowania wielu kom-

rek, w tym takýe ameloblastw, odpo-

wiedzialnych za tworzenie si« szkliwa.

Rwnieý dziæ w wielu krajach stojcych

na niskim poziomie rozwoju bakterie

i wirusy znajdujce si« w skaýonej ýyw-

noæci i wodzie powoduj u dzieci bie-

gunki. Niewtpliwie warunki ýycia w

misjach sprzyja¸y wyst«powaniu u ma-

¸ych dzieci tych chorb i powstawaniu

zak¸ceÄ wzrostu, co potwierdzaj nie-

prawid¸owoæci w znalezionych z«bach.

Inne choroby zakane, jak odra i ospa,

mog¸y si« ¸atwo szerzy, gdyý Indianie

ýyjcy w misjach byli st¸oczeni. Wiele

chorb o ostrym przebiegu doprowa-

dza do æmierci, zanim powstan zmia-

ny w koæciach, jednak niektre zakaýe-

nia, na przyk¸ad gronkowcem z¸ocistym

( Staphylococcus aureus ), mog si« szerzy

z tkanek mi«kkich do ssiadujcych z

nimi koæci, powodujc ich wyranie wi-

doczne uszkodzenia. Liczne zmiany pa-

tologiczne w koæciach podudzia, g¸w-

nie w piszczelowej, znalezionych na

terenach wykopalisk, to æwiadectwo, ýe

takie zakaýenia w owych czasach nie

by¸y rzadkoæci.

Zakaýenia mog rwnieý powodo-

wa niedokrwistoæ, gdyý niektre pa-

Ci«ýko pracujce koæci

Wysi¸ek fizyczny ma ogromny wp¸yw

na nasz szkielet. Struktura i kszta¸t ko-

æci zmieniaj si« w czasie naszego ýycia

pod wp¸ywem dzia¸ajcych na nie si¸.

W znacznym uproszczeniu moýna po-

wiedzie, ýe tkanka kostna pojawia si«

tam, gdzie jest potrzebna. Na przyk¸ad

podczas d¸ugotrwa¸ego marszu lub

przebywania w pozycji stojcej si¸y, po-

wstajce wskutek napi«cia mi«æni, a

takýe pod wp¸ywem ci«ýaru cia¸a, ak-

tywuj komrki kostne i w ten sposb

dochodzi do przebudowy odpowied-

nich elementw szkieletu. W¸aæciwe roz-

mieszczenie tkanki kostnej w miejscach

najbardziej naraýonych na obciýenia

68 å WIAT N AUKI SierpieÄ 2000

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: