Ks.Andrzej_Malachowski.pdf

Mircea Eliade w poszukiwaniu objawienia pierwotnego 187

PERSPEC T IVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Hi sto rycz ne

Rok IV 2005 Nr 1

K S . A NDRZEJ M AŁACHOWSKI

MIRCEA ELIADE W POSZUKIWANIU

OBJAWIENIA PIERWOTNEGO

Badania etnologiczne i religiologiczne prowadzone na wielką ska-

lę w XX w. pozwalają stwierdzić, że już w czasach przedhistorycz-

nych człowiek występował jako istota religijna. Odkrycia szczątków

kopalnych, dotyczące aktywności człowieka archaicznego, takich jak:

grzebanie ciał, wytwarzanie narzędzi kultu, miejsca składania oﬁar,

a także malowidła znajdujące się w trudno dostępnych miejscach

świadczą, że ówczesny człowiek był istotą religijną, bowiem uznawał,

czuł przed nimi respekt i czcił ponadludzkie potęgi. Podobną obecność

religii zauważa się we wszystkich znanych kulturach. O religijności

człowieka pisał w starożytności Plutarch: „Wędrując po świecie, mo-

żesz natraﬁć na miasta bez murów, bez nauk, bez władców, bez pała-

ców, bez skarbów, bez złotych monet, bez sal sportowych i teatru, ale

żaden śmiertelnik jeszcze nie widział i nie będzie oglądał miasta bez

świątyń dla bogów, bez modlitwy, bez przysięgi i bez przepowiedni” 1 .

Nawet u końca XX wieku, gdzie urbanizacja i technicyzacja zdają się

powodować zmniejszenie objawów życia religijnego, fenomen reli-

gijny stanowi jeden z najbardziej powszechnych wyrazów ludzkiego

ducha.

1 P LUTARCH . Moralia. Wybór pism ﬁlozoﬁczno-popularnych. Tł. Z Abramowiczówna.

Warszawa 1977 s. 63.

188

K S . A NDRZEJ M AŁACHOWSKI

Religijność człowieka, jako zjawisko niemal powszechne, ogól-

noludzkie, nasuwa jednak wiele problemów, z którymi borykają się

teologowie religii. Podstawowe pytania to: Czym w ogóle jest religia

i jakie są jej ostateczne źródła – objawienie czy natura? Czy o człowie-

– objawienie czy natura? Czy o człowie-

–

ku można orzekać, że jest homo religiosus , tak jak orzeka się, że jest

homo sapiens i homo socialis ? Czy rację trzeba przyznać tym, którzy

utrzymują, że religijność człowieka związana jest z czynnikami ze-

wnętrznymi: ekonomicznymi, społecznymi, kulturowymi i że wraz ze

zmianami w tych dziedzinach ulega zmianie związek człowieka z re-

ligią?

Człowiek jest homo religiosus , gdyż jest homo sapiens , animal

rationale , czyli zdolny do poznania i zrozumienia otaczającej go rze-

czywistości i swojej w nim pozycji, swoistego sposobu istnienia, któ-

ry wyznacza istotne momenty jego egzystencji, a w konsekwencji

także jego losu. Podstawowa zdolność „czytania rzeczywistości”,

jej elementarnego rozumienia przysługuje każdemu człowiekowi,

na każdym stopniu kultury rodząc się spontanicznie w poznawczym

kontakcie człowieka z objawiającą się rzeczywistością. Homo sapiens

rozpoznaje siebie jako powiązanego z Transcendensem 2 . W kontakcie

z rzeczywistością rodzi się w umyśle człowieka myśl o Bogu jako

właściwym kontekście ludzkiego życia. Reakcją człowieka na jawiącą

się mu rzeczywistość jest zadziwienie i zachwyt, przejawiany w ba-

nalnie szeroko otwartych oczach i lapidarnym zdumieniu: „o”, któ-

re urasta do rangi „ob”-jawienia, ukazania, niezwykłości, rewelacji.

Jest to pierwotna intuicja i myśl bardzo silna, pod względem treści

bardzo niewyraźna, jednak mocno zakorzeniona w umyśle i ostatecz-

nie nie do wyeliminowania. Boga nie poznaje się wprost, oglądowo,

doświadczalnie. Tym, co dane jest człowiekowi wprost, jest on sam

i otaczający go świat, który okazuje się niezrozumiały i domaga się

źródła swego istnienia i celu. Pierwsza myśl o Bogu przybiera następ-

nie postać bardziej rozwiniętą i konkretyzuje się. Człowiek posługu-

je się przy tym symbolami, znakami zaczerpniętymi z otaczającej go

przyrody, z życia rodzinnego, społecznego, zawodowego, z kontekstu

kulturowego, w którym żyje. Znaki, symbole, które człowiek odnosi

do Boga, są więc uwarunkowane kulturowo, zrelatywizowane wduchu

2 I. D EC . Transcendencja człowieka w przyrodzie. Wrocław 1994 s. 11-22; T.

W ĘCŁAWSKI . Wspólny świat religii. Kraków 1995 s. 201-219.

Mircea Eliade w poszukiwaniu objawienia pierwotnego 189

–

charakter religijny i kształtuje się w szereg religijnych systemów, ta-

kich jak systemy Dalekiego Wschodu: hinduizm, buddyzm, sintoizm,

konfucjonizm, o różnym zresztą zabarwieniu. Nawet w religiach obja-

wionych, nawet w chrześcijaństwie, w którym Chrystus Bóg-człowiek

swoją nauką i życiem objawił prawdę o Bogu (i o człowieku), odpo-

wiedź «wiary», «ludzkie wierzę» ma swoje oparcie, swój fundament

od strony człowieka w naturalnym uzdolnieniu człowieka do czytania

rzeczywistości i poznania Boga jako kontekstu życia ludzkiego” 4 .

Mircea Eliade podejmuje temat objawienia bardzo realistycznie

i konkretnie. W przeciwieństwie do innych autorów 5 bardzo wnikli-

wie przygląda się bogactwu wierzeń, mitów, symboli, rytów i obrzę-

dów, które dokumentują fakt objawienia Boga w życiu ludów w całej

historii i na całym świecie. Traktując ten materiał jako punkt wyjścia,

dostosowuje do niego metodę fenomenologiczą, a następnie herme-

neutyczną. To pozwala M. Eliademu ukazać strukturalne powiązania

świadomości człowieka z sacrum . Na podstawie starannie dobranego

i wnikliwie opracowanego konkretnego materiału formułuje tezę, że

poprzez fakt objawienia religijność zostaje wpisana w strukturę świa-

domości człowieka i jest jej niezaprzeczalnym, nieredukowalnym,

– posiada

3 Zwrócił na to uwagę B. C YWIŃSKI pisząc: „Przeżycie religijne w swej istocie zako-

rzenione jest w naturze ludzkiej głębiej niż sięga warstwa kultury. Jest także pierwot-

niejsze i intymniejsze niż wszelki kontekst społeczny. Tak go przynajmniej doświad-

cza podmiot religijny. Równocześnie jednak w przeżyciu tym tkwi dwojaki dyna-

mizm. To przedspołeczne doświadczenie domaga się uspołecznienia, przedkulturowe

przeżycie wymaga ekspresji, potrzebuje wyrazu – a zatem kultury, pojętej jako ogół

– a zatem kultury, pojętej jako ogół

aktualnego stanu kultury. Kontakt człowieka z sacrum , choć przed-

kulturowy, ma swój kulturowy i społeczny wyraz 3 .

Ogromnie ważna w ustalaniu związku człowieka z sacrum jest rola

poznania, które ujawnia otwartość człowieka na Boga, wyjaśnia nie-

ustanne poszukiwanie Boga przez człowieka, Boga jako Tajemnicy,

która ogarnia ludzką egzystencję na świecie i która łączy się z osta-

tecznym przeznaczeniem człowieka. Łączy się to ściśle z porządkiem

moralnym, a więc z faktem, że człowiek jest istotą zdolną do uświado-

mienia sobie swojej sytuacji, do poznania prawdy o dobru, do wyboru

dobra, do kierowania swoim życiem i do odpowiedzialności za swoje

czyny. „Ten wysiłek ducha ludzkiego – pisze Jan Paweł II

– pisze Jan Paweł II

–

ludzkich znaków”. Korzenie tożsamości. Rzym 1982 s. 21-22.

4 J AN P AWEŁ II. Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela. Rzym 1987 s. 85.

5 Np. M. Schelera, W. Pannenberga, J. Smitha i L. Gilkeya.

190

K S . A NDRZEJ M AŁACHOWSKI

–

w pozornie nieograniczoną, nieznaną i groźną rozciągłość wyznacza-

jącą różne metody orientacji. Człowiek staje się istotą zorientowaną,

bo nie może długo żyć w dezorientacji 7 . Nadanie orientacji człowieko-

wi posiada podwójne egzystencjalne znaczenie. Dzięki niej człowiek

odnajduje swoje miejsce w świecie, staje się „zorientowany” w spra-

wach swojego życia, a równocześnie ukierunkowany w swoim rozwo-

ju i otwarty na tego, który orientuje i coś objawia. To egzystencjalne

orientatio determinuje człowieka, bo ustala pewien porządek, ale jest

też wyznacznikiem wolności człowieka. Zawsze też zakłada istnienie

kogoś, kto objawiając coś, orientuje i daje inklinacje do pójścia we

właściwym kierunku.

Wpatrywanie się w „dziwne” zjawiska przyrody budziło lęk i prze-

rażenie, a powolne ich opanowywanie rodziło zawsze podziw i zdu-

mienie. Człowiek szukając zrozumienia otaczającej przyrody, odkry-

wa powoli istotę, której spotkanie i doświadczenie daje niewymowne

szczęście. Człowiek doświadczając objawiającego się Boga, zaczyna

budować świątynie, tworzyć formy kultowe i mitologie 8 . Pojawia się

instytucja szamana, który staje się pośrednikiem w załatwianiu spraw

ludzkich przed Bogiem. W jego to wewnętrznych przeżyciach – czę-

– czę-

–

sto ekstatycznych – Bóg pozwalał się stopniowo odczytywać w coraz

– Bóg pozwalał się stopniowo odczytywać w coraz

–

większej głębi i majestacie 9 . Człowiek stara się swe życie uwznioślić

i spotęgować, wydobyć z niego najgłębszy sens. Religia daje mu moż-

liwość poszerzenia życia do najdalszych granic. Człowiek pragnie ży-

cia bogatszego, głębszego i szerszego, pragnie mocy. Ciągle jest nies-

6 M. E LIADE . Historia wierzeń i idei religijnych. T. 1: Od epoki kamiennej do miste-

riów eleuzyńskich. Tł. S. Tokarski. Warszawa 1988 s. 1; G. D. A LLES . Homo religio-

sus. W: The Encyclopedia of Religion. T. 5. Red. M. Eliade. New York – London

– London

–

1987 s. 442-445.

7 E LIADE . Historia wierzeń i idei religijnych. T. 1. s. 4.

8 T ENŻE . Sacrum – mit

– mit

– – historia. Wybór esejów.

– historia. Wybór esejów.

–

Tł. A. Tatarkiewicz. Warszawa 1970

s. 92-95.

9 T ENŻE . Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy. Tł. K. Kocjan. Warszawa 1994

s. 6-11.

nieodłącznym elementem. Chcąc wyrugować ten element przestajemy

mieć do czynienia z człowiekiem, gdyż religia analizowana przede

wszystkim od strony podmiotu, stanowi strukturalny składnik czło-

wieczeństwa 6 .

Od początku człowiek przyjmując postawę pionową przekraczał

kondycję typową dla naczelnych. Dzięki tej postawie, zdaniem M.

Eliadego, zdobywał pierwotne doświadczenie – odczucie „wrzucenia”

– odczucie „wrzucenia”

Mircea Eliade w poszukiwaniu objawienia pierwotnego 191

pokojny i stale szuka w swym życiu czegoś, co go przewyższa, pra-

gnąc posłużyć się tym albo modlić się do tego. Pragnienie spotkania

z Absolutem, doświadczenia Go i zjednoczenia z Nim jest najwięk-

szym szczęściem, gdyż stanowi realizację nostalgii za tym, co miał

na początku, a co utracił 10 . Wydaje się, że jedyną możliwą formą re-

alizacji tego pragnienia jest inicjatywa samego Boga, który może się

objawiać człowiekowi na nieskończenie wiele sposobów.

Przed upadkiem człowiek był wielki, ponieważ był z Bogiem.

Kiedy zaś upadł utracił Boga i odtąd liczyć może jedynie na to, że

Bóg zechce mu się objawić 11 . Człowiek zaangażowany w doczesność

i przyrodzoność nie może wyzbyć się idei wieczności i nadprzyrodzo-

ności. Musi stale pamiętać, że nie tworzy praw, lecz je odkrywa 12 , że

jest potężny w dziełach swej techniki, lecz jednocześnie zależny od

przyrody, że dąży do doskonałości, ale wciąż popełnia błędy 13 , roz-

wija kulturę, naukę, ale też wciąż na nowo musi wszystko wnikliwie

obserwować, stawiać hipotezy i je weryﬁkować 14 , po prostu skazany

jest na interpretację objawienia. Takie tylko zewnętrzne traktowanie

rzeczywistości ziemskich nie zapewni rozwoju integralnego, bo ist-

nieje świat wewnętrzny, w którym to powstają wielkie myśli, funda-

mentalne decyzje i przeżycia o charakterze mistycznym 15 . Człowiek

doświadcza głębokiej zależności od bóstwa, które objawiając się prze-

wyższa go i jest tajemnicze, wzbudza lęk, ale jest też wszechogarnia-

jące i pełne majestatu, powodując fascynację 16 .

M. Eliade zauważa, że wszystko co człowiek dostrzega, może stać

się samoobjawianiem Boga lub w terminologii Eliadego hierofanią,

czyli objawieniem numinosum, bo „w gruncie rzeczy nie wiemy czy

istnieje coś – przedmiot, gest, funkcja ﬁzjologiczna, istota żywa, za-

– przedmiot, gest, funkcja ﬁzjologiczna, istota żywa, za-

–

się w hierofanię” 17 . Przeżycia wewnętrzne ukazują się w rozmaitej

10 T ENŻE . Mity, sny i misteria. Tł. K. Kocjan. Warszawa 1994 s. 63-77.

11 Eliadowskie pojęcie nostalgii koresponduje z „niespokojnym sercem” człowieka

ustawicznie poszukującego szczęścia, dopóki nie spocznie w Bogu, opisanym przez

św. Augustyna w Wyznaniach (X, 23).

12 J. B OCHEŃSKI . Ku myśleniu ﬁlozoﬁcznemu. Warszawa 1986 s. 6-13.

13 B. P ASCAL . Myśli. Warszawa 1983 s. 264-265.

14 J. M AJKA . Metodologia nauk teologicznych. Wrocław 1981 s. 40-43.

15 W. J AMES . Doświadczenie religijne. Tł. J. Hempel. Kraków 2001 s. 466.

16 R. O TTO . Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa. Tł. B.

Kupis. Wrocław 1993 s. 64.

17 M. E LIADE . Traktat o historii religii. Tł. J. W. Kowalski. Warszawa 2000 s. 28-29.

–

bawa itd. – co by gdzieś w ciągu historii ludzkości nie przekształciło

– co by gdzieś w ciągu historii ludzkości nie przekształciło

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: