Robert Browning Cesarstwo Bizanty�skie Tytu� orygina�u THE BYZANTINE EMPIRE Wyborem literatury bizanty�skiej opatrzy� GRZEGORZ �UREK Projekt graficzny serii RYSZARD �WI�TOCHOWSKI Opracowanie ok�adki i stron tytu�owych TERESA KAWI�SKA � Robert Browning 1980 The revised edition copyright in The Catholic University of America Press, Washington, D.C. 1992 � Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997 PRINTED IN POLAND Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997 r. Wydanie pierwsze Sk�ad wykona�: Fototype, Milan�wek, ul. Sportowa 3 Druk i oprawa: Zak�ady Graficzne im. KEN S.A. w Bydgoszczy Fax (052) 21-26-71. Nr zam. 392/97 ISBN 83-06-02615-2 SPIS RZECZY Spis ilustracji i map ...............'........................6 Wst�p ................................................9 Cz�� pierwsza NARODZINY NOWEGO CESARSTWA 500-641 Koniec �wiata staro�ytnego .................................... 21 Cywilizacja w fazie przej�ciowej ................................. 30 Cz�� druga WALKA O PRZETRWANIE 641-867 Odwr�t i obrona .......................................... 53 Nowy porz�dek .......................................... 75 Cz�� trzecia Z�OTY WIEK BIZANCJUM 867-1081 Odrodzenie i rekonkwista ..................................... 97 Pewno�� siebie i klasycyzm .................................... 122 Cz�� czwarta OD POZORNEGO BRZASKU DO KATASTROFY 1081-1204 Wyzwanie z Zachodu ....................................... 147 Tradycja i nowatorstwo ...................................... 176 Cz�� pi�ta KL�SKA I ROZPAD 1204-1453 D�ugi zmierzch ........................................... 205 �ywotno�� kultury ......................................... 233 Przegl�d najwa�niejszych wydarze� ............................... 263 Wykaz cesarzy ........................................... 265 Bibliografia ............................................. 267 Aneks: Z literatury bizanty�skiej ................................. 271 Indeks os�b ............................................. 377 Indeks nazw geograficznych i etnicznych ............................ 386 SPIS ILUSTRACJI 500-641 1. Justynian I i jego otoczenie. Mozaika, 546-548. Rawenna, ko�ci� San Yitale. 2. Teodora, �ona Justyniana I, i jej otoczenie. Mozaika, 546-548. Rawenna, ko�ci� San Yitale. 3. Wn�trze ko�cio�a M�dro�ci Bo�ej (Hagia Sofia), Konstantynopol, 532-537. 4. Kopu�a ko�cio�a M�dro�ci Bo�ej. Odbudowana 563. 5. Sklepienie prezbiterium ko�cio�a San Yitale w Rawennie. Mozaika, 546-548. 6. Przemienienie Pa�skie. Mozaika, ok. 540. Monaster � w. Katarzyny na g�rze Synaj. 7. Chrystus i �w. Menas. Tempera, drewno, VI/Vn w. Pary�, Louvre. 8. Naj�wi�tsza Panna z Dzieci�tkiem. Enkaustyka, drewno, VI w. (?). Kij�w, Muzeum Sztuki Wschodu i Zachodu. 9. P�misek z wyobra�eniem pasterza i k�z. Srebro, 527-565. Sankt Petersburg, Ermita�. 10. P�misek z wyobra�eniem Meleagra i Atalanty. Srebro, 613-629. Sankt Petersburg, Ermita�. 867-1081 11. Tryptyk Harbaville. Ko�� s�oniowa, X w. Pary�, Louvre. 12. Chrystus koronuje Konstantym VII. Ko�� s�oniowa, po�owa X w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A. S. Puszkina. 13. Chrystus koronuje Romana II i jego �on� Eudoksj�. Ko�� s�oniowa, 945-959. Pary�, Bibliothe�ue Nationale, Gabinet des Medailles. 14. Bazyli II. Miniatura w Psa�terzu Bazylego, ok. 1020. Wenecja, Biblioteca Marciana. 15. Nicefor TTI Botaniata. Miniatura w Kazaniach Jana Chryzostoma, ok. 1078. Pary�, Bibliothe�ue Nationale. 16. Widzenie proroka Ezechiela. Miniatura w Kazaniach Grzegorza z Nazjanzu, 867-886. Pary�, Bibliothe�ue Nationale. 17. Dawid graj�cy na harfie. Miniatura w Psa�terzu paryskim, X w. Pary�, Bibliothe�ue Nationale. 18. Tryptyk przedstawiaj�cy Deesis. Srebro, z�oto, emalia, XI w. Sankt Petersburg, Ermita�. 19. Relikwiarz. Srebro z�ocone, 1059-1067. Moskwa, Kreml, Oru�ejnaja pa�ata. 1081-1204 20-22. Jan II Komnen i jego �ona Irena. Mozaika, 1118-1122. Konstantynopol, Hagia Sofia. 23. Chrystus Pantokrator. Mozaika, ok. 1100. Dafni, ko�ci� klasztorny. 24. Zdj�cie z Krzy�a. Fresk, ok. 1164. Nerezi, ko�ci� �w. Pantelejmona. 25. �w. Grzegorz Cudotw�rca. Tempera, drewno, XU w. Sankt Petersburg, Ermita�. 26. Matka Boska W�odzimierska. Tempera, drewno, XII w. Moskwa, Trietjakowskaja galerieja. 27. 28. Czary. Srebro z�ocone, XII w. Sankt Petersburg, Ermita�. 29. Zst�pienie do Otch�ani. Srebro, z�oto, emalia, XII w. Moskwa, Kreml, Oru�ejnaja pa�ata. 30. Digenis Akritas (?) w walce z lwem. Talerz glazurowany, XII w. Sankt Petersburg, Ermita�. 31. Fantastyczny stw�r w walce z w�em. Talerz glazurowany, XII w. Sankt Petersburg. Ermita�. Spis ilustracji 1204-1453 32. Ko�ci� Pantanassa w Mistrze. 1428. 33. Ko�ci� Chrystusa Pantokratora w Nesebyrze. P�. XIV w. 34. Narodziny Naj�wi�tszej Panny. Mozaika, 1315-1321. Konstantynopol, ko�ci� Zbawiciela w monas-terze Chora. 35. Teodor Metochita. Mozaika, 1315-1321. Konstantynopol, ko�ci� Zbawiciela w monasterze Chora. 36. Chrystus i uczeni w Pi�mie. Fresk, ok. 1260, Trapezunt, ko�ci� Hagia Eirene. 37. Wskrzeszenie �azarza. Fresk, 1428. Mistra, ko�ci� Pantanassa. 38. Megaduks Aleksy Apokauk. Miniatura w Manuskrypcie Hipokratesa, ok. 1342. Pary�, Bibliothe�ue Nationale. 39. Para ksi���t z rodziny cesarskiej. Miniatura w Typikonie z Lincoln College, koniec XIV w. Oksford, Bodleian Library. 40. Dwunastu Aposto��w. Tempera, drewno, pierwsza p�. XIV w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A. S. Puszkina. 41. Zwiastowanie. Tempera, drewno, pierwsza p�. XIV w. Skopje, Pa�stwowe Zbiory Sztuki. 42. Przemienienie Pa�skie. Miniatura w Manuskrypcie Jana Kantakuzena, 1370-1375. Pary�, Bibliothe�ue Nationale. Na ok�adce: Kielich. Agat, z�oto, rubiny, X-XI w. Sankt Petersburg, Ermita�. Grzegorz Palamas. Tempera, drewno, XIV-XV w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A. S. Puszkina. Na stronie tytu�owej: Kadzielnica. Srebro z�ocone, XII w. Wenecja, bazylika �w. Marka. Mapy: Cesarstwo Bizanty�skie 527-641 (s. 24-25). Cesarstwo Bizanty�skie 867-1081 (s. 112-113). �wiat bizanty�ski 1204-1453 (s. 216-217). WST�P Dla Edwarda Gibbona w roku 1776 tysi�cletnia historia Bizancjum zas�u�y�a na skwitowanie formu�k� �triumf barbarii i chrze�cija�stwa". Wolter uzna� j� za �bezwarto�ciowy zbi�r oracji i cud�w". Monteskiusz w swoich rozwa�aniach nad wielko�ci� i upadkiem Rzymu przydzieli� Cesarstwu Bizanty�skiemu miejsce �tragicznego epilogu rzymskiej chwa�y", widz�c w jego dziejach tylko �pasmo bunt�w, powsta� i zdrad". Pogl�dy tych przedstawicieli O�wiecenia by�y oparte na dw�ch za�o�eniach: pierwszym, �e spo�ecze�stwo bizanty�skie samo si� nie rozwija�o, ale, skamienia�e w swojej niezmienno�ci, tkwi�o nieruchomo w �wiecie rozwoju i post�pu, kt�ry osi�gn�� sw�j szczyt w epoce Renesansu, a ostatecznie w Wieku Rozumu; i drugim, �e historia Europy i Bliskiego Wschodu toczy�a si� jak gdyby poza Cesarstwem Bizanty�skim, nie podlegaj�c �adnym wp�ywom z jego strony, i �e tym samym nie odegra�o ono istotniejszej roli w ukszta�towaniu �wiata, w kt�rym oni sami � Monteskiusz, Wolter czy Gibbon � �yli. W ci�gu dw�ch stuleci, kt�re min�y od czasu, kiedy autor Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego pisa� swoje dzie�o, a szczeg�lnie w ci�gu ostatnich stu lat, w studiach nad cywilizacj� bizanty�sk� dokona� si� ogromny post�p. Obecnie o wiele lepiej ni� kiedykolwiek przedtem rozumiemy rol� Bizancjum nie tylko na arenie historii politycznej, ale r�wnie� w dziedzinie sztuk plastycznych, muzyki, literatury, techniki, religii czy filozofii, rol� niekiedy dominuj�c�, a zawsze istotn�. W rezultacie powa�ny historyk musi dzisiaj odrzuci� oba za�o�enia, kt�re leg�y u podstaw pogl�d�w my�licieli O�wiecenia. Cesarstwo Bizanty�skie by�o przez wiele wiek�w najpot�niejszym, najbogatszym i najbardziej cywilizowanym pa�stwem w Europie i na Bliskim Wschodzie. Jego wp�yw promieniowa� we wszystkich kierunkach, czasem oddzia�ywaj�c na bieg wydarze� w stopniu decyduj�cym, nigdy za� nie b�d�c bez znaczenia. Cesarstwo znikn�o wieki temu, ale w naszym �wiecie ci�gle czytelne s� jego �lady, jak pozosta�o�ci pierwotnego tekstu na palimpse�cie. Jeszcze teraz spostrzegawczy podr�ny zauwa�y subtelne zmiany w modelu �ycia i strukturze spo�ecznej, kt�re sygnalizuj� przekroczenie dawnych granic bizanty�skich. Od politycznej teorii i praktyki carskiej Rosji po teologi� Ko�cio�a anglika�skiego, od systemu administracyjnego panuj�cego w �wiecie islamu po obrz�d konsekracji ko�cio��w w Szkocji � w tych i w wielu innych zjawiskach mo�na doszuka� si� 10 nast�pstw wp�ywu zamo�nej i wykszta�conej spo�eczno�ci na jej s�siad�w. Podobnie niekt�re obecne nazwy geograficzne wci�� daj� �wiadectwo dawno minionym zwi�zkom ze �wiatem bizanty�skim. Na przyk�ad prowincja Romania we W�oszech nosi tak� nazw� dlatego, �e od lat sze��dziesi�tych VI wieku do po�owy wieku VIII by�a prowincj� Cesarstwa, znan� jego obywatelom jako Romania, czyli kraina Rzymian, i wyra�nie odr�nian� od barbarzy�skiego �wiata tamtejszych ksi�stw longobardzkich. Badania dzisiejszych historyk�w zada�y r�wnie� k�am wyobra�eniu o Cesarstwie Bizanty�skim jako archaicznym i statycznym organizmie w rozwijaj�cym si� �wiecie. To prawda, �e cz�sto daje si� ono ogl�da� od strony jednostajnej fasady � rytua� Ko�cio�a, etykieta dworu, frazeologia oficjalnych dokument�w i wyst�pie� wykazuj� w ci�gu wiek�w zadziwiaj�co ma�o zmian. Ale za t� fasad� potrafimy ju� teraz dostrzec nieustaj�c� zmienno�� i rozw�j. Pogl�d Bizanty�czyk�w na w�asne spo�ecze�stwo i jego miejsce w �wiecie oraz spos�b, w jaki dawali oni wyraz temu pogl�dowi w literaturze i sztuce, przesz�y wiele transformacji". Ich przebieg odzwierciedla� zar�wno zmiany zac...
gorylicolandia