Rozdział IX : Kształtowanie się absolutyzmu w Europie XVI- XVIII wieku Od monarchii stanowej do monarchii absolutnej. Od drugiej połowy XV wieku feudalna monarchia stanowa zaczęła się przekształcać w niektórych krajach Europy w monarchię o coraz znaczniejszej roli króla, ewoluujšcej ku systemowi władzy absolutnej. Warunkiem tego procesu było powstawanie monarchii narodowych (Francja, Anglia, Hiszpania). Zamiast rozdrobnionych feudalnie organizmów politycznych powstajš państwa narodowe. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że w redniowieczu państwo to był zespół ugrupowań mobilizujšcych siły, łšczšcych się w sytuacjach koniecznych, np. dla obrony przeciw obcej agresji. Konsolidowało się więc, jednoczyło, dla realizacji konkretnych celów. Po ich osišgnięciu owa łšcznoć słabła. U progu czasów nowożytnych państwo funkcjonuje już bez przerwy, podlega pewnym okrelonym procesom, pojawiajš się w nim nowe elementy, nieznane w poprzednich okresach. Pod wpływem antyku, prawa rzymskiego, następuje rozwój myli prawno-ustrojowej. Zmieniajš się zasady własnoci; w redniowieczu feudał administrował ziemiš - nadziałem królewskim, teraz ma własnoć używania jej i nadużywania (według prawa rzymskiego), co powoduje swobodę rozporzšdzania niš. Na zachodzie Europy - była już o tym mowa - prowadzi to do rugowania chłopów z ziemi, i jeli jest on wolny powoduje kapitalizację stosunków własnoci, na wschodzie za, gdzie chłop jest pańszczyniany - rozwija się, refeudalizujšcy gospodarkę (a co za tym idzie i relacje polityczne), folwark szlachecki. W wielu monarchiach Zachodu coraz silniejsza staje się władza głowy państwa. Proces ten - o którym zaraz powiemy szerzej - wynikał z wielu powodów. Na płaszczynie społecznej i gospodarczej musiał być wynikiem wspólnoty interesów władcy i okrelonej warstwy społeczeństwa. Na płaszczynie politycznej prowadził do przełamywania wielu dawnych cech państwa feudalnego. Wszystko to powoduje, że okres monarchii absolutnej (w niektórych krajach ewoluujšcej do absolutyzmu owieconego) jest znamiennym okresem, epokš przejciowš, od państwa feudalnego do nowożytnego państwa mieszczańskiego, którego kształtowanie się zapowiadały ideały rewolucji francuskiej. Uwarunkowania rzšdów absolutnych w państwie nowożytnym Jeli chcemy mówić o kształtowaniu się absolutyzmu w Europie w czasach nowożytnych, trzeba wpierw zadać sobie pytanie o uwarunkowania możliwoci wprowadzania silnej władzy monarszej - w danym państwie, w danym okresie. Należy więc okrelić warunki sine qua non, bez spełnienia których ten proces nie byłby możliwy. Sš to warunki odnoszšce się do konkretnej epoki - poczštku czasów nowożytnych, ale - jak zobaczymy - wiele z nich ma charakter ponadczasowy: pokazujš one przy spełnieniu jakich założeń władza może być silna, a także a rebours - w jakich okolicznociach musi być słaba. 1. Państwo. Pierwszy warunek wydaje się banalny: do sprawowania władzy potrzebne jest państwo; chcšc wzmacniać swš władzę, monarcha musi mieć gdzie to robić. Pozostaje tylko pytanie, jakie ono powinno być. U progu czasów nowożytnych państwo to jeszcze nie monolit. Muszš więc w nim być widoczne dwa istotne zjawiska. Po pierwsze powinien następować proces unifikacji terytorialnej kraju. Zatem istnienie ukształtowanego już, okrelonego trwałymi granicami państwa nie jest tu zasadniczym, wstępnym warunkiem. Ważny jest ów proces unifikacji. Drugie ważne zjawisko to istnienie w państwie, u jego mieszkańców, poczucia narodowego. Nie mówimy tutaj, należy zwrócić uwagę, o nadużywanym pojęciu wiadomoci narodowej. Mówimy o wstępnym, podstawowym stopniu identyfikacji z państwem, dalekim od wiadomoci. Odwołajmy się tu do tradycji francuskiej, w której mamy stopniujšce się okrelenia, takie jak sens national, potem esprit national, wreszcie identit nationale i conscience nationale; wpierw jest poczucie, duch, następnie tożsamoć i dużo póniej wiadomoć. Owo poczucie oparte jest na wspólnocie interesów, terytorium, tradycji historycznej i kulturowej, a co najmniej podobnych dowiadczeń w przeszłoci, w dużo mniejszym stopniu za - wspólnocie języka. Ten fenomen jest nam przecież znany do dzisiaj - wspólny język nie musi być podstawš tożsamoci narodowej (Szwajcaria, Belgia, Kanada). Tym bardziej możemy odnieć to zjawisko do przełomu XV-XVI wieku. Owo poczucie narodowe, duch i tożsamoć wzmacniały się zawsze, również w tamtych czasach, w obliczu zagrożenia zewnętrznego. Czynnikiem rozwijajšcym poczucie narodowe były więc wojny. Zauważmy, że w drugiej połowie XV wieku korony, w których wzmacniała się władza monarsza (Hiszpania, Anglia, Francja) prowadziły wojny. 2. Rola władcy. Dla siły sprawowanych rzšdów istotny jest wizerunek władcy, jego rola w państwie. Pierwszym warunkiem możliwoci wzmocnienia rzšdów suwerena jest, z tego punktu widzenia, posiadanie przezeń odpowiedniego autorytetu. Powinien on wynikać nie tylko - jak to często było w redniowieczu - już z racji królewskiego urodzenia władcy. Teraz musiał on być postrzegany również jako przywódca kształtujšcego się, nowożytnego narodu, zwornik jego dšżeń i ambicji, najlepiej również jako zwycięski wódz w prowadzonych wojnach. Jego osoba powinna być orodkiem konsolidacji i jednoczenia narodu. Tak rozumianš rolę władcy, który dšży do wzmocnienia swej pozycji w państwie, pokazuje funkcjonujšca we Francji zasada trójjednoci: jeden król, jedno prawo, jedna wiara. 3. Sposób sprawowania władzy. Istotny był też sposób sprawowania władzy. Wchodziło tu w grę kilka czynników. Pierwszy, to kształtowanie korzystnej dla monarchy struktury społecznej w kraju. W swym dšżeniu do silnej władzy głowa państwa musi mieć oparcie, musi mieć warstwę społecznš, która jego aspiracje będzie popierać. Służyła tu stara zasada wygrywania antagonizmów stanowych. Z jednej strony należało ograniczać rolę wielkiej arystokracji, ksišżšt krwi, konkurencyjnych wobec władzy królewskiej, niechętnych jej wzmocnieniu. Z drugiej strony - znaleć warstwę społecznš, która za zyski ekonomiczne otrzymane dzięki władcy, poprze go politycznie, sama jeszcze politycznych aspiracji nie zgłaszajšc. Tę rolę mogła pełnić szlachta rednia i drobna (ta zubożała) oraz mieszczaństwo (zob. rozdz. o gospodarce Europy). Król uzyskiwał poparcie za ekwiwalent ekonomiczny, np. za mianowanie na urzędy. Urzędnicy kancelarii, wieccy, byli uzależnieni od władcy. Za dobre sprawowanie funkcji, za wiernoć, mieszczanie i plebejusze mogli być uszlachcani. Częste były przypadki szybkiego awansu społecznego: np. dziadek był rzemielnikiem, ojciec urzędnikiem kancelarii, syn - kardynałem. Ten proces trwał trzy pokolenia (a więc ok. 75 lat), ale wobec obowišzujšcych wczeniej barier stanowych był to awans, który można okrelić jako błyskawiczny (pamiętamy, że proces ten zapoczštkowało włoskie odrodzenie). Powtórzmy, interes był tu obopólny: monarcha zyskiwał poparcie polityczne za ekwiwalent ekonomiczny, co było tym istotniejsze, że mieszczaństwo (czy też nowa szlachta) nie potrzebowało jeszcze wtedy władzy politycznej (będzie o niš walczyć z monarchiš w następnych wiekach), a i król ograniczony był wcišż prawem zwyczajowym, przywilejami możnych, zgodš stanów np. przy uchwalaniu podatków. Drugi czynnik to proces centralizacji państwa, równoznaczny z walkš z tendencjami partykularnymi wielkich feudałów, z ograniczaniem roli i siły władzy lokalnej. Służyła temu rozbudowa administracji, która staje się coraz bardziej centralna, a więc w całej hierarchii urzędniczej podległa królowi. Centralizacja administracji miała też sprzyjać efektywniejszemu cišganiu potrzebnych władcy podatków. Czynnik trzeci wpływał istotnie na efektywnoć sprawowania silnej władzy centralnej. Chodziło o umniejszenie roli politycznej reprezentacji stanowej społeczeństwa, a więc - różnie nazywanego w poszczególnych państwach - parlamentu. W walce o władzę był on niemal zawsze czynnikiem hamujšcym dšżenia absolutystyczne. Należało zatem ograniczyć jego rolę i znaczenie, podporzšdkować go sobie, bšd ...zawiesić jego funkcjonowanie i nie odwoływać się do opinii stanów. Zapasy rzšdzšcych z parlamentem obserwujemy w wielu krajach (hiszpańskie kortezy, sejm Rzeszy, Anglia, sejm Rzeczypospolitej). We Francji władcom udało się ograniczyć zwoływanie Stanów Generalnych, a wprowadzić ich namiastkę złożonš z osób nominowanych przez króla (Zgromadzenie Notablów). Zauważmy znowu, że relacje dšżšcej do wzmocnienia władzy (spersonifikowanej lub nie) z reprezentacjš narodu - majš charakter ponadczasowy: reżim totalitarny (dyktator) chce mieć uległy parlament i z nim walczy lub majšc tę władzę tworzy uległy parlament, by legitymizować swe rzšdy. Przykłady w historii można by mnożyć. 4. Stosunki państwo-Kociół. Na poczštku czasów nowożytnych, z różnych powodów (reformacja, gallikanizm), w stosunku do redniowiecza zmienia się w państwie rola Kocioła. I to tak instytucjonalnie, jak i pod względem moralnym - jako autorytetu. Niemniej władcy stawali przed kwestiš ułożenia sobie stosunków z Kociołem tak, by nie był on czynnikiem hamujšcym ich dšżenia polityczne. Mamy wtedy do czynienia z trzema zasadniczymi sytuacjami. W państwach protestanckich dylemat wyższoci władzy wieckiej czy duchownej zasadniczo nie istnieje. Założenia ideologiczne Kocioła protestanckiego przyznawały, niejako automatycznie, wyższoć władzy wieckiej, podporzšdkowywały Kociół monarsze. Bardziej skompl...
marmote