Klasztory jako ośrodki wytwarzania książek
Św. Benedykt z Nursji
w 529 r. założył klasztor
Monte Cassino – reguła:
· praca fizyczna (na roli, w rzemiośle) i umysłowa (wymóg stałego kształcenia, obowiązkowa lektura)
· ora et labora in laetitia pacis, czyli módl się i pracuj w radości pokoju.
· Większe dzieła przytwierdzane łańcuchami do
pulpitów, mniejsze w szafach.
· W porównaniu z bibliotekami starożytnymi zbiory klasztorne były małe: kilkadziesiąt do
kilkaset woluminów.
· Bardzo charakterystyczny dla stosunków bizantyjskich był niebywały rozwój monasterów.
· Klasztory, dalekie z początku od nauki i wszelkiej pracy umysłowej, z biegiem czasu stały się, obok dworu cesarskiego i szkół, głównymi ośrodkami produkcji artystycznie wyposażonej książki.
· Klasztor Studion w Konstantynopolu. Opat tego klasztoru, Teodor – założył w swoim klasztorze scriptorium i dał przepisy dotyczące urządzenia i prowadzenia pracowni przepisywania rękopisów. Klasztor ten wytworzył pewną szkołę pisarską, która obowiązywała i inne klasztory bazyliańskie.
· W pierwszym okresie (V-VII w.) ze względu na nieustanne walki, przypływy i odpływy ludów w zachodniej Europie stan oświaty i obyczajów bardzo się obniżył.
· Ostoją nauki i piśmiennictwa stała się jedynie organizacja kościelna. W przybytkach klasztornych i kościelnych znalazły schronienie odziedziczone pomniki myśli starożytnej, zawarte w zwojach papirusu i pergaminowych kodeksach.
· W tym czasie rozwijała się bujnie twórczość teologiczna, m.in. św. Ambrożego, św. Augustyna, Hieronima i innych ojców Kościoła, ograniczająca się do tłumaczenia i interpretacji Pisma św., filozofii, nauczania liturgii i etyki chrześcijańskiej.
· Pojawia się bardzo rozpowszechniona satyryczna lub moralizatorska bajka zwierzęca.
· Najpopularniejszym rodzajem ludowej literatury były jednak żywoty świętych, opowiadane z ambony lub czytane w klasztorach. Źródłem hagiografii były legendy przekazywane ustnie, lokalna tradycja lub dawne opisy i opowiadania.
· XIII w., Jakub de Voragine – Legenda aurea (Złota legenda)- słynny zbiór żywotów świętych.
Klasztory i biblioteki średniowieczne jako ośrodki produkcji książki rękopiśmiennej
· Stan zastoju kulturalnego zaczął się zmieniać już od VI w. dzięki akcji cywilizacyjnej podjętej przez klasztory zachodnie.
· Benedykt z Nursji zakłada w 529 r. klasztor Monte Cassino we Włoszech. Reguła klasztorna wymagała od mnichów stałego kształcenia się, lektura była czynnością obowiązkową. To stwarzało potrzebę posiadania i zdobywania nowych rękopisów. Odtąd klasztory stały ośrodkami produkcji i znawstwa książki oraz miejscem ich gromadzenia.
· Żaden z pierwotnych autografów nie zachował się do naszych czasów, natomiast dzieła znane są nam dzięki przepisywaniu przez mnichów starych tekstów (scriptoria klasztorne i szkolne).
· Stare rękopisy poddawano też zabiegom konserwatorskim, korektorskim i wydawniczym: porównywano teksty, usuwano błędy pisarskie, poprawiano tekst, dopisywano komentarze, doskonalono pismo.
Irlandia i inne klasztory zachodnie
· Irlandia stała się azylem literatury klasycznej , a wzory zachodnie i orientalne przeszczepione na podłoże pierwotnej kultury celtyckiej wytworzyły oryginalną sztukę iryjską, która od VI w. zaczęła promieniować na kontynent.
· W średniowieczu prawie cały zasób ówczesnego piśmiennictwa skupiał się wyłącznie w bibliotekach instytucji kościelnych. Słynne opactwo św. Emmerama w Ratyzbonie posiadało w X w. ponad 500 rękopisów.
· Znacznych rozmiarów były biblioteki klasztorów w Lorsch i Korbei w Saksonii.
· We Włoszech górowało Monte Cassino, odbudowane na nowo po dwukrotnych zniszczeniach.
· Biblioteki powiększały swój zbiór dzięki książkom wytwarzanym we własnych scriptoriach, sprowadzali także, wymieniali i kupowali książki.
Zawodowe wytwarzanie rękopisów. Udział uniwersytetów; pecja; Bracia Wspólnego Życia i inni zawodowi kopiści
· Już w XII w. czynni byli zawodowi kopiści, świeccy rzemieślnicy związani z wytwórczością książek – introligatorzy, kopiści.
· Uniwersytety musiały podjąć się kontroli nad produkcją i obiegiem naukowej książki.
· W tych warunkach wykształcił się tzw. system pecji, jako środek gwarantujący poprawność rękopisów, a zarazem zabezpieczający interesy pisarzy, sprzedawców i użytkowników.
· Termin pecja ma trojakie znaczenie:
1. składkę wzorcowego egzemplarza rękopisu wypożyczaną kopistom do przepisywania;
2. jednostke miary przepisanego tekstu, wg których obliczano kopistom zapłatę za ich pracę (4 karty= 8 stron, czyli 16 kolumn pisma zawierającego 32 wiersze i po 32 litery w każdym wierszu);
3. organizację, którą tworzyło współdziałanie władz uniwersyteckich i uzależnionych od nich księgarzy, tzw. stacjonariuszy, oraz kopistów w akcji wydawania i powielania książek dydaktycznych.
· Rękopisy wykonane systemem pecji można poznać po widocznej zmianie koloru atramentu i różnicy duktu pisma, występujących w poszczególnych składkach, pisanych przez różnych kopistów, oraz po liczbowaniu Recji i uwagach, jakie robili kopiści i korektorzy na marginesach odpisów.
· Ponieważ każdy ośrodek wyrabiał stopniowo pewne tradycyjne odmiany w sposobie pisania i oznaczania Recji, pozwala to na lokalizację i ustalanie chronologii średniowiecznych rękopisów.
· W 2 poł. XIV w. powstało w Holandii zrzeszenie Braci Wspólnego Życia (Fratrem Vitae Communis). Założony w 1383 r. przez Gerharda Grootego. Bracia prowadzili życie klasztorne choć nie składali ślubów zakonnych. Mieli ogromne zasługi w rozpowszechnianiu książki. Wprowadzili bowiem w swoich szkołach zasadę, że każdy uczeń powinien mieć własne podręczniki. Opanowali wysoki kunszt kaligrafii i iluminatorstwa, a przepisywanie rękopisów traktowali jako pracę zawodową. Każdy dom Braci posiadał scriptuariusa – kierownika scriptorium, lubrykatora, iluminatora i bibliotekarza., który rozdzielał braciom pracę, nadzorował.
Ich działalność przyczyniła się do rozwoju czytelnictwa wśród świeckich niższych warstw społeczeństwa. Wraz z wprowadzeniem druku w XV w. do swych domów wprowadzili nową technikę typograficzną.
Bracia Wspólnego Życia działali również w Polsce – na zaproszenie chełmińskiej rady miejskiej przybyli w 1473 r. do Chełmna, gdzie prowadzili szkołę i wytwarzali książki dla duchowieństwa i ludzi świeckich.
· Kobiety już od wczesnego średniowiecza przyswoiły sobie sztukę pisarską. Znane są arcydzieła kaligrafii i iluminacji, które powstały w żeńskich klasztorach w Anglii, Francji i Niemiec.
· Pod koniec średniowiecza pojawił się też pisarz świecki jako urzędowy scriba w kancelarii miejskiej.
Prace wszelkiego rodzaju kopistów ukazywały się przeważnie anonimowo. Zdarzało się jednak, że pisarze ujawniali swe imiona w kolofonach, wymieniając też miejsce i Powstanie książki w języku polskim: kazania, Psałterz floriański, Biblia królowej Zofii, Psałterz puławski
· W tym czasie książki polskich autorów pisane były w Polsce w języku łacińskim. Ale już wcześnie rodzi się równoległy nurt piśmiennictwa w rodzimym języku polskim najpierw w postaci pojedynczych polskich słów w tekście łacińskim, jak w Złotej bulli polskiej z 1136 r. i Srebrnej bulli śląskiej z 1155 r., a potem dochodzi do powstania pełnych tekstów polskich.
· Księga henrykowska z przełomu XIII i XIV w. – pojawia się w niej pierwsze całe zdanie w języku polskim, jako zapowiedź rodzimego piśmiennictwa (rękopis obecnie w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu).
· W XIV w. powstały słynne Kazania świętokrzyskie, następnie z przełomu XIV/XV w. pochodzą Kazania gnieźnieńskie i pieśń Bogurodzica.
· Psałterz floriański – pięknie iluminowany kodeks z przełomu XIV/XV w., pisany na pergaminie teksturą gotycką. Zawiera 150 psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Psałterz był wykonany prawdopodobnie na Śląsku u Augustianów w Kłodzku przeznaczony pierwotnie dla królowej Jadwigi oczekującej potomka. Dar nie został zrealizowany ze względu na przedwczesną śmierć królowej. Psałterz był od XVI w. przez długie lata przechowywany w klasztorze ST. Florian pod Lizem w Austrii, gdzie go oprawiono (stąd pochodzi jego nazwa). Obecnie znajduje się w BN w Warszawie.
· Największym polskim zabytkiem XV w. jest Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) z 1455 r., należąca do żony Władysława Jagiełły. Pisana piękną teksturą, ozdobiona inicjałami. Zniszczona podczas II wojny światowej na Węgrzech. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu posiada dwie oryginalne karty tego zabytku, jedna karta znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Pradze. Istnieją też faksimilie tej Biblii wydane w 1930 r. przez L. Bernackiego.
· Innym zabytkiem jest Psałterz puławski z II. poł. XV w. zawierający polski tekst psalmów.
· datę ukończenia przepisywania dzieła.
Biblioteki
· W okresie XI – XII w. w Polsce wykształciły się wszystkie zasadnicze typy bibliotek średniowiecznych: klasztorne, szkolne, dworskie i prywatne.
· Najpierw organizowały biblioteki stare klasztory benedyktynów i cystersów, potem franciszkanie i dominikanie.
· Pierwsze inwentarze: Dwa spisy inwentarzowe katedry krakowskiej z pierwszych lat XII w., do dziś znajduje się w bibliotece kapitulnej w Krakowie. Pierwszy spis przedmiotów skarbca kościelnego z 1101 r., wymieniający m. in, trzy księgi liturgiczne, tzw. plenarna oprawione w złoto i srebro. Drugi spis z 1110 r. – wymienia 52 kodeksy.
· Większość księgozbiorów uległa zniszczeniu na skutek klęsk żywiołowych: pożarów, wojen, nienależytego zabezpieczenia podczas wielkiej akcji sekularyzacji klasztorów w 1 poł. XIX w. Okaleczone zbiory klasztorne dostawały się wtedy do bibliotek świeckich: miejskich, szkolnych i naukowych.
Choniczek.pl