Likantropia.pdf

LIKANTROPIA I WAMPIRYZM

Likantropia (od [ lýkos ], lupus — wilk; [ ánthropos ], homo — człowiek, inaczej wilkołactwo ) - pierwotnie

wiara w zdolnoś przekształcania się niektórych ludzi w zwierzęta, zwłaszcza w wilki, występująca w

wierzeniach ludowych.

Etymologię tego terminu wywodzi się również od Likaona, króla Arkadii, który, zgodnie z Przemianami

Owidiusza, został przemieniony w drapieżnego wilka. Była to kara bogów za to, że ośmielił się poda ludzkie

mięso (należące do jego własnego syna) władcy Olimpu, Zeusowi.

Mianem tym w psychiatrii określa się chorobę psychiczną polegającą na przekonaniu chorego, że zmienił się w

zwierzę. Chory na likantropię naśladuje wydawane przez wyobrażone zwierzę dźwięki lub odgłosy, a także jego

wygląd bądź zachowanie.

Duchowe i nadprzyrodzone aspekty likantropii

Likantropia bywa czasem mylona z reinkarnacją, cho istotnie się od niej różni. Zwierzę jest bowiem w

likantropii drugą, równorzędną formą żywej istoty ludzkiej, natomiast w reinkarnacji jest tylko naczyniem dla

duszy zmarłego. Zdarza się także, że za formę likatropii uznaje się wampiryzm - jest to również błędne,

ponieważ wampir zachowuje w większości legend posta ludzką, lub przynajmniej posiada ludzką głowę, poza

tym zaś jest istotą należącą do świata umarłych. Niektóre źródła przypisują wampirom zdolnoś przemiany w

zwierzę (nietoperza, wilka), jednak nie jest to element stały.

Nawet jeśli spróbujemy ograniczy pojęcie likantropii do przemiany żywego człowieka w wilka, okaże się mimo

wszystko, że termin ów obejmuje zadziwiająco wiele wierzeń i jest stosowany w sposób mało konkretny.

Przemiana może by zależna od woli człowieka lub nie; może mie charakter przemijający lub stały; może jej

ulega sam człowiek lub też jego sobowtór; zdarza się, że przemianie ulega jedynie dusza, która wychodzi z

ciała, pozostawiając je w stanie głębokiego transu, sama zaś wyrusza na krwawe łowy. Zdarza się, że zwierzę

jest jedynie posłańcem człowieka - może to by zwykłe stworzenie lub chowaniec, którego związek z

właścicielem objawia się tym, że zranienie doznane przez zwierzę jest współodczuwane przez niego.

Zjawiska takie jak współodczuwanie, przemiana w formę zwierzęcą lub też posiadanie i posyłanie chowańca

(niezależnie od tego, czy jest on prawdziwy, czy żyje w sferze duchowej), przypisywane bywają również

czarownikom płci obojga - wątek ów występuje niezależnie od rejonu geograficznego. Likantropia jest również

w popularnych przesądach przypisywana czarownicom, z tym że zwykle jest ona mimowolna i okresowa (np. w

czasie pełni księżyca).

Według pierwotnych wierzeń z regionów północnej i centralnej Ameryki, zachodniej Afryki i Australii oraz

innych części świata, wchodzący w dorosłoś mężczyzna pozyskuje ducha opiekuńczego. W niektórych

plemionach indiańskich młody człowiek zobowiązany jest zabi zwierzę, o którym śnił podczas inicjacyjnego

postu; jego pazury, skórę lub pióra chowa do małego woreczka, który staje się jego "lekami". "Leki" powinien

on otacza szczególną troską i nie wolno mu ich zgubi, ponieważ nie da się uzyska następnych. Zgodnie z

wierzeniami zachodniej Afryki w związek opiekuńczy wchodzi się poprzez więzy krwi, które są na tyle silne, że

śmier, która dotknęła zwierzę, zabiera również cżłowieka i vice versa. W innych rejonach świata posiadanie

ducha opiekuńczego jest przywilejem czarownika. Wierzenia związane z przemianą ciała są niezwykle

popularne w Afryce, w której moc przemiany przypisywana jest całym społecznościom zamieszkującym

określone tereny. Według legend, mieszkańcy Banana potrafią z pomocą magii zmienia się w leopardy, a do

magicznych zabiegów używają ludzkich płodów. Co ciekawe, pod postacią zwierzęcia nie wolno im skrzywdzi

człowieka, gdyż grozi im wówczas, że już nigdy nie wrócą do ludzkiej postaci. Zwykle przemianę w zwierzę

postrzega się raczej jako element towarzyszący szkodliwej magii i akceptuje się, że w następstwie przyjęcia

postaci bestii mogą zginą ludzie.

Trudno ściśle rozgraniczy likantropię jako zmianę kształtu od posiadania ducha towarzyszącego lub

totemicznego zwierzęcia. Wegług wierzeń plemienia Zulu , chowaniec posiadany przez czarownika to w

rzeczywistości przemieniony człowiek. Gdy czarownik znajduje ludzkie zwłoki, i może utrzyma to w

tajemnicy, odprawia nad nimi czary, w wyniku których trup ożywa i przyjmuje formę zwierzęcą - hieny, sowy

lub, najczęściej, dzikiego kota. Stworzenie takie staje się posłusznym narzędziem swego pana, który często

używa go, by sprowadza choroby i śmier na swoich wrogów.

Formy zwierzęce

Termin likantropia w ścisłym znaczeniu odnosi się do przemiany w wilka , jednak bywa używany w sensie

ogólnym, do określania przemiany w jakiekolwiek zwierzę. W tradycji greckiej napotyka się termin kynantropia

(od Kynior , pies ) , w Indiach i na wyspach azjatyckich najczęściej mówi się o przemianie w tygr ysa , w północnej

Europie w niedźwiedzia (zobacz też berserk ) , w Japonii w lisa (lub odwrotnie, gdyż w tradycji japońskiej lisy

mają zdolności dowolnych zmian postaci), w Afryce jest to l eopard lu b hiena , a czasem i lew , w Północnej

Afryce spotyka się też opowieści o przemianie w jaguara . Wida zatem wyraźną tendencję do tego, by

bohaterem legend czyni najpopularniejsze mięsożerne zwierzę zamieszkujące na danym terenie. Zdarza się

jednak i tak, że opowiada się o przemianie w jakiś pośledniejszy gatunek drapieżcy, lub nawet w zwierzę

zupełnie nieszkodliwe, jak np. jeleń . Innym ciekawym przypadkiem jest polinezyjska legenda o przemianie z

rekina .

Likantropia w Ameryce Północnej

W wielu lokalnych kulturach pojawia się wątek szamana lub wojownika, który może przyją kształty zwierzęce.

Gatunek zwierzęcia różni się zależnie od regionu, na przykład na Wielkich Równinach najczęściej jest to kojot.

We współczesnych opowieściach w kontekście likantropicznym często wymieniany jest Wendigo , występujący

w wierzeniach ludu Algonquin , ponieważ według legend mogli przemienia się w niego ludzie. Stare opowieści

są jednak pod tym względem niejasne.

Likantropia w Europie

Zdecydowanie najpopularniejszą formą zwierzęcą w Europie jest wilk, cho na północy dominują legendy o

przemianie w niedźwiedzia. W legendach starogreckich napotyka się też wzmianki o formie psiej.

Likantropia w Afryce

W rejonie Abisynii moc przemiany przypisuje się jedemu z zamieszkałych tam plemion. Podobnie jak w wielu

innych częściach świata moce magiczne przypisuje się tam kowalom - plemię to zajmuje się zresztą tradycyjnie

pracą z żelazem i gliną.

Przemiana w tygrysa we wschodnich Indiach

Mieszkańcy centralnych części Celebesu wierzą, że człowiek posiada trzy dusze: inosa , angga i tanoana . Inosa

to substancja życia - można wykry ją w żyłach i tętnicach i jest podarowana człowiekowi przez jedną w

wielkich sił natury, zwykle wiatr. Angga odpowiada za intelektualną stronę egzystencji, jej siedlisko jest

nieznane, po śmierci zaś odchodzi ona do świata podziemnego, zabierając ze sobą niematerialne ciało ( inosa

natomiast powraca do natury, z której wzięła swój początek). Tanoana jest cząstką boską człowieka i po jeg

ośmierci wraca do swego pana, Poewempala boeroe. Podczas snu wydostaje się z ciała i przekazuje śpiącemu to,

co widzi, szepcząc mu do ucha i wywołując marzenia senne. Według innych relacji, tanoana to substacja, dzięki

której człowiek może ży, myśle i działa; tanoana ludzka, roślinna i zwierzęca ma tę samą naturę. Ludzka

tanoana może by wzmocniona przez wpływ cudzych dusz; jeśli tanoana długo przebywa z dala od ciała lub

ulega zniszczeniu, jej właściciel umiera. Tej właśnie duszy przypisuje się cechy likantropiczne.

Inne ludy zamieszkałe na tych terenach wierzą, że "wnętrze" człowieka może przyją formę kota, dzikiej świni,

małpy, jelenia lub innego zwierzęcia, potem zaś na powrót przyją formę ludzką; zjawisko to nazywają lamboyo .

Różnica między tanoana a lamboyo jest doś trudna do określenia, różnią się też opowieści dotyczące właściwej

natury przemiany w zwierzę. Niektóre z nich uznają moc transformacji za zesłaną przez bogów, według innych

zaś wilkołactwo jest po prostu zaraźliwe - można się go nabawi jedząc pożywienie pozostawione przez

wilkołaka lub nawet kładąc głowę na tej samej poduszce; czasem nawet wystarczy dotką krwi. Oczywiście

likantropia jest uleczalna: należy pociera pierś i brzuch chorego, jakby usiłując coś stamtąd wyją. Gdy

wilkołak wypija lekarstwo na swoją przypadłoś, opuszcza go ona pod postacią węży i robaków. Likantropa

można rozpozna po pewnych znakach na ciele: oczy ma rozbiegane, podbiegłe cieniem; śpi niespokojnie a ust

wylatują mu świetliki. Jego usta pozostają czerwone mimo żucia betelu , a jego język jest długi. Czasem dodaje

się też stojące dęba włosy.

Niektóre formy lamboyo można odróżni od zwykłych zwierząt po tym, że biegają one bez obawy między

ludzkimi siedzibami; człowiek przemieniony w bawoła ma tylko jeden róg, zaś świnia-przemieniec potrafi

przekształci się w mrowisko, zwisające z drzewa. Niektóre przekazy twierdzą, że likantrop nie zamienia się w

zwierzę sam, a jedynie posługuje się posłańcem. Lamboyo najchętniej atakuje samotne ofiary, gdyż nie lubi by

widziamy przez osoby postronne. Gdy ofiara czuje się senna i traci przytomnoś, lamboyo przybiera posta

człowieka (cho jego ciało spoczywa w domu)i tnie ją na kawałki, rozwłóczając je po okolicy. Zabiera wątrobę,

zjada ją, zaś resztę ciała z powrotem zbiera razem, liże swym długim językiem i łączy z powrotem w jedną

całoś. Gdy napadnięty odzyskuje przytomnoś, nie pamięta, co się z nim działo. Po kilku dniach zaczyna czu

się źle i umiera; czasem przed śmiercią potrafi wskaza swego zabójcę.

Powyższa historia mogłaby wskazywa, że lamboyo to w istocie tanoana : lamboyo może przyją formę ludzką,

a jego nieobecnoś wywołuje u cżłowieka utratę przytomności. Z drugiej strony, w niektórych opowieściach

przypomina on chowańca. Jednak w historii mówi o tym, jak pewien mężczyzna zakradł się do domu kobiety i

zażądał od niej spotkania; kobieta spała, była to bowiem noc, lecz gdy mężczyzna powtórzył prośbę trzeci raz,

odpowiedziała mu "na plantacji tytoniu". Mąż kobiety nie spał, słyszał jej odpowiedź i następnego dnia , gdy

jego żona, prtzyciągnięta nie uświadomionym nakazem, poszła na plantację, ruszył za nią. Wilkołak nadszedł w

postaci ludzkiej, cho jego prawdziwe ciało właśnie było zajęte przy budowie domu, i, trzykrotnie tupiąc w

ziemię, sprawił, że kobieta zemdlała. Wówczas jej mąż zaatakował likantropa kawałem drewna - by unikną

ataku, zamienił się on w liś. Mąż kobiety włożył liś do wydrążonego pni a bambusa , szczelnie zamykając oba

końce, wrócił do wioski i włożył bambus do ognia. Likantrop zawołał do niego "Nie rób tego", i jak tylko

drewno spłonęło, padł martwy.

W innym przypadku przez wilkołaka zmarła kobieta - mąż czuwał przy jej ciele, wiedząc, że wilkołak, z

niewiadomych przyczyn, odwiedza swoje ofiary w ludzkiej postaci, pragnąc je ożywi i zabra ze sobą trumnę.

Jak tylko kobieta ożyła, jej mąż zaatakował wilkołaka, który zamienił się kawałek drewna i został spalony.

Trzeci rodzaj opowieści utrzymuje, że wilkołak transformuje się cieleśnie. Pewnego wieczoru w chacie

odbywało się przyjęcie - jeden z gości wyszedł na zewnątrz i po chwili dały się słysze odgłosy wydawane przez

biegnącego jelenia. Jeden z ucztujących wystrzelił w ciemnoś, z której dochodziły odgłosy. Wkrótce goś,

który opuścił ucztę wrócił, oświadczając, że postrzelono go, cho nie miał żadnych śladów - umarł w kilka dni

potem.

W środkowych rejonach Jawy n apotykamy inne opowieści o przemianie w tygrysa. Moc przemiany jest osiągana

poprzez dziedziczenie, za pomocą zaklę i postów, przez użycie złej woli i uroków itp. Jeśli likantrop nie jest

głodny i nie ma powodów do zemsty, nie jest wrogo nastawiony do ludzi; mówi się nawet, że formę tygrysa

przyjmuje on nocą, by chroni plantacje przed dzikimi świniami, podobnie jak czynili to balamowie z Jukatanu.

Pono wilkołak nie rozpoznaje przyjaciół, póki nie wezwą go po imieniu; potrafi on też wędrowa po świecie

jako żebrzący mnich i przemienia się, by wywrze zemstę na tych, któtrzy odmówią mu jałmużny.

Wampiryzm

Wampiryzm jest odmianą pasożytnictwa , polegającą na odżywianiu się krwią wysysaną z cudzego organizmu.

Swoją nazwę wampiryzm bierze od mitu wampira .

Dzięki popularności tego mitu mianem wampiryzmu określa się szereg współcześnie obserwowanych u ludzi

zjawisk:

· sanguinarianizm - psycho-somatyczne uzależnienie od ludzkiej krwi, występujące w niektórych

subkulturach

· wampiryzm energetyczny l ub wampiryzm PSI - domniemane paranaukowe uzależnienie od

uzupełniania własnych niedoborów energetycznych kosztem energii in nych osób

· wampiryzm psychologiczny - uzależnienie od podświadomie odbieranej satysfakcji z pogarszania

samopoczucia innych osób

· wampiryzm (styl życia) - subkulturowa s tylizacja ubioru, zachowania itp., wynikająca albo z

przekonania o autentycznym byciu wampirem , albo z upodobania do tego mitu i dokonywana

wyłącznie dla zabawy.

Wampir zwany też upiorem to fikcyjna istota o trudnej do wyjaśnienia genezie, „żywy trup” (nie ma jednak

kości, lecz chrząstki) żywiący się wg. legend ludzkim ciałem i krwią. Może wchodzi w stosunki z żywymi. W

miarę upływu czasu wampir w coraz większym stopniu upodabnia się do człowieka (zrastają mu się chrząstki).

Według słowiańskich wierzeń , wampir powstawał z niepogrzebanych (niespalonych) zwłok, stąd jego silne

związki z własną rodziną – jej dręczenie, jeśli nie dopełniła obowiązku wobec zmarłego, oraz stosunki

mężczyzn-wampirów (zmarłych daleko od domu, zaginionych i powracających) z własnymi żonami. Jego dzieci

mają dar rozpoznawania wampirów i ich niszczenia. Wiara w wampiry musiała nasili się po przyjęciu

chrześcijaństwa i zarzuceniu ciałopalenia . Znaczne jej upowszechnienie oraz znajomoś sposobów ich

zwalczania sugeruje, że słowiański wampir musiał mie swój odpowiednik w innych kulturach. Niewykluczone,

iż jedną z dróg rozprzestrzenienia się „wampiryzmu” były opowieści słowiańskich mamek, opiekujących się, we

wczesnym średniowieczu , zachodnioeuropejską dziatwą (eksport ludzkiego towaru na Zachód był wówczas na

Słowiańszczyźnie najbardziej dochodowym interesem, stąd zaskakujący w średniowiecznej Anglii

zachodniosłowiański ernebog/Zernebok).

Etymologia teoretycznie rekonstruowane PIE. *ăn-pēr-ĭ-s nie jest potwierdzone w żadnym innym języku

indouropejskim. Prawdopodobne jest starosłowiańskie *ą-pěr-ь, które dało północno-zachodniosłowiańskie

(wczesne staropolskie) *(v)ą-pěr-ь (tu ą = nosowe a) – stąd staropolski wąpierz i (za pośrednictwem

niemieckim) zachodnioeuropejski vampir ; z formy starosłowiańskiej powstało wschodniosłowiańskie u-pir-ь

( ros. u pýrь , by może pod wpływem ukraińskiego, podobnie jak staropolskie – upir i upiōr ). Rdzeń -pir (z -pěr )

nie ma nic wspólnego z cząstką -perz (z -pyr ) w słowie nietoperz . Także tłumaczenie przez Brücknera

staropolskiego wąpierz jako „wsypa do poduszki” nie jest właściwe.

Interesująca może wydawa się pozornie hipoteza rekonstruująca źródłowe prasłowo jako: *an-pyr- (dosłownie

nie spalony , z -pyr obecnym np. w greckim pyros , czy staroangielskim fyr = współczesne angielskie fire ),

jednakże współczesna analiza językoznawcza każe ją zdecydowanie odzuci. Współczesna forma słowa wampir

jest późną pożyczką z zachodu.

Najnowszą i najpełniejszą pracą o etymologii wyrazu wampir ~ wąpierz ~ upiór jest syntetyczne studium

Kamila STACHOWSKIEGO pt. " Wampir na rozdrożach. Etymologia wyrazu upiór - wampir w językach

słowiańskich " (w: Rocznik Slawistyczny, t. LV (2005), str. 73-92). Autor po krytycznym rozbiorze wszystkich

dotąd proponowanych etymologii i rekonstrukcji etymonu wyrazu wampir ~ upiór ~ wąpierz opowiada się za

proponowanym już i wcześniej (aczkolwiek w nieco innej formie) pochodzeniem tureckim tego wyrazu,

zaznaczając, że z rzadka tylko wspominana kwestia etymologii ostatecznie chińskiej nie ma wprawdzie

większych szans na utrwalenie się w nauce, tym niemniej zupełnie nie do wykluczenia jest możliwoś, iż sama

idea wampiryzmu ostatecznie wywodzi sie z kultury chińskiej, skąd przeniknęła do Słowian za pośrednictwem

ludów tureckiej rodziny językowej.

Cechy wampira posiadają zapożyczona z południa strzyga i strzygoń ( łac. striga – czarownica , wiedźma , strix –

strigis, sowa), cho bardziej zbliżają się one do duchów zmarłych gwałtowną śmiercią, występujących pod

postacią dzikich ptaków ( bułg. navi , serb. navije , słoweń. nâvije , ukr. naŭki , pol. latawce , porońce ).

Obraz wampira, jaki funkcjonuje we współczesnej kulturze, powstał na bazie utworów George’a Byrona

( Giaur ), Johna Williama Polidoriego ( T he Vampyre – 18 19 ) or az Bra ma Stokera ( Dra cula – 189 7).

Rozbieżności

Istnieją znaczne rozbieżności pomiędzy przedstawianymi obecnie wizerunkami wampira. Obejmują one prawie

wszystkie możliwe aspekty tych istot. Do najważniejszych różnic należą:

· Aparycja : sięga od monstrualnej ( Nosferatu , Buffy postrach wampirów , Dracula ), poprzez przeciętną

( Blade ) , po olśniewająco piękną ( Kroniki wampirze Anny Rice , BloodRayne ) . W systemie gry RPG

Wampir: Maskarada r óżne klany p rzejawiają różne cechy wyglądowe. W Wiedźminie A ndrzeja

Sapkowskiego, ukazany obraz "wyższego wampira" - Emiela Regisa , nie różni się niczym od zwykłego

człowieka, dlatego też trudno zidentyfikowa te upiory, dopóki same się nie ujawnią.

· Zdolności : występują od zupełnie łamiących prawa fizyki ( Dracula ), poprzez graniczące z

niemożliwymi ( Kroniki wampirze ), po nadludzkie, lecz wytłumaczalne fizycznie ( Blade ). Zalicza się

do nich mogą: lewitacja l ub latanie, teleportacja l ub bardzo szybkie przemieszczanie się, telekineza ,

hipnoza , polimorfizm , niewidzialnoś itp. W Wiedźminie n iektóre ze zdolności uaktywniają się pod

działaniem światła księżyca, będącego w pełni.

· Pochodzenie : literatura obejmuje warianty od klątwy ( Dracula ) po zakaźną mutagenną chorobę ( Blade ,

Underworld ).

· Krzyżowanie : niektóre źródła pozwalają na ludzko-wampirze krzyżówki, zwane dhampirami ( B lade ,

BloodRayne , Vampire Hunter D ) , inne wykluczają ich powstanie ( Kroniki wampirze ). W filmie

Underworld m ożliwa okazała się hybryda w ampira z wilkołakiem .

· Śmiertelność : wszystkie źródła zgadzają się co do jednego: wampir nie starzeje się, a przynajmniej nie

może umrze ze starości. Jednak według niektórych źródeł wampiry są nieśmiertelne i jedynym

sposobem na ich zniszczenie jest przebicie kołkiem, zazwyczaj osinowym (np. Dracula ), w innych w

zabiciu wampirów przeszkadza jedynie ich szybka regeneracja, nie chroniąca jednak przed spaleniem

czy odcięciem głowy ( Wampir: Maskarada ). Emiel Regis w ykazuje całkowitą niewrażliwoś na ogień.

Po odcięciu głowy regeneracja trwała piędziesiąt lat, zanim powrócił do formy.

· Wrażliwość na srebro : cho częściej przypisywana wilkołakom , niektóre dzieła nadają ją również

wampirom ( Blade ).

· Wrażliwość na symbole religijne : w niektórych dziełach wampiry przejawiają lęk, fizyczny

dyskomfort lub bezpośrednie obrażenia w przypadku kontaktu z symbolami religijnymi, takimi jak

krzyże lub woda święcona ( Dracula , Buffy – postrach wampirów ), w innych wampiry są na nie

całkowicie odporne ( Kroniki wampirze , Blade , BloodRayne , Wampir: Maskarada )

· Wrażliwość na światło : nadwrażliwoś na światło jest cechą wspólną wszystkich legend o wampirach.

Według niektórych dzieł wampir boi się każdego jaśniejszego oświetlenia ( Dracula ), w innych zaś

szkodzi mu jedynie bezpośredni kontakt ze światłem słonecznym ( Kroniki wampirze , Buffy – postrach

wampirów , Wampir: Maskarada ) . Zjawisko to jest czasem tłumaczone jako krytyczne uczulenie n a

ultrafiolet ( B lade , Underworld ), co pozwala wampirom np. na bezpieczne poruszanie się za dnia dzięki

kremom z filtrem UV ( Blade ). W Wiedźminie w szakże, wampiry nie umierają od światła słoneczego,

ale w znacznym stopniu je ono osłabia i pozbawia większości nadnaturalnych mocy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: