basnie.doc

Baśnie opowiada się nie po to, by coś ukryć, lecz po to, by wydobyć na jaw, powiedzieć z całą mocą, pełnym głosem, co myśli człowiek             

                                                                                                  Jewgienij Szwarc

              Baśnie towarzyszą nam przez całe życie. Najpierw słuchamy opowieści naszych mam o dalekich krainach, znajdujących się za siedmioma górami, siedmioma rzekami w odległym królestwie. Później spotykamy się z bohaterami baśni na lekcjach polskiego, aby następnie, gdy już sami zostajemy rodzicami przekazywać czarodziejskie powieści naszym dzieciom, potem wnukom. Często nie zdajemy sobie sprawy jak wielki wpływ wywierają te historie na nasze życie.

                  Bajki opowiadano sobie od najdawniejszych czasów w postaci legend, historii o walecznych rycerzach. Baśń ma historię niezwykle długą, głęboko zakorzenioną w kulturze przedhistorycznej. Jej początki silnie są związane z mitologią i wierzeniami ludzi. Prabaśnie czy też baśnie mityczne były magiczną interpretacją rzeczywistości, pozbawione ścisłej fabuły, przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie, przekształcały się w magiczne opowieści z udziałem fantastycznych postaci i niezwykłych wydarzeń.

W długiej historii tego gatunku Julian Krzyżanowski wyodrębnił:

- bajki zwierzęce, ( Krasicki, Mickiewicz )

- bajki fantastyczne ( inaczej magiczne )- najbardziej rozpowszechniony rodzaj historii gdzie fantastyka i cudowność splatają się z rzeczywistością. Występują ze sobą na jednej płaszczyźnie i uzupełniają się wzajemnie.

Krzyżanowski wyróżnił też niewielką grupę anegdot i humoresek a także legendy religijne ( historie głównie o Madonnach i najmniej liczną grupę  -  opowieści wierzeniowe.

              Dokładnej analizy treści dokonał   Władimir Propp, postanowił on rozebrać baśnie na czynniki pierwsze, po dogłębnej analizie, doszedł on do wniosku, że w baśniach zmieniają się nazwy osób działających, ich cechy, płeć, status społeczny, ale nie zmieniają się ich działania, funkcje. Najważniejsze w baśni jest to, co robią bohaterowie, są oni różnorodni, ale często czynią to samo. Działania bohaterów występują zawsze w tej samej kolejności: wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu.

Propp wyróżnił trzydzieści jeden funkcji i osób działających i siedem ról, które odgrywają:

Bohater, osoba wysyłająca, fałszywy bohater, przeciwnik ( szkodzący bohaterowi ), domator ( dostarczyciel przedmiotów magicznych) pomocnik, królewna albo jej ojciec.

Do najważniejszych funkcji, czyli działań bohaterów należą: odejście, zakaz, naruszenie zakazu, wywiadywanie się przeciwnika i udzielanie mu informacji o bohaterze, podstęp, wspomaganie, szkodzenie, pośredniczenie, przeciwdziałania, walka, naznaczenia bohatera znamieniem, zwycięstwo, roszczenia fałszywego bohatera, trudne zadanie i wykonanie go, rozpoznanie i zdemaskowanie, transfiguracja, ukaranie, wesele.

W baśni zacierają się granice między światem realnym a fantastycznym. Charakterystyczny dla tego świata jest rozkład ról : występowanie postaci typowych ( Propp ) i podział postaci na dobre i złe, mądre i głupie, piękne i brzydkie. W historiach baśniowych świat przedstawiony zbudowany jest na zasadzie kontrastu. Czas jest nieokreślony, baśń dzieje się zawsze i wszędzie. Jedną cechą jest odległość czasowa ( dawno, dawno temu…) i przestrzenna ( za siedmioma górami, za siedmioma rzekami..). Natomiast w zakończeniach następuje zazwyczaj powrót do realności  i ujawnienie się narratora ( a ja tam byłem miód i wino piłem, dwie dziurki w nosie i skończyło się ).Jednak najważniejszą cechą  baśni jest świadome mieszanie prawdy z fantazją. Świat irracjonalny, fantastyczny nakłada się tu harmonijnie na naszą rzeczywistość i demonstruje, jak zgodnie mogą obok siebie istnieć, bez zderzeń i zakłóceń, prawda i fikcja. Personifikacja i antropomorfizacja zjawisk rzeczywistości jaką obserwujemy w baśniach, sprawia, że świat przedstawiony jest dla dziecka bliski i zrozumiały, dlatego  za pomocą baśni może rozwijać się osobowość dziecka. Dokonuje się to głównie przez proces identyfikacji z bohaterem, ale także przez wyraźnie zarysowany problem dobra i zła.

Baśń dostarcza dziecku wzorców moralnego postępowania i życia w zgodzie z ideałami moralnymi i samym sobą. Posiada ogromne walory kształcące, estetyczne i wychowawcze, wzbogaca wiedzę dziecka, rozwija wyobraźnię, pamięć, uszlachetnia uczucia, kształci jego charakter. Wg Marii Tyszkowej wizja świata zawarta w baśniach  pomaga zrozumieć świat. To co ciężkie, niezrozumiałe i trudne w świecie realnym, jest w świecie baśniowym lekkie, zrozumiałe przejrzyste i wysublimowane. Nie ma tu wątpliwości, pytań niejasności. Wszystko jest uporządkowane, pełne ładu i harmonii. Porządek ten przemawia do psychiki dziecka, daje mu zadowolenie i spokój wewnętrzny, szczęśliwe zakończenie każdej historii, pozwala dziecku wierzyć w zwycięstwo dobra i daje wzorce do których warto dążyć. Poza tym jak pisze B. Bettelheim „ baśń jest czymś jedynym i swoistym nie tylko pośród form literackich; jest to jedyny wytwór sztuki tak całkowicie zrozumiały dla dziecka. Podobnie jak w przypadku każdego dzieła artystycznego, najgłębsze znaczenie baśni będzie dla każdej osoby inne, inne nawet dla tej samej osoby w różnych momentach życia. Dziecko wydobędzie rozmaite znaczenia z tej samej baśni zależnie od swoich zainteresowań i potrzeb w konkretnej fazie rozwoju. Jeśli stworzy mu się sposobność, powróci do danej baśni, gdy będzie gotowe poszerzyć jej dawne znaczenia lub zastąpić je nowymi.

              Świat się zmienia,  a razem z nim zmieniają się też baśnie. W miarę upływu czasu, w baśniach zaczęto wykorzystywać nowe wątki i posługiwać się nowym repertuarem symboli. Zaczęto więc mówić o nowoczesnym modelu baśni. Rozważania na ten temat podjęła Krystyna Kuliczkowska, która opierając się na modelu zaproponowanym przez R. Calloisa próbowała odpowiedzieć na pytanie jak wygląda nowoczesna baśń. Wspomniany przed momentem R Callois zaproponował rozróżnienie prozy fantastycznej na:

- baśnie ludowe gdzie świat cudowności miesza się z rzeczywistym płynnie.                            

- opowiadania fantastyczne – w których elementy ze świata realnego mieszają się ze światem fantastyki, reprezentowanego przez zjawy, duchy, wampiry, które budzą w odbiorcy lęk i niepokój.

- science fiction- gdzie rolę dominującą pełni analiza i logika, która w sposób racjonalny, za pomocą dostępnych środków stara się wyjaśnić elementy ze świata nierealnego.

              Okazało się jednak, że w powyższym podziale brakuje jednak takiego typu utworów, który wypadłby już z „ klasycznej” konwencji bajki ludowej, nie wkraczając jednak w sferę niesamowitości. Lukę tę wypełnił wg Kuliczkowskiej Stanisław Lem, który obok klasycznej baśni ludowej, horror story ( opowieści grozy ), science fiction ( fantastyka naukowa ) wyróżnił też fantasy – uwspółcześnioną wersję baśni fantastycznej  w której mogą występować, podobnie jak w bajce tradycyjnej, dobre i złe wróżki, ale nie zawsze te dobre zwyciężają; w której nie wszystko kończy się happy Endem. Ten właśnie typ Kuliczkowska uznaje za nowoczesną baśń, nazywaną też baśnią metaforyczną, bowiem za główną jej cechę autorka uznaje przekazywaną w niej za pomocą metafory prawdę o współczesnym świecie. Do nowoczesnych baśni zaliczono m.in. Małego Księcia – jako metaforę losu ludzkiego, Króla Maciusia I -  z wpisaną w fabułę prawdę o mechanizmach wojny.

Nowoczesna baśń związała się ściśle ze współczesnością stając się jej odbiciem. A głównymi atrybutami stały się metafora, niedomówienie i symbol, dzięki którym zostają do niej wprowadzone problemy uniwersalne i egzystencjalne. Tak więc baśń poszerzyła swe funkcje, dzieci uczą się nie tylko rozróżniania dobra i zła ale też poznają podstawowe mechanizmy rządzące światem.